Biekorf. Jaargang 51

[p. 155]

Gezelle en het Vlaamse volksvertelsel

VAN de eerste jaargang af verschijnen in Rond den Heerd (R.D.H.) Vlaamse volksvertelsels. Een drietal beste opnamen o.a. komen van Gezelle: Mette Moeie, Pietje op den Pereboom en Waan van Wantje Wekkers. Ze werden in 1920 door M. De Meyer in het bundeltje ‘Vlaamsche Volksvertelsels, opgeteekend door Guido Gezelle...’⁽¹⁾ uitgegeven. In dit boekje worden ook aan Biekorf twee vertelsels van Gezelle ontleend: Van 't manneken dat moest hout gaan rapen en Van een tooveringe.⁽²⁾

Het ware roekeloos te beweren, dat alles door Gezelle zélf uit de volksmond werd opgetekend. Uit zijn nagelaten papieren, die thans in het Museum berusten, blijkt, dat hij reeds vóór de stichting van R.D.H. volksvertelsels en al wat daarbij met de ‘volksdichtveerdigheid’ in betrekking stond, door vrienden en leerlingen liet optekenen. Veel van de hem toegestuurde gegevens heeft hij voor R.D.H., De Bo's Idioticon, Loquela, Duikalmanak en Biekorf gebruikt.

In het Museumarchief hebben we de oorspronkelijke hss. van de hierboven vermelde Biekorlbijdragen teruggevonden. Aldus is het mogelijk beide gegevens, zo van inzender als van uitgever, te vergelijken en de handelwijze van Gezelle, als bewerker van volkskundige documenten, aan de bron te onderzoeken.

Het hs. van ‘'t Manneken’ is een schrijfboekblaadje, inderhaast met potlood beschreven. Op de achterzijde

(1) In genummerde uitgave bij De Sikkel. Antwerpen, 61 blz. - Laters uitgaven bij De Standaard, Brussel-Antwerpen.

(2) Biekorf III, 1892, blz. 7 en 104.

[p. 156]

staan twee kinderrijmpjes van dezelfde hand.⁽¹⁾ Van wie of van waar het afkomstig is, weten we niet. Het medegedeelde stukje is een ophopend vertelsel (cumulative story), en zo is het begrijpelijk, dat de herhalingsgedeelten door de opnemer slechts eenmaal worden opgenomen en verder met een ‘enz.’ worden aangeduid. Dit hs. heeft Gezelle gebruikt voor Biekorf en woordelijk opgenomen, het vertelseleinde uitgezonderd.

Het hs. eindigt op ‘.... en 't manneke liep en loopt misschien nog.’ In Biekorf is het einde: ‘.... en 't manneke liep zeere naar huis. En 't viel over ne glazenen trog; en, hadde 't niet zeere weêr opgestaan, het lag er waarschijnelijk nog.’ Dit is een algemeen geldend vertelseinde in West-Vlaanderen⁽²⁾, en Gezelle zal 't welluidender en passender hebben bevonden dan het eenvoudig hs motief. Dit eerste onderzoek bewijst in ieder geval dat Gezelle, ‘zo getrouw mogelijk’ de tekst van de oorspronkelijke opname heeft gevolgd.

Het tweede hs. is een brief gedateerd van 9 Juli 1863 ‘om 11 uur 's morgens’, verzonden uit het College van Tielt door H. Verstraete en gericht aan een zekere ‘Lieve Emilius.’ Uit dit schrijven blijkt, dat Emilius een verzoek had gericht tot H. Verstraete waarschijnlijk in verband met het optekenen van volksverdichtsels. In de brief, die twee sagen bevat, komt ook een merkwaardige beschrijving van de zoon van James Weale, hier even het aanhalen waard: ‘.. Met Wheale gaat het goed: zijn vader heeft hier geweest in d'andere weke: die donder kan meer eten dan een dijkendelver: 10 schellen vleesch op eenen maeltijd komen bij hem niet te passe: en pertank hij zal nooit van ze leven over zijn vaders schoere kunnen kijken. 'k En peizet toch niet...’

(1) Een variante op het ene in Biekorf III, 1892, blz. 6: Mathijs hee' ne kromme rugge....

(2) Vgl. H. Stalpaert, Vertellen (Roeselare, 1946) blz. 43 en vlg.

[p. 157]

De sage, die ons bijzonder aanbelangt, komt als tweede en het laatst medegedeelde in de brief. We kunnen niet gissen wanneer die brief bij Gezelle is terechtgekomen, mogelijks kort na het verzenden, mogelijks later, zeer waarschijnlijk heel spoedig, als men aanneemt dat hij gericht was tot een leerling of vriend van Gezelle, aan wie dergelijke mededelingen waren gevraagd. Toch was er een grote tijdspanne tussen ontvangst (1863-4) en de uitgave ervan in Biekorf (1892).

Ter vergelijking volgen hier de beide teksten: eerst de onuitgegeven optekening zoals ze voorkomt in de brief, vervolgens de bewerking ervan door Gezelle in Biekorf uitgegeven.

Ingezonden tekst.

Iets dat voorgevallen is in de stad Gent.
Eene vrouw ging koeken bakken, maer had geene bloeme. Regtover haer huis, was er een groote winkel. Zij ging daer om bloeme, en begon dan maer ferm koeken te bakken. Binst den koekenbak komt er een katte zich bij de koeken leggen, in den aerd. Men jaeg ze weg. Maer weinig nadien verscheen die kat opnieuw. Het zelfde voorval herhaalde zich eene derde mael, en dan sloeg men het koekijzer op de katte, die verbrand, en al huilend wegspeitte. 's Anderendaags dat koekwijf ging naer den winkel om hare bloeme te betalen. Maer zij en kost nog Madame niet spreken, deze lag immers in bedde; een tweede mael was Madame nog niet sprekelijk: maer eene derde keer ging 't koekewijf boven, en vond de baesinne nog in bedde liggen, ziek! ja, verbrand van onder tot boven. Daer moest het geheim uitkomen. Men vertelde het zonderling voorval van die katte, en 't was verdikke die baesinne zelve die, in de gedaente van een katte, in dat huis geslopen was, en 't koekijzer op haren nekke gekregen had.
(Hs. brief H. Verstraete, 9 Juli 1863)

Bewerking van Gezelle.

Zoo was er te Gent, hoorde ik vertellen, op zekeren avond eene vrouwe die wilde koeken bakken: 't was onze lieve Vrouwe schudt-de-panne trouwens, en op dien dag, of op den avond van dien dag, en is er, in geheel Vlanderen,

geen wuveke zoo arm,
of het makt ze panneke warm.

[p. 158]

Zoo, die vrouwe moeste, na die oude en eerbiedweerdige geplogentheid, koeken bakken.
En ze'n hadde geen blomme.
Zoo, wat doet ze?
En, wat zou ze doen, of 't en zij rechte over heur deure gaan, naar dien grooten winkel daar, om blomme te koopen?
Nu, bindien dat ze te lijve bezig is met deesem te gieten en 't wafelijzer te keeren, komt er daar al met eenen keer een' katte in huis.
Die vrouwe en hield geen katte, zoo 't moest een' vreemde katte zijn, en 't was een vreemde katte.
Ge zult gaan hooren:
‘Voort!’ zei die vrouwe tegen die katte, en ze joeg ze buiten.
Ja maar, ze kwam weêre, en ze zette heur te spinnen in den hoek van den heerd, terwijl dat de vrouwe maar alsan voort deesem en goot en koeken bakte.
‘Voort!’ zei ze nog nen keer.
En ze en wilde niet gaan.
Ja maar, dat verleedde die vrouwe op een ende; en, als ze den derden keer gezeid hadde ‘Voort!’ en dat de katte van niet en gebaarde, zoo pakt ze mij 't wafelijzer, en ze slaat er die katte zoo dapper en zoo danig meê over heur lijf, dat ze seffens, al zweren, zoo de katten plegen, uit den huize en buiten vloog.
Zoo dat was wel.
's Anderendags gaat die vrouwe die koeken gebakken hadde rechtover heur deure, peizende: 'k Ga mijn blomme gaan betalen.
De bazinne en koste niet voorenkomen: ‘ze lag in heur bedde,’ zeiden ze.
's Anderendags, nog ne keer gegaan, en de bazinne lag nog ne keer in heur bedde.
Den derden dag, als de vrouwe hoorde dat heur gebuurnege van rechtover nog altijd voort in heur bedde lag, zegt ze in heur eigen: ‘En 'k zou wel ne keer gaan kijken wat dat er schilt.’
En ze ging naar boven.
En 'k belove 't u! Om een haar, ze lag in heur bedde: geheel en gansch geschouperd en verbrand, van den hoofde tot den voete. Alla, ze 'n geleek geenen mensch meer.
En 't was - God beware ons alternate! - 't was zij zelve, die een tooveringe was, en die, onder de gedaante

[p. 159]

van die katte, in dat huis gekropen, en die 't koekijzer op heuren nekke gekregen hadde!
(Guido Gezelle in Biekorf, 1892, blz. 105-106.)
Het hs. is een beknopte en haastige mededeling van een student, die te Tielt een Gentse sage optekende, die eigenlijk niet bijzonder Gents was en zelfs nu nog algemeen verspreid is. Gezelle heeft er een prettige Westvlaamse vertelling van gemaakt, met een gepast klimaat als inleiding, waar hij de koekebakte laat samenvallen met O.L. Vrouw Lichtmis. Hij ‘verletterkundigt’ op zijn manier, doch schaadt hierdoor niets aan de hoofdmotieven van het sagenthema. Toch valt het op, dat één hs.-zinsdeel ‘... en al huilend wegspeitte’ de plaats heeft moeten ruimen voor ‘al zweren... buiten vloog.’
Uit die tweede vergelijkingsproeve blijkt duidelijk, dat Gezelle, zoals vóór hem de Grimm's, een mooie omlijsting niet versmaadde. Tussen de opname van een student en de beschaafde verwerking van een dichtervolkskundige ligt hier tevens een tijdperk gedurende hetwelk bij de volkskundigen het gebruik van het volkskundig materiaal sterk is geëvolueerd.
Uit dit éne voorbeeld mag echter niet vooringenomen worden besloten, dat Gezelle steeds zijn volkskundige gegevens vrij heeft bewerkt. Dit wordt genoegzaam door de eerste hs.-vergelijking bewezen. Hierbij mag ook opgemerkt worden, dat er een merkelijk verschil bestaat tussen de opname van een sage en die van een sprookje, ook al gold dit onderscheid nog niet in Gezelle's tijd.

In dezelfde brief komt als tweede mededeling de sage van ‘Kale (sic) met den ingsele’ gelocaliseerd tussen Wakken en Tielt, waarin sprake over een kwaadstichtende waterduivel, die naar de Rode Zee wordt verwenst. R.D.H. neemt in 1874 een gedicht op ‘Kalle met den hengsele’ door Jan Maes ingezonden.⁽¹⁾ Het is een verwaterde en onbetrouwbare

(1) R.D.H. IX, blz. 280.

[p. 160]

verwerking van een algemeen bekend verdichtsel in het Tieltse.

We willen er slechts op wijzen, omdat Gezelle, die toen reeds het hs. in zijn bezit moet hebben gehad, dit niet aan R.D.H. mededeelt! Vergetelheid? Bekommernis om andere bezigheden, als de geschiedenis van de Armkamer te Kortrijk en zijn Pelgrimboekje van Deerlijk? Gemis aan belangstelling voor medewerking aan R.D.H.. die volledig door A. Duclos wordt beheerd? Mogelijk, ook al is de briefwisseling tussen Duclos en Gezelle in die jaren vrij druk.⁽¹⁾ In ieder geval, Kalle uit Gezelle's hs. wacht nog steeds op uitgave, en vindt later misschien wel een plaatsje in Biekorf.

H. Stalpaert

(1) Brieven van en aan G. Gezelle, Jubileumuitgave pass.