Biekorf. Jaargang 51

In Patrix hol

IN zijn Woordenboek der Toponymie vermeldt K. de Flou: ‘Patrix hol: een plaats te Damme’. Als enige bron wordt opgegeven de rekening van Damme van 1402. Blijkbaar haalt de Flou zijn alleenstaande citaat uit een vollediger lezing vroeger door Gilliodts van Severen in La Flandre (X, 1879, blz. 255) medegedeeld. De tekst wordt aldaar opgegeven als volgt: ‘Rekening 1402-3, f. 15 v^o, n 12: ‘Ghegheven Clais vander Muelne de welke penetensie ghedaen hadde in Patrix hol’. Gilliodts commenteert de post in het licht van zijn opvatting over de Brugse kluizenaars. Er was, zegt hij, ook een ermitage te Damme, genaamd ‘Patrix hol’ tot aandenken aan de eerste boeteling die zich daar opgesloten had.

[p. 43]

De volledige tekst in de rekening van Damme van 1403 (Algemeen Rijksarchief te Brussel, fonds Rekenkamer, nr. 33552, f. 15 v.) luidt als volgt:

‘Item ghegheven bi bevelne van buerchmeesters ende van scepenen Clais vander Muelne de welke penitensie ghedaen hadde in Patrix hol, xl s.’

De magistraat van Damme laat dus een steungeld van 40 schellingen geven aan een man die terugkeert van het ‘hol van Sint Patricius’ of St. Patrick in Ierland.

Omstreeks 1400 ligt een hoogtepunt van de geschiedenis van dit beroemde bedevaartsoord: veel pelgrims trokken naar dat wonderbare hol op het eilandje van het Lough Derg (Rood meer) in het graafschap Donegal. Daar immers kon eenieder die met rouwmoedig hart in de krocht neerdaalde, de straffen van het vagevuur zien. God zelf had dit ‘gat donker sere ende binnen rond’ aan Sint Patrick getoond: de heilige apostel had dan een muur om het hol gebouwd en aan de prior van een klooster van Augustijnen, op het eiland gevestigd, de sleutel van de toegangspoort gegeven.

Onze tekst met de blote vermelding ‘Patrix hol’ wijst er op dat de Damse schepenklerk van 1403 het Ierse wonderoord bij naam kende. De legende van Sint Patricius' Vagevuur was alstoen reeds verspreid in dietse vertaling en in bewerkingen (Maerlant, Spieghel Historiael; Gulden Legende). En Clais vander Muelne zal, terwijl hij zijn certificaat van boetedoening aan de wetheren van Damme voorlegde, ook wel de nieuwsgierigheid van zijn weldoeners hebben verzadigd.

In dezelfde jaren van grote drukte rond Patricius' hol werden de eerste beschrijvingen opgesteld De Arragonees Ramon de Perelhos bezocht het Vagevuur in December 1397 en noteerde uitvoerig de plechtigheden vóór de nederdaling in de krocht: een dodenmis wordt gezongen over de boeteling die daarop in processie naar het hol wordt geleid en, na een laatste en overvloedige besprenkeling met wijwater, in de ‘onderwereld’ neerdaalt; de poort van het hol gaat achter hem toe en wordt eerst 's anderendaags door de prior ontsloten. Een Hongaar (Pasztho) en een Engelsman (Staunton) die in 1409 de neerdaling aandurfden, stelden ook hun bevindingen te boek. Toch is het een Vlaming die het vroegste relaas van een neerdaling in Patrick's hol heeft geleverd, - niet rechtstreeks, doch langs een vraaggesprek met Froissart, die het in zijn Kronieken heeft opgenomen (Verdeyen Endepols. Tondalus' Visioen 1, blz. 46 en passim; Gent, 1914), Onze Vlaming, een zekere Willem van Rijsel, vertelde rond 1395 aan de beroemde

[p. 44]

kroniekschrijver dat hij ‘le trou Saint Patris’ bezocht had: ‘Samen met een Engels ridder verbleef ik in het hol van zonsondergang tot zonsopgang. Wij daalden neer langs treden als in een kelder. Weldra kregen wij het zeer heet in het hoofd, zetten ons op de treden neer en sliepen in tot de morgen, als de prior kwam opendoen.’ Op Froissart's nieuwsgierige vragen antwoordde Willem ‘dat zij daar wonderbare dromen gehad hebben, meer dan in hun bed thuis; toen zij echter weer boven kwamen, was alles vervlogen. Ik geloof dat het niets dan hersenschimmen zullen geweest zijn’ besloot Willem. De toon van deze nuchtere Vlaming kondigt reeds Erasmus aan die, in zijn ironische samenspraak over de Bedevaart, kort en fel met de spelonk van Sint Patrick zou afrekenen.

Clais vander Muelne had ‘penitensie’ gedaan in Patrix hol: de zin is blijkbaar dat hij in het hol is neergedaald. Clais zal dus een niet onbemiddeld man geweest zijn, want de intrede in het iers Vagevuur werd door de Augustijnen enkel tegen groot offergeld toegestaan. Van een strafbedevaart is hier waarschijnlijk geen sprake. Sint-Patrick in Ierland komt niet voor op de Vlaamse tarieven van gerechtelijke bedevaarten; alleen te Antwerpen wordt de plaats eenmaal vermeld. (E. Van Cauwenbergh. Les pèlerinages expiatoires et judiciaires, blz. 143; Leuven, 1922). Ten andere, mnl. ‘penitensie doen’ (Mnl. Wdb. s. v.) wijst op een vrijwillig aanvaarde boetedoening.

Was Clais een inwoner van Damme? De optekening van de naam, zonder enige bijvoeging, pleit voor een bevestigend antwoord. Men kan het dan betreuren dat de kerende boeteling een eeuw te laat heeft geleefd om zijn verre reis en nachtelijke penitentie te kunnen vertellen op het schepenhuis aan Maerlant. De wijze klerk zou over Patrick's hol wel iets meer hebben neergeschreven of gerijmd dan een schrale regel in de stadsrekening.

A.V.