Biekorf. Jaargang 50

Een heksenproces te Nieuwpoort
1611

EEN vrouw van Leke, Katelijne Graeve, stond in 1611 terecht voor de wetheren van Nieuwpoort. Het vonnis, voorkomend in het Sententie Bouck van de schepenbank⁽¹⁾, steunt er op dat Katelijne alles zelf bekend heeft: ‘volghende uwe kennesse’, ‘in ghevolghe van u verclaers ende belydt’, ‘volghende u vrywillich verlyt’.

Katelijne is een ongehuwde, betrekkelijk jonge heks: 45 jaar in 1611, en de ‘feiten’ hebben zich voorgedaan zes, acht en meer jaar geleden, toen ze dus rond de 35 jaar oud was.

De sententie is overigens classiek van vorm en inhoud: schriftelijk verbond met een jongen duivel (Clays met name) in passende kledij; een grauw poeder

(1) Brugge, Staatsarchief. Kasselrij Veurne n. 1236 bis, f. 63 v. -65.

[p. 65]

om koeien en kinderen te beheksen tegen een vastgestelde premie; deelneming aan een heksendans.⁽¹⁾

Het toverpoeder gebruikte zij met sukses op drie koeien te Oostduinkerke en een klein kind van haar gebuur in de Kokstraat te Nieuwpoort. Een andere proef op een klein kind mislukte door tijdige onttovering. Het ‘poederken’ was in haar huis aangeslagen ‘verborghen up een balcke in de achtercamer’; het werd haar medegegeven op den brandstapel en ter plaatse van de strafuitvoering, nl. op de markt van Nieuwpoort, samen met haar ‘pulver’ gedolven.

A.V.

(1) Men vergelijke het proces vail Tanneken de Potters te Nieuwpoort in 1652. La Flandre, V, 1873, bl. 38-40.

[Sententie van Katelijne Graeve]

‘Omme dieswille dat ghy Chatelyne, de dochter Caerle Graeve, ghebooren van Leeke, oudt inden candt van vyf en veertich jaeren, contrarie den gheboode van God Almachtich, verghetende den onsprekelicken weldaet by u ontfanghen van ons Lieven Heere Jesus Christus, hooft onzer heyliger moeder der Christenen Chatholicke Appostolicke Romsche Kercke, u vervoordert hebt, duer uwe goddelooze boosheyt hem af te gaenen (twelcke te beclaeghen es) over de acht jaeren ofte bet, ende anne te hanghen uwen boozen gheest ende duyvele ghenaemt, volghende u verlyt, Clays, ghecleet int zwarte laeken in het Langhe Les⁽²⁾, wezende Gendt laeken ongheboort met eenen zwarten hoet, in zwarte ondercoussen, schinghende eenen jonckman te wezen van twee ende twintich ofte drie ende twintich jaeren, hem ghevende u hanteec ken in papiere byden zelven uwen boozen Clays met penne ende ijnt u anghedient, ende alzoo int gheven van tzelve hanteecken u heylich doopsel verzaeckt ende afghezwooren hebt, volghende uwe kennesse, dsn zslven u ter handt doende zeker grau pouderken in een grau papier ontrent de Doornekens in zelve Langheles, omme alle het zelve te smyten upde beesten ende kynderen tot huerlieder bederfvenesse, ontfanghende van elcke bedorfven coe vichthien stuvers, twelcke ghy ghestroyt hebt up drie distincte coyen van Andries Christiaenss., pachter ter Labeure,⁽³⁾ merckelick volghen-

(2) Het Langelis: de waterloop te Oostduinkerke, Koksijde, e. v.

(3) Hofstede te Oostduinkerke, eigendorn van de Duinenabdij.

[p. 66]

de uwe confessie ende kennesse over de jaeren zesse, up eene witrickte roode metghaeders twee gryse int zelve Langheles, loopende neffens het waeter, die daer duere de moort ghesteken zijn; zoo ghy vanden ghelicken ghegheven hebt een appelstick an het kyndt van Jooris van Steenlant bespreyt met tzelve pouderken, u alhier ghetoont bij u verborghen up een balcke in de achtercamer, ende dat buyten de wille ende weete van zyne moedere, tzelve up haeren aerm hebbende, twelcke terstonts thuus ghebrocht wezende, zeere haestelick zieck woordende ende grootelicx quellende was, nemaer belezen wezende van zekeren gheestelicken persoone ende niet sterfvende, en hebt van uwen boozen Clays in ghevolghe van u verclaers ende belydt niet danof ontvanghen; hebt daerenboven ghecommen zynde ten huuse van Hendrick Goffens ongheropen omme vier ten tyde als hy woonachtich was inde Cocxstraete ende uwen ghebuer, schardelynghe terdende over Mayken Douffay, zyne huusvrauwe, met haer kyndeken voor de viere zittende, hebbende tzelve kyndeken met tvoorseyde pouderken bestroyt, danof tzelve ghestorven es, waervooren ghy volghende uwe kennesse ontfanghen hebt van uwen boozen Clays vyf schellynghen dertich stuvers, ende over de drie voorseyde bedorfven coyen toebehoort hebbende Andries Christiaens vyf ende veertich stuvers in drie stucken van vichthien stuvers met twee hoofden, u laetende twee maele abominabelick ende vleeschelick bekennen by uwen boozen Clays ontrent het Vuernestraetken up het lant van Michiel van Schoore, uwe vergaderynghe detestabele ghehouden hebbende in het voornomde Langheles, aldaer dansende sleckewys, ghy met uwen snooden boel Clays, aldaer inde booze vergaderynghe wezende met vichthien ofte zesthien persoonen, onder dewelcke met u waeren drie vrauwe persoonen, de spyze zonder taefel ende zout ghestelt wezende up daerde, den dranck wezende bier ghedroncken uuyt cannen ende glaezen, niet wetende, volghende u vrywillich verlyt, by wien tzelve betaelt wiert, zoo ter rechte omme ghenoughen gebleken es.
Alle welcke bovenschreven horribele, execrabele, goddelooze ende detestabele quaede wercken bevonden zynde van quader consequentien ne ghensins lydelick nochte verdraeghelick in alle goede goddelicke politien zonder condigne punitie naer de gelegentheyde vanden onverdraghelicken uwen delickte, anderen in exempele. Zoo eist dat Burchmeesters ende Scepenen deser stede vander Nieupoort up den heesch, calaingne, ynen ende conclusien by Jo^r Robert De Clercq huerlieder fbailliu, tuwen laste ghenomen ende ghecooren, oock daer

[p. 67]

jeghens ghehoort uwe defensie ende andtwoorde (niet zonder groote vehemente ende pregnante suspicie van dat ghy meer persoonen beschadicht hebt tzy in lyfve ofte goede) hebben u ghecondemneert ende condemneeren over recht mits dezen, gheleet te worden up de mart dezer stede tusschen twee dienaers omme tusschen elfve ende twaelf hueren aldaer van levende lyfve ter doot ghebracht te wezen metten viere, met het zelve pouderken ende ter voorseyden plaetse ter pulver verbrant ghedolven te worden. Condemneeren u voorts in uwe vanghenesse costen, metghaders alle mysen van justicie dezen anneghaende ghedoocht ende ghesupporteert, adjugierende ten surpluyse alle uwe goederen waer die ghestaen ofte gheleghen moghen wezen anden ghonnen die daerinne recht es pretendeerende.
Prononce den thiensten Septembris xvic elfve in oopen vierschaere, ter presentie van heere ende wet upden eedt vergaedert wezende.’