Biekorf. Jaargang 50

[p. 154]

Van de wieg tot het graf
V. Door de wereld geraken

Eenmaal getrouwd moest het ‘jong koppel’ op eigen voeten staan, de handen uit de mouwen trekken en het lood uit de schoens schudden; ‘ze lagen in 't gareel en waren ingespannen’.⁽¹⁾

Zij die in ‘een gestrooide stal’ kwamen, waren de uitzondering; voor begoede boeren en burgers met ‘een uitzet’ ging die eerste stap al spelend. Een boerekoppel die een hofstee in een ander dorp ging bewonen, werd zelfs geholpen en verwelkomd door al de boeren uit 't gebuurte⁽²⁾. De boeren van Scheewege reden dagen achtereen, met eigen wagen en een koppel paarden, naar Oostkamp om de verhuizing van den jongen boer aldaar, op Raapsgoe te helpen installeren: huisraad, boeralaam, hooi en strooi, veevoeder en vruchten, 't werd al geladen en getast op wagens met een groenen elzentak voorop. Koeiwachters dreven het vee achter die hutsende, klutsende wagenstoet, langs de zandstraten, meer noordwaarts op⁽³⁾.

Op ieder dorp waren ze ook telbaar, die een eigen hof beboerden; en dan nog hadden die bevoorrechte

(1) Nog anders gezegd: ‘Ze waren te schepe en moesten varen’.

(2) Kleine boertjes met een kroostrijk gezin, die naar een groter hof verhuisden om zich te verbeteren, werden op dezelfde wijze geholpen: alzo verhuisde boer Van de Woestyne met zijn 16 kinderen van Hertsberghe naar het groter hof te Marke.

(3) 't Ging lastiger als de verhuizing door Noorderse boeren gedaan werd; het ‘Noorders speur’ verschilt met ‘het Zuwers speur’: breder wagens, hoger wielen en zwaarder beslag. Bij uitzondering kwam een Noorderse boer naar 't Zuiden; ze konden zich moeilijker aanpassen bij de ‘Zuwerse papboeren’ en 'twas veel lastiger. In't Noorden hebben ze het gemakkeli ker; moeten veel minder kuisen (het land) en zaaien geen rapen, en dat is veel arbeid en moeite gespaard in't najaar.

[p. 155]

meestal ‘uitpacht’, zodat bijna al de boeren min of meer rekening moesten houden met de gezindheid van groter eigenaars en een goede pachtbrief. Ze pachtten gewoonlijk voor 3-6-9 jaar en sliepen maar op hun twee oren als ze een nieuwe pacht gemaakt hadden, want je kon nooit weten... Daar was ook nog die scherpe kiesstrijd die een heel dorp in twee ploegen tegenover elkaar stelde. 't Was alzo dat die Moerkerkse boer, met zijn 20 gemeten uitpacht, dat gelijk had voelen aankomen; hij kwam bij ‘zijn here’ te Brugge met een presentje en sprak meteen over een uitweg: - ‘Ja, mijnhere, zie 'k kom ik misschien ongelegen, maar 't is vandage een onverlette dag voor mij, met dat het ‘mestdag’ is’, - ‘Miestak, miestak, wat ies dat? 'k ben daar niet mee bekend!’ - had mijnheer koelweg gezeid. Toen nu onze boer in de gemeenteraad gekozen was, kreeg hij met S. Jansdag daarop de deurwaarder op 't hof, en hij mocht de 20 gemeten uitpacht laten liggen.

Er waren ook van die olijke boeren, die zulks voorzien hadden en er gebruik van maakten om 't laatste jaar ‘het gras te breken’⁽¹⁾, en te bezaaien met de minste onkosten. Die Sijseelnaar deed het nog anders: dit laatste jaar werd heel de hofstee in boekweit uitgezaaid, ten kleine koste; en het was even winstgevend.

Die buitenmensen zijn ook nooit uitverteld over de slechte boerejaren en de aardappelplaag van de jaren 40, maar vooral van die slechte jaren 70.-‘Wel mens, dat was dan een miserie te lande: 't ging al spotgoedkoop en je maakte van je goed geen geld; hoe kon dat anders? de boeren moesten te niete gaan, ze bleven hun pacht ten achteren en die geen ‘ponke’ zitten hadden om voort te doen, wierd uitgeschud’. En ze sommen ze op die uitgeschudde boeren: die twee op Raapsgoe, en Sissen kon het ook niet houden; en Bruun en Kootje van 't Lapscheurse gat enne...

(1) Weilaud bezaaien: er is geen meststof van doen; ten ware de pachtbrief zulks uitdrukkelijk verbood.

[p. 156]

Sommige van hen trachtten in Brugge een bestaan te vinden met kleine commersie, andere weken uit naar Amerika om er hun geluk te beproeven, en de refreintjes kwamen in zwang:

‘We trekken naar Amerika...’

of:

‘Wie gaat er mee naar den Argentien?’⁽¹⁾

Andere vluchtten met have en goed in de donkere nacht; te Middelburg was het zelfs spreekwoordelijk geworden, als ze ergens in den avond een kar hoorden dokkeren: ‘Hoor een keer! de garnizeiren zijn daar!’ - Dit volgende gezegde geeft meer uitleg: ‘'t Is overal entwat, zei de vint, uitgeweerd t' mijnent; en als hij thuiskwam de garnizeiren lagen d'er’. In werkelijkheid waren die garnizeiren - die het ook niet te breed hadden - zo onhandelbaar niet; en ze vertellen dat ze zich gemakkelijk de ogen lieten blinddoeken voor twee scheutels vlees.

Kwestie van dat vluchtten in de laten avond ‘met de lanteern aan den dissel’, dat was de gebruikelijke manier om de schuldeisers te ontlopen; dat boertje van St Kruis had het zelfs op een raadsel achtige manier voorspeld: - ‘Wantje’, zei hij alzo in de herberge, ‘Wantje, er gaan twee dagen komen zonder nacht’ - en die eigenste nacht was hij gevlucht met heel zijn boel, en de schuldeisers mochten er achter schuifelen.

In diezelfde slechte boerejaren was er ongelooflijk veel ellende onder de arme huisgezinnen; gelukkig

(1) In de springkoord zingen de kinderen een soortgelijk refreintje:

 

Wie gaat er mee naar Amerika,

 

Daar moeten wij niet werken.

 

Eten en rusten op ons gemak,

 

Slapen gelijk de verkens.

 

Je moest eens zien hoe lekker dat het gaat,

 

Als ze met de blokken op de deure slaat.

 

Allee piot, je moet kapot,

 

jen he' geen haar meer op je kletsekop.

 

Kletsekop!

[p. 157]

waren er op ieder parochie menslievende, begoede families te vinden die zich om hun ellendig lot bekommerden. Op de Gevaarts deelde Zeentje Roetsens - een kommersant die van de Siestjes was - dagelijks een koeiketel soep uit en een snee roggebrood aan ieder behoeftige. In het volksgeheugen van de oude St Kruisenaars blijft nog altijd de herinnering aan de liefdadigheid van de familie Visart: dagelijks werd er op 't kasteel soep uitgedeeld aan al de noodlijdenden, en op haar kosten mocht elk arm gezin in de meisjesschool een schep rijst halen⁽¹⁾.

Sommige jonggehuwden betrokken een van die nieuw gebouwde huizetjes, maar 't huisgerief stond er zo dun, ‘dat een blind peerd er voor geen kluite zou gebroken hebben’; zij die moesten ‘inwonen’ werden gewoonlijk beklaagd⁽²⁾.

Toen begon men die rijen werkmanswoningen van 8, 10 huizetjes te bouwen, zoals ‘de Acht Zaligheden’ aan Duivelsdoorn te St Kruis; elders waren het ‘de Tien Geboden’. Naarmate de bevolking aangroeide, werden grotere vervallen huizen in kleinere ingedeeld en verbouwd; zo verging het met de oude hoeve Avignon: het huidige armhuis: ‘Avejoengen’,⁽³⁾ en veel meer oude herbergen rond de stad.

(1) Oude ingezetene weten nog van het rijstkotje te vertelien. Het was ook de familie Visart, die hier de eerste kerstboom met kerstgeschenken in de school bracht.

(2) Voor een nieuwgebouwd huis hadden die buitenmetisen hun eigen bouwkundige beoordeling: de deur op een zijde en de vensters daarnaast was maar ‘een half huis’; de deur in 't midden was een ‘heel huis’.

(3) Om maar bij de parochie St Kruis te blijven: aan de oude grensherberg Altena of St Hubrecht, herinnerden die 3 huizetjes dwars van de straat, bachten het oude klooster; ter plaats van die drie huizetjes aan de overkaut, riaast de Sraulstraat, stond weleens een andere paalhorberg: ‘het Barderen Wambaais’. Al de oude herbergen langs de Antwerpse heerxveg (Mnlesteen weg) ondergingou in de loop van de 19‘en 20e eeuw hetzelfde lot; denken we maar aan de Schroobak te Sprietwege, de Fortuin, (huis Wittebrood), de Drie Koningen,(in de vorige eeuw als Nieuw Schaak herdoopt en nu ten onrechte als Schaak beschouwd) het Schaak (oude stokerij Mabezoone). Wie zou er nog in de drie huizen van het Oud Gemeentehuis, het vermaarde Schuttershof ten Proossche of St Sebastiaan vermoeden?

[p. 158]

Voor het grootste deel van die jonggehuwden bleef nog alles te doen en bijeen te vergaren; - stukje voor stukje - doch met een beetje Vlaams geluk en de leus van ‘God schept de dag en we gaan er deure’ kwamen ze er ook bovenop; we moeten maar even rondkijken, sommige hadden zelfs geen twee generaties van doen.

's Achternoens van haar trouwfeest, gingen Pia en de genodigden - een keer voor de leute - de won derheden van ‘de stad’ Male bezien; andere gingen liever op ‘speelvaiazie’ naar Brugge ‘onder de lindekes’; dat is zelfs een volksgezegde te Beernem gebleven⁽¹⁾.

Na de trouwfeeste legden bakkertje en zijn bruid hun spaarcentjes bijeen: nauwelijks genoeg om één zak meel te kopen; die jonge beenhouwer, te Brugge, was al gelukkig dat hij met een half zwijn kon beginnen en hij zou een grote ‘zwijnebake’ worden; en dat buitenmeisje, met een schilder getrouwd, moest den eersten dag wachten van brood te kopen totdat ze, in haar klein winkeltje, gehandgift werd. Ja, ja, er zijn nu oude treffelijke mensen die beweren dat ze begonnen met minder dan een stuiver; en ze voegen er aan toe met een vermanende vinger: ‘maar hadden we moeten al onze goestjes voldoen, lijk de mensen van vandage, we zouden niet gekomen zijn waar dat we nu zijn!’

Al die mensen hadden maar juist een ‘menazietje’ om voort te doen, en dat er bij kwam was per ‘okazie’: de geschenken van de meisjesfeeste; blinkende bollen en beelden, spoelkommen en kannen van 't draaikraam op de kermis; een ‘Geloofd zij

(1) Zie Biekorf 1949, bl. 50.

[p. 159]

Jesus Christus’ en andere kaders afgedeeld van Ameliemoeie. Sommige vrouwtjes hunkerden soms zodanig naar meer, dat ze zelfs een stresse uit hun weelderig haar lieten knippen; met de opbrengst konden ze een en ander kopen om de schouw te garnieren.

Met den uitkomen gerochten ze wel voor ‘een appel en een ei’ aan een geit- of een schapelammetje; overal stonden ze geschakeld, die schapen en geiten van de ‘kortwoners’: langs de vaartdijk en kanthagen, doch meest langs de graskant op straat; ook zij die op een ‘koeieplekje’ woonden, hadden geiten of schapen geschakeld.

Op de schamele brok land, bij het huizetje, deden ze aardappelen en het noodzakelijke groensel op; en de meesten onder hen beschikten over een ovekotje om brood te bakken.

Reeds van't eerste jaar zaten ze volop in't slameur; en 't was werken en wroeten om er te komen en sparen en spiekeren om een centje over te leggen. Zij die geen bepaalde stiel uitoefenden, waren sjouwers, of gingen - hier in onze landbouwstreek - ergens werken bij de boeren; ze hadden daar altijd daghuren van doen, zowel vrouwvolk als mannevolk⁽¹⁾.

't Was juist daarom dat ze in de nabijheid van die oude hoeven meestal een tweewoonste hadden, voor die daghuren van 't hof bestemd: zo was het bij de Spikere, 't Prieel, de Blauwe Zale, Raapsgoe en veel andere. Ze hadden daar altijd hun bezigheid. 's Winters waren ‘scheuredesschers’ en zwingelaars aan den arbeid. Andere arbeiders werkten liever in ‘entreprise’; voor de rogge kregen ze 1/2 cent per kilo en de kost, en de dag was goed gevuld als ze 150 Kg. gedorsen hadden⁽²⁾; in 't Noorden verdienden ze één cent

(1) 't Mannevolk verdiende's zomers 14 stuivers, voor't vrouwvolk kwam dat ongeveer op de heift, 8 stuivers; 's Winters was dat een kleiner dagloon.

(2) Het graan werd toen nog gemeten per vat; vier vaten in een zak of 75 Kg. rogge. Een goed dorser had 2 zakken per dag; de tarwe weegt wat zwaarder.

[p. 160]

per Kg., maar de tarwe is veel duller om dorsen - het graan zit dieper in zijn kaf - en het loon kwam ongeveer overeen; de zwingelaar kreeg 1 fr. per steen (hij zwingelde 3 steen op 2 dagen); een baal vlas telde 27 steen of 102 Kg.

Grote boeren hadden 's Winters ook altijd beervoerders in 't werk met een koppel peerden en een beerbak op vier wielen, en dat was een stiel op zijn eigen.

Met den avond kwamen de voerders de stadspoorten binnengereden en stalden in de naaste afspanningen waar ze over een ‘beerkamer’ konden beschikken - om te huizenieren. Beerzoekers, lijk Jantje de Taldere - een slavetje van een vintje - en beerproevers, lijk een Diezen de Schijtere, gaven de nodige inlichtingen over ‘de pitten en pitjes’; de baas van de afspanning bezorgde de vereiste biljetten geldig voor bepaalde hoeveelheden⁽¹⁾.

's Zomers mochten ze eerst na 10 uur beginnen laân, zodat ze altijd in den donkeren en overnacht moesten pitten en zwanselen; vóór de nuchtend gaven ze hun biljetten af in de afspanning of aan de poortier, en reden klutsend en stinkend de stadspoorten uit om geledigd te worden in de grote beerputten naast het hof⁽²⁾. Ze konden vertellen, die

(1) Witte biljetten - in den omgang strontbiljetten genaamd - bataalden 12 ct. per hl.: groene biljetten - alias zekebiljetten - betaalden maar 6 ct.; deze laatste waren geldig voor koei-ale - gelijk later bij Verstraete, aan de Dampoorte - of om te laan in de gestichten, gelijk bij de Arme Nunnen (Oudmannenhuis). De hoveniers hadden rode biljetten en betaalden maar 3 ct.; zij haalden zelf den beer en bescliikten over kleine beerbakken. Grote beerbakken werden op 30 hi. gerekend, zodat het de moeite was om zulk een biljet te ‘blauwen’ buiten de wete van de ‘pliesie’. Ze moesten ook nog de, houders van de ‘pitjes en pitten’ betalen: 1 fr. tot 1,50 fr. voor een gewone put,

(2) In het voorjaar was er bijzonder veel vraag in die kommersie; de beerzoekers spraken dan van ‘forschen’,: tot de kleinste boertjes toe wilden dan een bakje vullen en de poortier moest niet veel aan slapen denken. Dulle boeren reden dan ook nog naar Steenbrugge om Guano om hun land te bemesten.

[p. 161]

nachtelijke beervoerders, van spoken en katten en al dat gruwelijk was; 't was alzo dat die poetsebakker met dat wit laken er baast zijn leven bij verloor. Op zijn duizende gemakken kwam die Malenaar daar 's nachts met zijn beerkar gedokkerd, toen er daar almeteens ‘entwatse wit’ schemerde op zijn weg; in zijn alteratie greep hij naar de ‘aamsing’ en sloeg schruwelend toe: - ‘Spook of geen spook! naar den duivel zeg ik!’ 't Schol weinig...; gelukkig kwam die farseur er van af met een gezwollen blauw oog en de naam van ‘'t Spook’.

Enkele dulle boeren haalden nog schardijn naar Blankenberge om in die putten te smijten; zo straf was die vette dat ze het een half uur ver in 't dorp roken als er gebeerd werd⁽¹⁾. Oude Sijseelnaars kunnen u van zo 'n aalput vertellen, van ten tijde dat vader zaliger werkte in de landbouwstokerij van Verstraetens op het Oude hof, bachten Sijsele kerk. Veel arbeiders hadden daar hun broodwinning met ‘vlagge stoken’⁽²⁾ of met het land te bewerken van die uitgestrekte boerderij: - boven de 300 gemeten - niet minder dan 5 koppels ossen werden bij het labeuren gebruikt. Later toen de stokerij zich te Brugge aan de Bassin vestigde en uitbreidde⁽³⁾ kwamen Malenaars en Sijselenaars een uur ver te voet, om daar hun brood te verdienen.

('t Vervolgt)

M. Cafmeyer

(1) Zie Biekorf 1930, blz. 123. - Als die put vol was, werd hij uitgesmeten op 't land; een volkszeg herinnert aan die wijze van bemesting:

‘Altijd maar rondgaan,
lijk een boer strontslaan’.

(2) We hoorden ook ‘vlegge stoken’ d.i. voorloop van jenever.

(3) De boeren van 't omliggende kwamen daar 2 tot 3 maal per week, - naar de Dampoort - om spoel voor de koeien. Het was toen ook het gebruik dat grote boeren jaarlijks naar Normandië gingen om ossen. De schaapboer van Hostens was er ook voor gekend. Die bleke ossen met iange horens staken ze dan in de vette weidea van't Noordan om ze te belaggen.