Biekorf. Jaargang 45

[p. 219]

De ‘kwaden hoop’ in 't Westkwartier. Het einde van Jan Camerlynck en zijn Bende.
Ieper 1568.

VAN Jan Camerlynck en zijn bende, van hun moorden en rooftochten in het Houtland, tusschen Belle en Hondschoote, vertellen al de kroniekschrijvers uit den Geuzentijd. En uit het onderzoek der oorkonden bleek genoeg, dat Camerlynck werkelijk het hoofd was van een moordenaarsbende, van den ‘Quaden Hoop’ zooals de Ieperlingen ze noemden.

Die geduchte bende Boschgeuzen van 't Westkwaitier schijnt in samenstelling en aantal zeer veranderlijk geweest te zijn. Enkele malen waren zij met veertig man te zamen. Bij de aanhouding waren veertien man bijeen, ‘werkende’ leden, die van buiten ‘ghesustineert’ werden door herbergiers, rijke koopmans en geussche edellieden.

In Januari 1568 pleegde Camerlynck de beruchte moord op de parochiepriesters van Reningelst. In zijn Jepersch Dagboek teekent Augustijn van Hernighem daarover het volgende aan.

Moord op de parochiepriesters van Reningelst.

‘Op den 12 dach [Januari 1568] zoo hebben zy die drie priesters alle van Reneghels tsnachts ontrent de x. uren gaen doen disputeeren want zy hadden twee menisters meede, en naer veele woorder (sic) die zy onder elcander hadden ende veele versmaetheit die zy hem lieden an deden zoo hebben zy gheseit Wel an ghy papen ghy moeter an, bereet u ter doot want ghy moet sterven ten es dat ghy u lieder ghelove af ghaen wilt; ende baden om respyt van een coorten tydt ende ghavent hem lieden, ende daer naer zoo hebbense zeer jammerlyck ghetracteert ende meenden hem lieden den hals af te slaen maer en hebbent niet connen doen, ende hebbense de ooren af ghesneden de nuese ende menighe steke ghegheven

[p. 220]

tot der doot, ende hebben den pastor van Dernouter alleene leven ghehouden die bin drie daghen daer naer heeft hy hem zelven met gods hulpe ontmaect, ende men heeft dat feyt niet gheweten voor dat den pastor van Dernouter dat uut ghebrocht heeft ende bin vyf daghen daer naer die zelve dooden alle drie ghevonden op een halve mille naer Belle ende zyn te Belle ghebrocht die welcke van menich mensche zeer bitterlyck beclacht waeren, ende van Belle zoo waeren zy ghebrocht tot Reneghelts ende daer begraven’⁽¹⁾.

Rond denzelfden tijd werden de priesters van Houtkerke, Oostcappel, Hondschoote en Rexpoede vermoord. Camerlynck was telkens aan het hoofd van de bende. Hij was ook kapitein bij 't vermoorden der zes soldaten van den baljuw van Bergen (St. Winox) in de herberg Sint-Joris te Roesbrugge.

In de eerste helft van 't jaar 1568 werden de kerken van Reningelst, Westouter, Loker, Dranouter, Kemmel, Nieuwkerke en Niepkerke door mannen van den ‘Quaden Hoop’ bestormd.

Te Ieper werden in Juli 1568 nieuwe maatregelen betreffende den Quaden Hoop afgeroepen. Op elke medeplichtigheid stond voortaan de doodstraf. Op het hoofd van ieder booswicht werd een premie van 50 gulden gesteld. Aan de overloopers uit de bende werd genade en een gelijke premie toegezegd.

‘Noch zoo wasser [27 Juli 1568] een placaet gheroupen ter causen vanden quaeden hoop die welcke daghelyckx veel quaet deden niet en cesserden maer van lanckx te meer perservereerden, zoo wasser gheroupen indiender hem yemaent sustineerden van eenighe zaken op het levende lyf, noch indiender eenighe persoonen consten ghecryghen ofte gevanghen eenighe vanden quaden hoop zouden hebben van elcken mensche 50 guldens ende zouden hemlieden indient noot waere moeghen doot smyten zonder mesdoen ende een yeghelyck was vangher ghemaect, noch boven dien om dies wille datmen zoude moeghen den hoop mynderen zoo was gheoordoneert indiender eenighe vanden quaeden hoop leetschap hadde,

(1) Dagboek I, bl. 99-100. - Daarover leze men het onderzoek van E.H.G. Lamerant in Biekorf 1923, bl. 121 vv. en Annales de la Soc. d'Emulation 1909, bl. 226 vv.

[p. 221]

eenighe van zyn complysen brochte ghevanghen, zoude gratie hebben de anbringher ende noch 50 guldens daer toe.’⁽¹⁾

Jan Camerlynck moet werkelijk een ‘kapitein’ geweest zijn. Nu en dan vallen er van zijn mannen in de handen van het gerecht, doch steeds weet hij een bende samen te houden. Opmerkelijk is, dat de bende waarmede hij in Februari 1568 rond Hondschoote werkte, geheel anders samengesteld was dan degene waarmede hij acht maanden later nabij Belle in de val liep⁽²⁾.

Op Bamisavond, in den donkeren, ‘ontrent de 9 hueren’ kwam het konvooi van den Quaden Hoop binnen leper. Twee wagens, waarop twaalf mannen lagen ‘ghebonden zeer sterck’; en met een sterke wacht van dertig soldaten.

Het was de stadhouder van den hoogbaljuw, Joris van Hallen, die met een troep gewapende landslieden de kwade bende overvallen had en gevangen genomen ‘in een busch by Castere’ (Caestre). Dit gebeurde op Sint-Michielsavond (28 September). De moordenaars, waarvan er verscheidene zwaar gekwetst waren, werden naar Belle overgebracht. Op Sint-Michielsdag kwam de voogd van leper met zijn soldaten om de vangst aldaar af te halen. Twee gevangenen verkeerden echter in stervensgevaar: daarom kwam de beul van leper 's anderendaags haastig naar Belle om er de twee stervende misdadigers te halsrechten. Na deze terechtstelling vertrok het konvooi met de twaalf gevangenen naar leper. Van Hernighem, die steeds de zaken van justicie nauwkeurig aanteekent, vermeldt hun namen en herkomst als volgt (Dagboek I, bl. 124):

‘Jan Camerlynck van Hondtschote, heurlieder hooft.

Jan van Penen, van Ruusschuere.

Ryckaert Inghelsman.

(1) Dagboek I, bl. 117.

(2) Men vergelijke met de volgende lijst, de opgave van den Stadhouder-hoogbaljuw in Februari 1568, bij De Coussemaker, Troubles religieux, IV, bl. 339.

[p. 222]

Marten Ghysel, van Steenvoorde.

Joos Winnebroot, van Castere.

Claeis van Hems, van Moorbeke.

Pieter de Buussere, van Moorbeke.

Hercules Notzette, van Antwerpen.

Jan Coppe, van Woormhoudt.

Jan de Codts, van Killem.

Pieter Dammen, van Ruubrouck.

Mahieu Verbliet, van Ruubrouck.’

De eerste van de bende die 't schavot opging, was Pieter de Buussere, ‘in de wandelynghe hooghe van zette’. Hij was ‘zeere gequest in zyn hant geschoten int vanghen’: dit was misschien de reden waarom men geen tijd met hem verloor.

Onze Iepersche korenmeter heeft nieuwsgierig alles gade geslagen en nauwkeurig aangeteekend. Den 6 October werd het schavot opgetrokken ‘in de middel van de maert, ende daer was een Sinte Andries cruus op ghebrocht, ende daer was een stake ghestelt op eenen houck vanden schavote, ende men brochte een slee met een vlake daer op...’. Om acht uur 's morgens werd Buussere naar de vierschaar geleid om er zijn vonnis te hooren. Iedereen was er toe gelaten en Van Hernighem was er bij; het vonnis dat hij den griffier hoorde voorlezen was echter zoo lang, dat hij in zijn Dagboek aanteekende: ‘ende men hadde noyt gheloft dat een mensche zoo veele quaet ghedaen zoude hebben, want hy hadde in meest alle quaede feyten gheweist, die welcke den quaden hoop ghedaen hadden vant het beghinsel, want hi hadde wel 15. moorden ghedaen ende helpen doen, de kercke van Oudtkercke verbrant, prochiepape vermoort, twelcke te lanck zoude vallen te schryven’. De strafuitvoering heeft hij weerom volledig beschreven.

‘[Eerst op de vlaak rondgevoerd; daarna werd hij] by den officier ghegheselt in de vier houcken vander maert, ende hy cresch zeere om gratie int gheselen, ende de maert en was niet af ghestelt. Aldus ghebrocht zynde op het schavodt naect, zoo beghonste hy te gaen synghen een psalm

[p. 223]

ende den officier verboot hem dat, ende hy liet. Zoo waeren zyn ooghen verbonden, ende gheleyt op het cruusse zoo zyn voeten ende handen uut ghereckt zynde, zoo heeft de officier zyn beenen ende zyn aermen met het ysere in stucken ghebrooken, ende daer naer van dat cruus ghedaen, omme ghekeert met den buuck nederwaert op het schavodt ende 2 slaghen met dat ysere op zyn Iendenen ghesleghen ende levende ghestelt op dat wiel, dat datmen noyt derelycker zake en zach int op stellen van het wiel. Ende hy sprack noch zeer vroom, begherende an Joorys van Hallen datmen zyn pynen coorten zoude, roupen[de] altyts met luuder stemme, ende den souveraeyn ontboot den officier op de halle ende laste hem dat hy zoude gaen op het schavodt ende noch eenen slach gheven op zyn roupere van zyn kele, ende daer mede verloos hy zyn taele, ende coorts daer naer zoo staerf hy, ende was ghevoort buuten ende gherecht’ (Dagboek I, bl. 127).

Een paar weken later (22 Oct.) volgden een zevental andere leden van den Quaden Hoop.

Jan Winnebroot, samen met een gezel, onderging dezelfde straf als Pieter de Buussere. Vóór het radbraken werden hem echter eerst de ooren afgesneden ‘want hy hadde [een] prister de ooren af ghesneden’.

Twee andere, waaronder de Antwerpenaar, werden geradbraakt en daarna als ketters levend verbrand; zij werden te zamen op het schavot gebracht ‘met brielen in huerlieder mont, omdat zy niet afgaen en wilden huerlieder opinie’.

Een vijfde werd gestraft ‘metter coorde... an de crycke voor het Besant, het welcke groote gratie was voor hem, maer hy en hadde met den quaen hoop niet meer dan 5. ofte 6. daghen gheloopen, ende gheen bloet ghestoort’.

's Anderendaags ondergingen nog twee mannen, waaronder Jan de Codts, dezelfde strafuitvoering als de Buussere. Te laatster stonde spraken zij hun biecht, daartoe bewogen door den bekeerden predikant Pieter Haze, die denzelfden dag onthoofd werd.

Jan Camerlynck werd door den hoogbaljuw op de Halle onderhoord drie dagen lang. En telkens omtrent den heelen dag. Op 2 October, vier uren lang; den

[p. 224]

Zondag 3 October van 8 uur 's morgens tot 7 uur 's avonds ‘twelcke noyt niet veele ghesien en was’; en den Maandag weerom van 's morgens tot 's avonds ‘ende altyts wasser volck ter maert om hem te ziene [bij het buitenleiden] ende hy was zeere ghequest in zyn beenen, zoo was hy gheschoten met zaet, zoo dat hy quaelyck gaen conste’.

Eerst op 20 November werd Jan Camerlynckop de Markt te Ieper terechtgesteld. Zoo hij zes weken langer dan zijn mannen in leven gehouden werd, dan was het, omdat men hem, als kapitein van de bende, wilde uithooren over de plannen van een inval, die de gevluchte Geuzen in Engeland tegen onze gewesten beraamden.

In het Iepersch Dagboek lezen we een uitgebreid verhaal van de wreede strafuitvoering, door onzen ooggetuige eigenhandig geschreven.

Strafuitvoering van Jan Camerlynck.

‘Op den 20. dach van novembre [1568] twelcke was op eenen saterdach ontrent de noene, zoo wasser een schavodt ghemaect voor de Halle, zoo op ander tyden ende in de zelve plecke in de middel van de maert, ende daer was een peck tonne ghestelt op een stake ende terre daer in ghedaen ende drie ketens an de stake ende erde op het schavodt om dat met den brande niet bernen en zoude. Ende ontrent de 2 hueren zoo was Camerlynck boven ghebrocht met veele dienaers ende daer stonden voor de Halle zoo menich mensche dat wonder was. Ende daer naer was hy in vierschaere ghebrocht ende alle zyn delycten daer ghelesen ende daer naer sententie gheuut alzoo hier naer volcht.
Ontrent de 3 hueren en half was hy ghebrocht van de Halle naect, ende recht voor de stegher van de Halle zoo was hem zyn ooren af ghesneden, ende daer naer ghebonden op een vlake, ende daer stondt op de hurte een groote tele met gloeyende coelen ende een gloeyende tanghe daer in ligghende, zoo was hy ghevoert duer de aelstrate ende over de leet voor de cloester poorte was hy met de gloeyende tanghe zyn boeseme ghenepen, duer welcke pyne hy zeer creesch, ende ter zelve plecke met roeden ghegheselt ende alzoo ghevoert over de zuvel maert voor den roozen hoet deur de dixsmuustrate op allen houcken van de straeten met de gloeyende tanghe ghenepen ende ghegheselt ende in de vier houcken

[p. 225]

vander maert ghelyckmen ghedaen hadde op de houcken vander straten. Daer naer ghestelt op het schavodt zeer roupende tot God, ende den bichvaer altyts hem vermanende tot patientie, zoo was hy ghebonden met drie ketens an de stake, altyts roupende ende God biddende ghenade, es hy met een pecktonne boven zyn hooft met terre met een cleen vier ghebrandt (twelcke was een compassiuese zake om te anziene) ende het vier was in de tonne ghesteken ende begonste al bernende te truppen op zy lyf, maer het vier was hem naer, zoo dat hy ter stonde vanden brant verwonnen was; daer naer gherecht. Ende het was een man van ontrent de 43 oft 44 jaeren’⁽¹⁾.

Naderhand moesten nog enkele medeplichtigen boeten. Op Kerstavond was het de beurt van Joris de Codts, van Killem ‘een zeer rycke man, ende hadde den quaen hoop ghesustineert, ende was ghehanghen voor het Bezandt an de crycke de welcke daer gherecht stondt, ende als hy drie hueren daer ghehanghen hadde, zoo was hy afghedaen ende begraven tot de predicaeren’ (Dagboek I, bl. 134).

De Engelschman Ryckaert was de gelukkigste. Op 1 Februari 1569 werd hij ‘ant perloryn’ met een strop aan den hals tentoongesteld, gegeeseld en verbannen ‘twelck was een groot gheluck voor hem, maer alle dander van den quaen hoop hadden voor hem ghesproken dat hy gheen groot schuit van het quaet dat zy ghedaen hadden, dat hy onnosel daer af was’.

Nog liepen er enkele mannen uit den Quaden Hoop op vrije voeten om jaren later, zooals Pieter Waels, in de handen van den hoogbaljuw te vallen⁽²⁾. Het einde van Jan Camerlynck was echter tegelijk het einde van de beruchte bende boschgeuzen van het Westkwartier.

A. Viaene.

(1) Dagboek I, Hs. bl. 131-132. - Vgl. De Coussernaker, Troubles religieux, IV, bl. 44. Wynckius blijkt wel van Hernighem's Dagboek benuttigd te hebben.

(2) J. Opdedrinck. Poperinghe tijdens de Godsdienstberoerten, bl. 84 (Brugge, 1898).