Biekorf. Jaargang 50

[p. 3]

Een verdwenen uitvaartgebruik
De sleutels op den put leggen

Evenals het daadwerkelijk gebaar, dat oorspronkelijk op de letter moest uitgevoerd worden, is ook het gebruik van deze uitdrukking uit den volksmond verdwenen⁽¹⁾.

Eertijds was de sleutel het symbool van de macht bij de huisvrouw; zo droeg de bruid, bij een huwelijksinzegening, den sleutel. Het commentaar bij de Costume van Châlons (1615) bepaalt zeer duidelijk: ‘Lorsqu'on ostoit les clefs à la femme, c'était signe de divorce’.

Deze plastische uitdrukking is geboren uit een zeer oud gebruik, dat in de rechtspraak aanvaard werd en op de letter moest uitgevoerd worden: inderdaad de vrouw die destijds aan de erfenis van haar echtgenoot verzaakte, moest bij het ter aarde bestellen den sleutel op de kist of op het toegedekte graf leggen. Zo bestaat in Vermandois de volkszeg: Que certaines femmes enferment leurs maris à la clef dans leurs fosses!

Alfons De Cock beweert dat in het begin van de jaren 1900 de uitdrukking nog algemeen verspreid was. Oude Bruggelingen en meerdere personen van jaren uit de Westvlaamse gouw kennen haar niet en beweren haar nooit in den volksmond van hun streek gehoord te hebben.

(1) A. Viaene heeft reeds de aandacht op die curieuse uitdrukking gevestigd: Uit den ouden taalschat: De slotelen up den put legghen, in Biekorf 1931, blz. 343-344. Vgl. Biekorf 1932, blz. 43. - L. De Bo, zegt terecht: ‘De erfenis niet aanveerden, maar aan de schuldeischers overlaten’, Westvlaamsch Idioticon. s.v. Sloter. - Een gelijklopend gebruik (teruggeven van macht aan een dode) is het breken van een staf door de bediende op het graf van den dienstheer.

[p. 4]

Het gebruik was, in den beginne, voorbehouden aan de dames van den adel: rechtsgeleerden uit dien tijd zeggen dat zij dit voorrecht hadden verkregen: ‘à cause des dépenses extraordinaires que leurs maris faisaient dans les voyages à la Terre Sainte’⁽¹⁾. Nadien werd dit voorrecht veralgemeend en mochten al de weduwen er gebruik van maken.

Hoewel het voor een vrouw, wier man bij zijn overlijden tot over de oren in de schulden stak, een hele verlichting was ontheffing van al die schulden te verkrijgen door een eenvoudig gebaar, was het zeker niet aangenaam bij de uitvaart de sleutels op de kist, of op den toegedekten put te moeten leggen, in het bijzijn van verwanten en vrienden⁽²⁾.

Het bezwaar van dit gebruik werd ingezien en weldra evolueert het voorschrift: de weduwe moet enkel nog, als bij de uitvaart de schrijne ofte doodkist uit het sterfhuis gedragen wordt, den sleutel op de deur laten steken.⁽³⁾

(1) Magasin Pittoresque, 1835, p. 394 ‘Cérémonie de renonciation des veuves à la communauté entre époux, dans le moyen àge’. Zo legde Margareta van Male, douarière van Filips de Stoute, hertog van Burgondië, haar gordel, beurs en sleutels op de doodkist van haar gemaal, om te beduiden dat zij de erfenis aan de schuldeisers overliet.

(2) De bijdrage in Le Magasin Pittoresque zegt: ‘La veuve qui voulait renoncer à la communauté était obligée de se rendre sur la tombe de son mari, accompagnée du bailli et des parens du défunt. Là, sur cette terre qui recouvrait les restes de son époux, elle jetait sa ceinture; c'était un signe de séparation. Ensuite elle jetait ses clefs, ce qui signifait qu'elle ne devait plus rentrer dans la maison mortuaire. Puis enfin elle jetait sa bourse et ses bijoux, témoignant ainsi qu'elle n'emportait rien de la communauté; si elle en eût pris quelque chose, elle eût perdu le droit de renoncer.’

(3) Het aangehaald artikel uit Le Magasin Pittoresque zegt: ‘On trouve plusieurs arrêts du parlement de Paris, qui annulent des renonciations à la communauté, dans lesquelles les veuves, à cause de leur haute condition, avaient cru pouvoir se dispenser de se rendre elles-mêmes sur la fosse de leurs maris’. Een proces verbaal uit le Coustumier général du Vermandois (begin 1600) bepaalt: ‘l'ancienne solennité de ietter les clefs sur la fosse, dont l'on souloit vser le passé, a esté par l'advis des dits Estats (de drie standen) abrogée, comme barbare et déraisonnable.’ De, costume van Leuven (1622) bepaalt: ‘Eene vrouw mach het sterf-huus van haeren man wel abandoneren, stekende den slotel op de dore, al sy metten lycke uytgaet oft legghende dies opt mans graf, als hy begraven wordt.’; hier wordt dus nog de keus gelaten, zoals ook in de costume van Nieupoort, 1615: ‘legghende de slotels vanden sterf-huyse op 't lijck, ofte graf, oft die leveren in handen van de wet op den selven dach datmen lyck uyt den huyse draeght.

[p. 5]

Later nog zal het gebaar bescheidener worden; weldra mag de vrouw den sleutel afgeven aan den burgemeester, aan den pastoor of aan twee notabelen. aan den schouteet en de schepenen, en de renonciatie moet dan te boeke worden gesteld.

Keure, Brugse Vrije, 1619: ‘Dies wordt de selve weduwe binnen veerthien daghen naer het overlijden van haren man ghehouden te scheeden vuytten sterf huyse, ende de selve renunciatie te doen inde presentie van twee hooft-mannen ofte notabele persoonen vande prochie, oft voor de Wet daer onder sy woont, ende aen hemlieden geven de sleutelen vanden huyse, om die voorts over gelevert te worden in handen vande Clerck van de becommerde: welck verclaers de voornomde weduwe ghehouden sal sijn te ververschen in persoone, ofte by procuratie speciale ter camer van desen lande. Te weten: die woonen in 't landt vanden Vrijen, appendantsche ende contribuable, ende inde steden, ende plaetsen daer in gheinclaveert, binnen ander veerthien daghen, ende de ghone daer buyten woonende, binnen veertich daghen, om de goedinghen van het selve sterf-huys alsoo by haer geabandonneert te laten inventarieren ende administreven by den Clercq vande becommerde soo hier vooren gheseyt is’.

Keure, Broekburg, 1615: ‘(de weduwe) sy sal moeten doen ende verclaren anden Pastoor, oft twee notabele Parochianen terstont naerde begravinghe, met overleveringhe van de slotelen.’

Keure, Kasterlee, 1548: ‘(zij moet) draghen den sleutel vanden sterfhuyse in handen vanden schouteeth ende schepenen’ en laten hare renunciatie te boeke stellen.’ (Hetzelfde in de keure van Diest, 1701.)

[p. 6]

Daarentegen verklaart de keure van Roeselare, van 1624 nog uitdrukkelijk: ‘...'t sterf-huys van haeren overleden man begeerde te abandonneren, 't welck sy sal vermoghen te doen, mits verlatende alle de goedinghen van beede sijden gecommen, legghende den sleutel op den put. (Hier moet dus het gebaar nog letterlijk uitgevoerd worden).

De vrouw echter mag beschikken over haar beste kleed en een bed⁽¹⁾.

De keure van Oostende (1611) is zeer uitvoerig; het artikel luidt; ‘Eene weduwe vermach naer 't overlyden van haren man by faute van hoir (erfenis) 't sterf-huys te abandonneren ende renuncieren indient haer belieft, midts alle 't goet vanden selven sterf huyse latende inde handen vande Burch-meester vanden communne ten profijte vande crediteuren, uyt gheweert een tamelyck cleet, midtsgaders een coetse en bedde met syn toebehoorten, 't welcke sy sal vermoghen te behouden legghende den sleutel vanden selven sterf-huyse op 't graf ende dien bewegende inde handen vanden selven Burch-meester binnen derden daeghe naer 't overlyden van haeren man (dubbel ritueel dus!), ende dat doende is ontlast ende onghehouden van alle schulden, daer inne wylent haeren man ghelast was, alwaert oock soo dat sy ten versoeke van haren man voor de selve schulden haer oock mede verobligiert hadde, ghereserveert alleenelick de schulden bij haer ghecontracteert ter causen van haeren coop-handel, daer-vooren sy niet jeghenstaende dierghelycke renunciatie sal verbonden blijven, emmers tot haerder helft.’

De Costume van Brugge (1619) laat de keus tussen de twee handelingen... ‘legghende ten dien fijne de slotelen vanden sterf-huyse op 't lyck ofte graf, ofte emmers die beweghende in handen vanden Clerck

(1) ‘...(de vrouw) moet uyt den sterfhuijse gaen, gekleet als sy op den Paesdagh ter kercke gaet ende brengende den sleutel van den sterfhuijse den gerichte op den stadthuijse’ (Costume, Herentals, 1559).

[p. 7]

vande becommerde sterf-huysen, op den selven dagh datmen het lijck uyt den huyse draeght, ende dit doende is de selve weduwe vrij ende quijt van alle schulden ende commeren vanden sterf-huyse, uytghedaen de ghone daer in sy haer selven expresselick verbonden ende verobligiert heeft’.

Zo komt het - en is het verklaarbaar - dat op onze dagen in dergelijk geval de geschreven verzaking aan de erfenis moet ingediend worden op de griffie van de rechtbank van eersten aanleg van de omschrijving binnen dewelke de gemeente van de echtelingen, gelegen is, en niet, wat logischer zou schijnen, dat deze verzaking zou geschieden door het ambt van een notaris: wat wel het geval is voor al de andere kwesties van erfenissen of transactie van roerende of onroerende goederen⁽¹⁾.

Ook bij de begrafenis van een straatarme man, zal men dit gebaar volbracht hebben, als de familie aan de erfenis (lees de schulden!) verzaakte. Of haalde men dit volksgezegde aan om te wijzen op de armoede van de teraardbestelde? In 1520 overleed te Veurne, een man die zo arm bevonden werd ‘dat de slotellen upden put geleyt waren’⁽²⁾, en op het Sint Jacobskerkhof te Brugge, werd in Augustus 1495 een ‘arem cuper’ begraven ‘daer de slotel up 't graf was’ -⁽³⁾.

Mts. Van Coppenolle

(1) Ter vergelijking citeren wij dat b.v. te Frankfurt een verordening van 1451 bepaalt, dat de vrouw van schulden van haar man ontslagen is, als zij... ‘ihren mantel und paternoster’ op het graf van haar man legt.

(2) Biekorf 1931, blz. 343.

(3) Brugge, parochiaal archief, Sint Jacobs. Kerkrekening over het jaar 1495, in het register der rekeningen 1495-1525, f. 4 v. (Medegedeeld door den heer A. Schouteet).
Verder werden meerdere van de hier aangehaalde uittreksels uit de Costumen ons medegedeeld door Prof. Dr. E.I. Strubbe, hoofdman van de Bond van Westvlaamse Folkloristen.