Biekorf. Jaargang 48

[p. 175]

Leenverplichtingen te Brugge in de XV^e eeuw.

De feodaliteit is ontstaan in een tijd waar noch handel noch nijverheid van eenig belang bestond, en waar de geldsomloop tot een minimum herleid was.

Wanneer de groote leenheeren wilden geholpen worden in het bestuur, de rechtspraak en den krijgsdienst, dan moesten zij gedeelten van hun bezit in bruikleen geven aan hun onderhoorigen, om dezen toe te laten te leven; immers, bij gemis aan geldelijke inkomsten, was het voor de leenheeren onmogelijk een loon uit te betalen.

Zoo komt het dat, als tegenwaarde van het in bruikleen gegeven goed, de leenhouders zekere welbepaalde diensten en leveringen moesten bezorgen aan hun leenheer.

Uit het oudste leenboek van den Burg van Brugge (1435), berustend op het Stadsarchief te Brugge, heb ik enkele verplichtingen opgeteekend, die door zekere leenhouders te Brugge moesten afgedragen worden.

Het prinselijk leenhof van den Burg van Brugge was belast met het bestuur van bijna al de leenen die te Brugge en in het Brugsche Vrije gelegen waren.

1. Officieels ambten aan het grafelijk Hof.

a) Bakker:

‘staende ten dienste aervachtich backer te zine myns heeren van Vlaendre’ (f^o 2, n. 5).

b) Beheerder-ontvanger van het grafelijk vleeschmagazijn:

‘ende staet te dienste aervelic ontfanghere te zine van myn gheduchts heeren lardiere van Brugghen’ (f^o 11, n. 3).

c) Waschmeester:

‘ende aervelic lavengier zynde ons gheduchts heeren’ (f^o 10 v., n. 5).

[p. 176]

d) Wijnopeischer:

‘dies es ghehouden de zelve leenhoudere tallen tide als onse vornomde gheduchte heere of sine gheselnede te Brugghe of te Male wesende, ghebrec hebben van goeden wine, ende hem de bottelgier van minen gheduchten heere of ziere gheselnede betoocht waer hy goede winen weet binder stede van Brugghe of te Male, die men hem niet en heift willen telivereren omme redeliken prys; te treckene metten zelven botteliere ten kelnare daer de wynen in zyn ende die up te smitene ter kenesse van twee (leen)mannen vanden voorseiden hove, so dat de vorseide boutellier de wynen moghen doen voeren ten hove ende emmer die betalen redelike naer haerlieder waerde’ (f^o 12, n. 3).

e) Grafelijke bode in het Brugsche Vrije:

‘staende te dienste ende weddeboodscip te zine van minen heere binnen zinen lande vanden Vrijen’ (f^o 7, n. 5).

2. Wachtdiensten bij gerechtelijke tweegevechten of bij twist in den Burg, alsook hoornblaasdiensten.

a) ‘staende ten dienste eene poorte te wachtene van der buerch, met vrienden ende met maghen, tallen tiden als men camp vecht jn den vorseiden buerch’ (f^o 2 v., n. 5).

b) ‘staende dit voorseide leen te dienste te doen blasene eenen hoorne voor Sinte Donaes kerke alsomen ghecostumeirt es, ende es een vanden 13 leenen der buerch toebehorende’ (f^o3 v., n. 3).

c) ‘staende ten dienste so wanneer men camp vechten zal jnden vorseiden buerch of borchstoorme zyn sal, so moet de bezittere vanden leene de boorchpoorte ande oostbrugghe doen bewaren’ (f^o 4, n. 5).

d) ‘staende ten laste van eenen wachtre die enen horen blaest inden voorseiden buerch, alsoot ghecostumeirt es mids meer andere diere blasen van geliken, twelke men heet den drien coen’ (f^o 4, n. 1).

e) ‘staende te dienste van eenen wachter met eenen coe hoorne die de drie coen blaest voor sinte Donaes kerke alsoot ghecostumeirt es, ende de poorte te wachtene aan de Love (de grafelijke woning in den Burg) hem dartienster up zinen plucht (onder zijn verantwoordelijkheid) alsmen camp vecht jnden buerch, van snavens dat de zonne onder gaet tote sanderdaechs dat ds camp gnevochten es, ende mids dezen mijn here moet elken lederen eenen stoc van zeven voeten Janc’ (f^o 5, n. 5).

f) ‘ten dienste van eenen hoorne te doen blasene binden

[p. 177]

buerch van Brugghe te drien eersten vrydaghen van maerte’ (f^o8. n. 1).

g) ‘te dienste van te doen blasene eenen hoorne voor sinte Donaes kerke also men ghecostumeirt es, ende es een vanden dartiene leenen der buerch toebehoorende’(f^o9 v., n. 6).

h) ‘ende voort te dienste van een vander buerch poorten te wachten als men camp vecht jnde buerch’ (f^o 12, n. 1).

i) Een leenhouder moest daarenboven het strijdperk bewaken bij gerechtelijke tweegevechten:

‘ende heet terytwaerderscip ende wachters ende es een vanden drie coen die men pleicht te blasene jnden buerch te Brugghe voor Sinte Donaeskerke... Ende tvoorseide leengoed staet te dienste teenen hoorne te doen blasene voor sinte Donaes kerke jn den buerch van Brugghe ghelicke den andren die leenen houden vanden drien coen ende teryt ende de buerch te helpen verwaerne als men camp vecht’ (f^o 5. v., n. 5).

j) Een ander leenhouder moest de oostelijke poort van den Burg gesloten houden bij gerechtelijk tweegevecht en moest tevens de vrouwen in verzekerde bewaring houden die te Brugge en in het Brugsche Vrije slachtoffer geworden waren van zekere mishandelingen:

‘staende te laste dat de ervachtige van desen voorseiden leene sculdich es te slutene de oostbuerch poorte jnden buerch, alsmen camp vecht inde buerch, ten costen van den ghonen die den camp vecht. Voort so es men sculdich te leverne jnde vanghenesse vanden leenhoudre te Brugghe, alle manieren van vrauwen, jonghe of oude, edele of onedele, die ontscaect, ontvoert, vercracht of ontleet zijn binder stede van Brugghe, binden lande vanden Vrijen, up zinen plucht tote ander stont dat vanden mesdaet geholpen zy of pais ghemaect, omme viere scellinghen parisis elken dach’ (f^o 4 v., n. 3).

3. Timmeren van de galg of het schavot te Brugge, te Male of in de grafelijke gevangenis (steen) te Brugge.

‘Ende als myn heere of myn vrauwe doen temmmeren te Brugghe ofte Male of inden Steen, als hy (de veroordeelde) in sheeren handen es of ter galghe (veroordeeld), so es de leenhoudere sculdich te leverne eenen temmerman, eenen dach up zinen cost, ende mids desen, so es de voorseide leenhoudere sculdich te behoudene al thoude hout, spaendren, bloxkinne ende cortelinghen, drie voeten lanc of daer onder’ (f^o 6, n. 2).

[p. 178]

4. Andere leenhouders moesten, als ze daartoe vermaand werden, een offerpenning leveren aan den graaf of de gravin, als deze in den Burg mis hoorden.

‘Ende voort te dienste van eenen offer penninghe te synxenen alsmens vermaent’ (f^o 3, n 1; 4, n. 3). - ‘Ende voort te dienste van eenen offerpenninghe alsmens vermaendt’ (f^o 5, n. 3; 7 v., n. 5). - ‘Staende te dienste teenen offerpenninghe te Paesschen alsmens vermaent’ (f^o 8 v., n. 5). - ‘Te dienste van eenen offer penninghe telken medewynterdaghe (Kerstdag), als myn heere van Vlaenderen messe hoort tsente Donaes ende mens vermaendt.’ (f^o 9, n. 6).

5. Andere leveringen in natura.

a) een paar handschoen in hertieder te Kerstdag: ‘ende voort ten dienste teenen paer hertinne handschoen telken medewyntre als mens vermaent’ (f^o 2, n. 1).

b) Het hout van een lans:

‘twelke leen staet te dienste minen heere te ghevene alle jare eenen glavie scacht zonder yzere telken sente Jansmesse’ 24 Juni - f^o 3 v., n. 5). - ‘Ende staet te dienste telker hooftredeninghe⁽¹⁾ met eenen witten glavie scachte zonder yzere’ (f^o 5, n. 3).

c) Een sperwer voor de jacht:

‘Ende ten dienste van eenen sporware telken sint Jans daghe Babtisten midden tsomers (24 Juni), te leverne minen gheduchten heere ende zinen naercommers, graven van Vlaendren of hueren upper valkenare van Vlaendren’ (f^o 14, v., n. 3).

In de hierboven aangehaalde leenverplichtingen, vinden we reeds zekere voordeden die aan de leenhouders toegestaan werden: het gesloten houden van de oostelijke burgpoort op kosten van degene die een gerechtelijk tweegevecht aangingen, vier schellingen daags voor elke vrouw die opgesloten was, de afval van het hout als de galg getimmerd werd.

Sommige Ieenhouders hadden nog recht op andere voordeden. Hij die de galg moest doen timmeren mocht:

(1) Den dag waarop de rekening nagezien wordt van een hoofdredenaar, die ontvanger was van de groote Ieeninkomsten van den graaf.

[p. 179]

‘so wanneer myn gheducht heere of myn vrauwe van Vlaenderen zijn te Brugghe of te Male, dat de leenhoudre mag gaen ter maeltyt snuchtens ende snaven eten ende drynken ende snavens hebben een vierendeel slaepwyns ende twee wassinne keersen met filgetkinne (f^o 6, n. 1).

De erfelijke waschmeester had recht op een kaars in Sint-Donaaskerk, den 2 Februari, en ook op een maaltijd: ‘dies so es de voorseide leenhoudere sculdich te hebben tsinte Donaes, een stallicht telker Onser Vrauwen daghe ter Lichtmesse; ende als onse vorseide gheduchte heere ofte onse vrauwe zine gheselnede zyn te Brugghe of te Male, so es de voorseide leenhoudere sculdich te hebbene telker maeltyt eens rudders gherechte, eenen stoop wyns ende eene pungie (fransch: poignée) slaepkeersen’ f^o 11, n. 1).

Onder de leenverplichtingen die het meest opvallen, is de verplichting, op zekere tijdstippen een hoorn te blazen of te doen blazen vóór de Sint Donaaskerk te Brugge. Deze leenverplichting heette de drie coen, en is een gevolg van de moord bedreven op graaf Karel den Goede in de Sint Donaaskerk den 2 Maart 1127.

Ieder jaar werden de relikwieën van Karel den Goede uitgestald in het koor van de Sint Donaaskerk op 2 Maart, en werd er een mis gezongen ter eere van de Heilige Drievuldigheid.

Tot aan de Fransche Omwenteling werd het volk bijeengeroepen met horens voor de kerkdeur van Sint Donaas, de drie eerste vrijdagen van Maart. Men las er luidop de geschiedenis voor van Karel den Goede, alsook den banvloek die tegen zijn moordenaars uitgesproken was.

Zeven leenhouders van den Burg moesten op deze drie dagen een koehoorn, en later een koperen tromp blazen; vandaar de naam ‘de drie koen’⁽¹⁾.

Jos. De Smet

(1) Rond den Heerd, II, 1867, bl. 99 en IV, 1869, bl. 106.