Biekorf. Jaargang 50

[p. 8]

Het Stevenisme te Gits in de jaren 1817-20
Naar een gelijktijdige briefwisseling

IN het archief der Pastorij van Gits vond ik enkele merkwaardige gegevens over het Stevenisme aldaar in de jaren 1817-20, in de briefwisseling tussen pastoor Simons (1814-20) en zijn vriend Jacob van de Walle, den gewezen griffier van Gits.⁽¹⁾

Pastoor Simons houdt zijn vriend geregeld op de hoogte van wat er te Gits gebeurt, vooral betreffende het bouwen van de armenschool, waarvan het bestuur vroeger aan Van de Walle zelf toevertrouwd was, en over het Stevenisme. Het schijnt zelfs dat J. van de Walle invloed moet hebben gehad op de Stevenisten, want eenmaal (in een brief van 26 Sept. 1817) vraagt pastoor Simons hem te schrijven aan een Stevenist, die op sterven ligt, om hem aan te wakkeren tot de eenheid terug te keren.

De gegevens over het Stevenisme betreffen vooral den ex-Karmeliet Pater Zilliez,⁽²⁾ die te Gits de heilige bedieningen kwam verrichten ten voordele der scheurmakers. Hetgene we uit de voorhanden zijnde gegevens kunnen samenrapen, is tevens een aanvulling van de bijdrage van J. Bernolet, Het Stevenisme in Vlaanderen,

(1) Toen pastoor Simons te Gits toekwam in 1814, trof hij er 800 Stevenisten aan; met zoveel ijver werkte hij aan hun bekering, dat er bij zijn weggaan in 1820 maar 166 meer overbleven. (Volgens den tekst op het doodsbeeldeke.)
Jakob van de Walle werd geboren te Lichtervelde den 14 Juli 1740; hij was griffier van Gits en hem was ook het bestuur over de armenschool aldaar toevertrouwd; later (rond 1813) ging hij reutenieren naar Brugge, waar hij den 28 Mei 1826 als jonkman overleed in de Zwaluwstraat. Daar pastoor Simons slechts in 1614 te Gits aaukwam, moet hij Van de Walle wellícht reeds van vroeger gekend hebben.

(2) Pastoor Simons spelt dien naam Zilliez (ook wel Ziliez). Het hoogervermeld artikel in Biekorf spreekt van Sillier.

[p. 9]

(Biekorf, 32e Jg, 1926, blz 55-60) waar ook, voornamelijk aan de hand van officiële stukken, gehandeld wordt over het apostolaat van Zilliez te Gits en de vervolging die daarop tegen hem werd ingesteld.

In zijn schrijven van 19 Mei 1817 bericht pastor Simons aan J. van de Walle ‘met smerte’ dat een zekere pater Zilliez is komen wonen te Gits, ten huize

De Hofstede van Canneyt te Gits
Het keukengebouw (ten dele zichtbaar links) staat op de plaats van de gewezen ‘kapel der Stevenisten’. Helemaal links het dak van het Lourdes-kapelleke.

van Jan van Canneyt:⁽¹⁾ ‘Alhoewel hy klaerblykelyk intrus is en zonder eenige zending, myne ongelukkige jongens volgen hem met raezernye en dulligheyd. P. Vreye⁽²⁾ is over al zynen leydsman.’ Doch in pastoor

(1) Deze Jan van Canneyt (ook wel Pieter-Jan), was de vader van de gezusters Barbara en Theresia van Canneyt, waarover vroeger reeds in Biekorf geschreven werd. Na de bekering van Theresia tengevolge van haar Rome-reizen in 1852, is ook gans de Familie van Canneyt tot de R.K. Kerk overgegaan. In haar ijver heeft de familie alsdan de kapel, waar de Stevenistische priesters de goddelijke diensten verrichtten, laten slopen: de keuken der hofstede staat op dc plaats, waar vroeger de kapel was. Als dank werd het Lourdes-kapelleke gebouwd, waarvan hiernaast een afbeelding.

(2) Van dezen P. Vreye berust in 't archief van de pastorij te Gits een brief van 5 Jan. 1815 aan J. van de Walle, waar uit blijkt dat Vreye zich verdienstelijk maakte voor de arme kinderen van Gits.

[p. 10]

Simons, uit wiens optreden en brieven zijn onstuimig en ijvervol gemoed spreekt, had Zilliez een niet geringen tegenstander gevonden. Pastoor Simons was geen kat om zonder handschoenen vast te pakken en hij trof onmiddellijk drie maatregelen tegen dien ‘Pater Lupus’, zoals hij Zilliez noemt.

Hij liet eerst op de kerkdeuren verscheidene teksten aanplakken uit conciliën en decreten met de volgende vermaning:

‘Besluyt hier uyt, wat schroomelyk boosheyd pater Zilliez bedrijft met, tegen den dank van den Bisschop, eenen autaer te durven op regten ten huysse van Canneyt, die ook zeer grootelyks zondigt door deze gedoogzaemheyd.’

Vervolgens had hij in den predikstoel ‘klaer geprobeerd’ dat ‘Zilliez is dien wolf, dien dief en moordenaer, dien valschen propheet, daer Jesus van spreekt in 't Evangelie; eenen intrus zonder eenige zendinge.’

En eindelijk zond hij 10 à 12 brieven naar de voornaamste ‘dwalende kinderen’, die hij, om Zilliez tot schriftelijk antwoord aan te zetten, steeds op dezelfde wijze doet eindigen:

‘P.S. Mr. Anckaert,⁽¹⁾ noch pater Zilliez en zullen hier op niet schriftelyk durven antwoorden; zy zullen zig vergenoegen met agter den rugge wat prullekens te vertellen om d'eenvoudige te payen.⁽²⁾

(1) C. Anckaert was pastoor te Passchendale van 1784 tot 1811, toen hij zijn opstand begon. Hij stierf in de scheuring in 1819.

(2) In 't archief der Pastorij van Gits berust een ongedagtekend stuk van pastoor Simons: Korte bemerkingen tegen pater Zilliez te Gits. Verschillende teksten, die in de vermelde kerkwetten voorkomen, alsook dit P.S., komen in dit vak voor. Wellicht een specimen van een der brieven, die hij naar de voornaamste Stevenisten zond.

[p. 11]

Het viel uit lijk pastoor Simons verwacht had:⁽¹⁾

‘Het is ook zoo geschied: den pater en zoekt niet te schryven: maer om zyn volk content te stellen heeft men my laeten weeten, dat Zilliez alle dagen spreekelyk was ten huyse van Jan van Canneyt.
Weetende wat misbruyk zy maeken van de saemenspraeken, dezelve vervalschen, en het gehuyl en getier van absurditeyten en ketteryen victorie noemen, heb ik geantwoord, dat ik geen woord en wilde spreeken met dien intrus en moordenaer myner schaepen: dat hy nu werk genoeg had om de brieven en myne aenplakkingen aen de kerk deuren schriftelyk te beantwoorden.
Hier over zongen zy gisteren (dus 18 Mei 1817), doch droogelyk, victorie; dat ik niet durvde gaen in de presentie van Zilliez, en ik wierd wederom aenzogt ten huyse van Canneyt.
Ik heb my gehouden aen myn gedagt van geen woord te willen spreeken aen dien verderfelyken intrus: maer om het welzyn myner kinderen, ik heb hun laeten weeten, dat ik bereyd was te koomen by dien pater in eene publyke plaetse, ja zelfs ten huyse van Canneyt, op conditie van geen woord te spreeken aen elkander, maer om te maeken eene schriftelyke confusie voor my of voor hem. Ik heb hem den keus gelaeten van eersten of tweeden te schryven, met boeken of zonder boeken, en in de taele die hem belieft: want hy is een Waelken, dat zig beroemd, dat hy bisschop konde worden ten tyde der revolutie, had hy willen organieke priester zyn. Nota bene: organyk zyn, eer de artikels organyk gemaekt waeren.
Mr den Onderpastor had den 13 dezer aen Canneyt eenen dringenden brief geschreven hem bezweirende van dien te toonen aen zynen ongelukkigen priester, en vraegende schriftelyke antwoorde. Het stout paterke en wilde den brief niet geheel leezen, geene gemeenschap willende met organyke priesters, en zeyde, dat dien onderpastor wel stout was van zoo te durven schryven: indien ik hem overdroeg aen 't gouvernement, hy zoud weéten waar voor, zeyd het paterken.
De Organyk artikels gemaekt zynde in 1801, en Mr Anc-

(1) Hier laten we pastoor Simons zelf aan het woord in zijn pittige taal. De tekst is duidelijk.

[p. 12]

kaert, Priem⁽¹⁾ en 't paterke dienst gedaen hebbende tot over 5 jaer, zy fingeeren en houden staen, dat wy alle eenen eed gedaen hebben in 't stille aen de artikels organiques over 5 a 6 jaeren: met zulke leugens verleyden zy myne parochiaenen, en boezemen hun in eenen ketterschen geest, by zoo verre, dat Canneyt voor 2 getuygen tot 4 mael toe heeft uytgebraekt in een disput de volgende lasterketterye: Dat Christus gelogen heeft, als hy zeyde dat er alle de dagen tot het eynde der eeuwen in de waere kerke zouden Bisschoppen zyn. Ik ben met ul, alle de dagen etc.’

Pastoor Simons eindigt met zijn hoop uit te drukken dat er uit al deze miseriën goed mag voortkomen voor zijn parochie. Wat hem zelf aangaat, ‘ik vreese min dat paterken als eenen krieksteen: maer ongelukkig voor myne kinderen!’

Nog geen maand later, den 5 Juni 1817, schrijft hij aan J. van de Walle, dat de intrus het opgesteken is, ‘maer hy heeft d'eenvoudige zoodanig opgemaekt, dat het gelyk raezende menschen geworden zyn.’

't Ware echter voorbarig geweest te denken dat Zilliez niet meer zou terugkeeren naar Gits. In zijn schrijven van 26 Januari 1818 maakte pastoor Simons aan den onder-intendant van Ieper bekend dat Zilliez zijn voornaamste verblijfplaats had te Gullegem, doch rondging bij de Stevenisten om er de godsdienstoefeningen te verrichten.⁽²⁾ Reeds voor dien datum, en na zijn vertrek uit de woning van Jan van Canneyt, keerde hij nog naar Gits terug. Zoo zegt o.a. pastoor Simons in zijn brief van 26 September 1817 aan Jacob van de Walle, dat Putteman of Vande Putte zeer slecht wordt en dat de intrus er geweest is, en sindsdien heeft hij ‘nouwelyks de courage, en kan byna

(1) Jan Priem was pastoor te Gits sedert 1803 en begon zijn opstand op Allerheiligenavond van 1811. Hij stierf in 1815 te Brugge, verzoend met de Kerk.

(2) Biekorf, 1926, blz. 59; in ditzelfde artikel, blz. 58-59, wordt er gesproken over huwelijken van Stevenisten, die Zilliez te Gits inzegende zonder voorafgaande burgerlijk huwelijk en zonder toelating van den pastoor.

[p. 13]

niets doen uyt vreeze, dat hy in de scheuring zal sterven...’⁽¹⁾ Hij vraagt zijn vriend Vande Walle met klem dat hij aan Van de Putte zou schrijven, om den intrus te laten varen en te sterven in de Katholieke Eenheid. J. van de Walle aarzelde niet een brief op te stellen, waarin hij Van de Putte ‘uyt eene besondere genegentheyd en vriendschap’ bidt tot de eenheid te keren.

Eindelijk heeft zich op 10 Januari 1820 een toneel afgespeeld tussen de beide geestelijken waaruit duidelijk de ijver van pastoor Simons en de hardnekkigheid van pater Zilliez blijkt. Daar het tevens een goed beeld geeft van den pijnlijken toestand te Gits, delen we hier dit zeer merkwaardig schrijven in zijn geheel mede:

(1) J. van de Walle noemt dezen Putteman ‘Eersamen Vande Putte’. In 't Pastorij-archief van Gits berust een brief van pastoor Simons, geschreven aan ‘Vader Vande Putte’ den 3 October 1818, en dien we terugvinden bij Kenis, Eene Godsdienstsecte in België of het zogezegde Stevenismus, blz. 139-143. Ook in dien brief is sprake van pater Zilliez Deze Vande Putte stierf te Gits den 17 October van hetzelfde jaar, om 4 u. in den morgen; den 18 October werd hij begraven om 3 u. in den namiddag; de Stevenisten poogden hem te ontgraven en te begraven tussen de Katholieken. Uit het artikel van J. De Smet, ‘Begrafenis van Stevenisten te Gits in 1814 en 1818’, Biekorf, 1946, blz. 181-83, blijkt dat pater Zilliez te Gits nachtelijke bijeenkomsten hield, niet alleen bij Jan van Canneyt, maar ook bij We Van de Putte. Hier is niet de weduwe van onzen Van de Putte bedoeld, daar deze stierf den 17 October, terwijl Maarten van de Putte, waarvan sprake is in gemeld artikel, op blz. 182, stierf op 16 December.

Gits, den 25 January 1820.

Zeer beminden en geachten Heer,
Naer UE. gewenscht te hebben het Nieuwjaer vol heyl en zegen naer ziel en lichaem, heb ik de eer u mede tedeelen...
Den voorval met den intrus den 10 dezer hebt u voorzeker gehoord: Catharine Debeuckelaere Wwe Dekemel, die wel

[p. 14]

zeven à aght croonen van myn geld gehad heeft, deed my, den 9, tweemael ontbieden; maer Jacoba, haere zuster, van de brabantsche secte, wilde my de deuren sluyten; ik ging door alles en wy reguleerden voor 's anderdags haere biechte, - circa middag hoorde ik dat de intrus daer binnen was, en ik wilde absolutelyk weeten of zulks niet kwam door dwang van haere zotte zuster; met genoeg te tempeesten, en aen deur en venster te trommelen ben ik binnen geraekt, en met den intrus handgemeen geworden. Hy zegde zynen dienst te doen uyt naem van den Paus, maer hy en kon zyne bewyzen niet toonen. ‘In de arke van Noë en waeren er maer 8 zielen, eene mindere kerke als de zyne...; alle de bisschoppen en priesters hadden de Organyke Artikels aengesworen, en ze waren alle geëxcommuniceerd in 1802 (zegde hy). (Priem, Anckaert en Bracke liggen ook al by den hoop)⁽¹⁾. Dit en vele andere kinderachtigheden spouwde hy uyt, met eene stoutheyd en geweld, dat ik twyfelde of hy zot was of van den duyvel bezeten. - Gy weet dat ik hem buytengesteken heb.
Anthone de Ceunynck was ziek; het was processie om hem te gaen bekeeren; ik zelve stelde my borge voor de echtheyd der Breven van den Paus aan onzen Bisschop, en van den brief van Cyamberlani aen Mr. Braeke;⁽²⁾ en wilde er Louis Soete naer toe zenden, ten koste van ongelycke⁽³⁾. - Hy en konde niemand hebben voor zyne berechting, sedert dan den Meuninck Boutens zyne casakke gekeerd heeft

(1) De gedachtegang van pastoor Simons is duidelijk; volgens Zilliez zijn alle bisschoppen en priesters in 1802 geëxcommuniceerd; de 3 hier vermelde Westvlaamse pastoors hebben slechts hun opstand in 1811 begonnen. Dus liggen ze ook bij den hoop van de geëxcommuniceerden.

(2) Karel Bracke (^o Kalken 1747), was pastoor van Oostrozebeke van 1802 tot 1811, toen hij zijn opstand begon. Hij overleed te Kalken in 1827, verzoend met de Kerk. Den 17 Febr. 1816 zond de Nuntius Cyamberlani een brief aan E.H. Bracke, waarin hij hem bad tot de Eenheid terug te keeren. Er berust te Gits in 't Pastorij archief een ongedagtekende nota van pastoor Simons over E.H. Bracke, waaruit blijkt dat hij ook de Stevenisten van Gits bezocht.

(3) Nog op andere plaatsen uit pastoor Simons' geschriften blijkt dat deze Louis Soete gebruikt werd om de Stevenisten te bekeren. (In een brief aan een onbekende.)

[p. 15]

met de Brabantsche secte;⁽¹⁾ dit niettegenstaende wierd hy wederhouden door zyn zoon Tone, en hy zeyde te willen sterven zonder iemant. Maar zynen schoonzoon Joseph De Grendele en anderen hebben hem verkeerd, en den 17 is den intrus verzeld met 2 vremdelingen, en bewaerd door mannen met stokken daer ingetrokken, en heeft daer zoo veele verdoemenissen uytgedeeld tegen den Paus, de Bisschoppen, de priesters, etc. sedert 1802; De Ceuninck's dogter Christina is kwalyk gevallen, en door geweld van medecynen maer 's anderdags haer verstand heeft wedergekregen.
Het grootste deel helt naer de brabantsche secte en is woedende. Denk, hoe 't hier gaet.
De weduwe Kemel is gestorven, en met eene leeder naer het kerkhof gedraegen omdat de partye van Mr. Priem de schraege niet wilde geven⁽²⁾. Maer Anthone De Ceuninck betert.
Met alle mogelijke achting en liefde, heb ik d'eere van te zyn, zeer lieven en geachten heer,
Uw zeer toegenegen dienaer,
J. Simons,
Pastor in Gidts.

Het is niet te verwonderen dat dit dramatisch voorval het gemoed van den kalmen en bezadigden Van de Walle bezwaarde; lijk ook blijkt uit zijn antwoord aan pastoor Simons van 25 Februari 1820: ‘Verstaen met misnougen de werkingen vande Intrusen die even wel sullen eyndigen, dog onderwijlen bidde believe te sorgen dat evenwel den eerw^e heer pastor onderwijlen alle personnele affronten soude vermiden, dit is wel de voornaemste (der) beswaernissen van mijn gemoed.’

Zilliez was al vervolgd geworden door de burgerlijke overheid. Reeds op 11 Januari 1818 was hij veroordeeld geworden wegens het inzegenen van een huwelijk zonder voorafgaand burgerlijk huwelijk, en in Maart 1818 werd het plan opgevat Zilliez aan te houden.⁽³⁾

(1) Arnold Boutens van Zonnebeke, monnik van de St Pieters Abdij van Oudenburg, wien het behoud van de kronieken van de Abdij te danken is. Hij ging van dorp tot dorp om de Stevenisten te steunen, tot aan zijn dood, in de omgeving van Ieper.

(2) Uit de gezegden nopens de ‘brabantsche secte’ en uit dit voorval blijkt dat er ook in't Stevenisme zelf scheuringen waren.

(3) Biekorf 1926, blz. 59-60.

[p. 16]

Op 1 Maart 1820 werd hij bij verstek veroordeeld tot drie maand opsluiting, acht gulden boete en de onkosten van het proces. Pastoor Simons was, met de toelating van zijn overheid, gaan getuigen en had Zilliez begunstigd voor zoover zijn geweten en de waarheid dit toelieten. Hij had gewenst dat Zilliez vrijgesproken werd, op voorwaarde dat hij geen voet meer stelde op Gits of Passchendale, op straffe van ‘99 jaeren ysers’. Het verloop van dit geding schrijft hij aan J. van de Walle in een brief van 2 Maart 1820:

‘Geciteérd als getuyge voor het tribunal van Ieperen in de affaire van den intrus alhier, met autorisatie van myne overheyd, heb ik gisteren gecompareerd: niet tegenstaende dat ik hem gefavoriseerd heb voor zoo verre de waerheyd en myne conscientie my toelieten, is hy nogtans par contumace, als niet compareérende, gecondemneerd tot 3 maenden opsluiting, 8 guldens boete en d'oncosten. Had ik mogen de sententie naer myn goeste hebben, hy had vry geweest, mids geenen voet meer stellende op Gidts of Passchendaele op pyne van 99 jaeren ysers. Ik heb ontfangen 50 st. voor dagheure, voor den armen, en er circa 150 verteird: daer waren nog 2 andere getuygen, Jan en Therese Lenoir.’

In zijn antwoord van 10 Maart 1820 aan pastoor Simons zegt J. van de Walle: ‘In antwoorde van de geerde 2^e deser, dient myn genougen te vernemen dat den Intru eenen stock becomt die hem sal verwyden van UE. eerweerde gemeente, ten waer misschien van eenige nacht visiten’.

In Juni 1820 werd Jan Simons benoemd tot pastoor van het rechtgelovige Pittem en daarmee eindigt dan zijn bittere strijd in het kerkelijk verscheurde Gits.

Rik van Onlede