Biekorf. Jaargang 45

[p. 169]

[Nummer 7-8]

Een ‘docteur van te lande’
in den goeden ouden tijd.

IN de middeleeuwen werd de geneeskunde en vooral de heelkunde, bijna uitsluitend uitgeoefend door de barbiers. Geneesheeren die aan een hoogeschool gestudeerd hadden, waren uiterst zeldzaam. Deze toestand bleef lang voortduren. Zelfs onze beroemde meester Jan Palfijn, geboren te Kortrijk op 28 November 1650. leerde het ambacht van heelmeester-barbier bij zijn vader; later, nadat hij te Parijs gestudeerd had, kwam hij zich in 1675 als heelmeester-barbier te Kortrijk vestigen.

Om de genees- en heelkunde te bevorderen, richtten de meeste steden in den loop van de XVII^e eeuw, een Collegium Medicum op, waar er voor een grondiger vorming van genees- en heelmeesters gezorgd werd. Wie de genees- en heelkunde in de stad wilde uitoefenen, moest voor het College der Medicijnen een examen afleggen.

[p. 170]

Op het platteland bleef de geneeskunde in handen van de barbiers, die meestal weinig geleerd waren, en ten hoogste over een paar receptenboeken beschikten. Ze bezaten veelal niets meer dan een notaboekje, waarin ze een keur van recepten en medicijnen aanteekenden, die ze aanvulden door wat ze van andere barbiers vernamen.

Zoo vond mijn ambtgenoot H. Cam. Mostrey, in het archief van de stad Harelbeke, een klein boekje van veertig folios, dat toebehoord heeft aan de barbiers Laurens en Adriaan Ovyn te Harelbeke, rond het jaar 1700⁽¹⁾. Het bevat afrekeningen van barbieren en talrijke recepten.

Het boekje begint aldus: ‘Desen bock behort tot aen Lauwens Ovyn tot Haerlebeck anno 1698. Remijbouck (remedieboek) ende respter (recepten) om salven te macken om alle sorten van aeccderen (accidenten) te ghenesen ende quetsueren door mij onderschreven, desen 30^en 8^ber 1701. A. Ovyn, 1701.’

Het laatste blad draagt: ‘Anbock van Adriaenus Ovyn den 16 maerte 1700. Rien san Dieu.’

Tusschen de recepten staan er rekeningen van barbieren; het moest voorzeker een goede barbier zijn, want hij telde de pastoors en kapelanen van Harelbeke en ommelands onder zijn klanten:

‘d'Heer Pieter Vanden Berge, hooballu (hoogbaljuw) js eerst ghesacoren xiiij 9br 1705.

...op den xxi Juli 1718 js den nuiewen saumeestere (sasmeester) acort voor jaer barbierens voor de som acht promess. schelli (permessie schellingen): v. lb xij. s.

...op den 20^en 8^ber 1701 heeft eerst gheschoren mijn heere Vyes onderpastor van Arelbeke.

...op den 18 xber 1705 js eerst ghebarbiert gheweest den eere pastoor van Cueren voor de somme vj. lb.

...op den 22 ferywarie 1707 js den heer pastur van Deerlick acort voor een jaer barbierens: twee patacaus promesie (patacons permissiegeld).’

(1) Rijksarchief te Brugge. Fonds Harelbeke, n^r 120.

[p. 171]

Wij vinden ook eenige rekeningen van geneeskundige zorgen:

‘Om Malou een latynghe en noch een medesine. Ick hebber tot xviij kieren verbonden met een medesyne en voor eene stuver besquet tot de huysvrauwe van Antone de Mol xj 7^bre, een medesyne om Madeliene 't dochtere: iiij 8.’

Soms werd de barbier-heelmeester in natura betaald;

‘Om Myllecam eeft xx mal verbonden, daer op ontfaen eene pot hollens (Hollandsche) geniver en 2 potten elanschen (inlandschen) geniver. Item noch andermael verbo(n)den viij mael tot heden: xiiij p(ont) botere.’

‘Jtem, om Jowana de maerte, een sepposstore (suppositoire) en een pryse, daschordi (accordé) om 25 7^bre.’

Waarschijnlijk had hij ergens iemand mismeesterd, want hij teekent aan in zijn boekje: ‘'s na(v)ens thussen 12 ende een huere sijn mijn glaseviesters jn stucken ghesleghen, te weeten den 3 Aogst 1722.’

Ziehier nu enkele remediën zooals ze in het handboekje van den ‘Meester’ geschreven staan.

‘Om het fledersyn te ghenesen, dat van coude comt, op 24 hueren tyt: Een pont wite van eyren, een pont seepe, een sout asyn al linkens in ghedaen ende wel 2 hueren lanck ghekolpt (geklopt), in 't leste moet men wel 2 potten asyn in miengelen, dan in een panne wat uijt ghep(r)est, wat warme ghemaeckt, de do(e)cken daer in ghesteken, een wienghen (weinig) uyt ghedouwen op 't fledersyn gheliet, alle huere verniuet dach ende nacht; dese resepte en mach niet sieden, als waerme ghemaect.’

‘Een tisane om een cantieren in borst. Nemt 2 onsen geste, 2 onsen en alf rosyn, een onse caliese, sijtde (ziede) in drie potten water tot op 2 potten, passiert door eenen do(e)ck, geeft daer van den si(e)cken waerme te dri(n)cken.’

‘Een remeedie om de uyt teerynghe : Geeste blomme in een saecken gedaen ende dat angen in een mermijte met waeter, ende dat laeten sijden, tot dat

[p. 172]

het aert wort, met een cleen vijrken, daer van een broot ghebaecken in den oven ende daer van pap ghemaeck, ende dat den siecken geven te heeten is seer goet.’

‘Om een seere keele te ghenesen binnen vierentwintich hooeren. Nimdt gheprueparde salpeeper (geprepareerde salpeter), ende doet dat in wat waetere, goorgeit daer mede de cheele, ofte nimdt een pryse in den mondt, ende laet dat smeldten, gheneest seer wel.’

‘Remedie om die cort van aasme syn, moet men nemen fijghen ende die in brandewijn geleyt ende die nuchtere geëten js seer goet.’

‘Remede om den camergaen. Nemt een pente wynasyn, mackt den asyn heel heet, nemt eenen douck verdoppele, licht den douck op het fondament, laet den sicken daer op setten.’

‘Om de speene te ghenesen. Nemt wielde vliendere, bevoet (artemisia = St. Janskruid), barnotenblaeren ende porhet, sta(m)pt te samen ende sijde tsam, dan set den sicken daerover dat die heette door een nouwe gat comme jn 't fondement, doet dat drie a vier keiren naer een, alledaghen, 't sal genesen en Godt belieft.’

‘Jtem, om 't watere te genesen. Nemt maegtde creucht (maagdenkruid) een groote quanttitent, brant 't al jn aassche tot een schotele vol, nemt dan drie portiën cleen bier, siede tot twee potten, laet 't liecken (leken) door eene fynen dock, doet daer jn een pont maegde seem, geft daer van den siecken een glaest.’

‘Om den langhdurigh cors (koorts) te ghenesen. Men sal nemen een half note muschaet en sooveel wit mostaert saet te samen ghepoedert en in ghedroncken met een warme croes wijns als die huyveringhe begint te commen, ende laet hem warm toedecken om te sweeten, ende soo 't in een reys niet over en gaet, soo moet men 't wederom doen, ende nemen purgatie ende doen (bloed) laten.’

‘Om 't sijiatica te ghenesen. Nemt een vierdeel speck ofte bacavlies (bakenvleesch), steckent vol cla-

[p. 173]

vergranenen laet 't soo branden ende lecken jn olye van de lyve (olijfolie), mackkt daer van een salve, strick daer mede 't seer.’

‘Remedene om den caergahien (krauwagie) t'genesen. Nemt voor onse olije van de lijve, fijnne caiele (kanneel), canariesuickere, note meschte (note muscade), 't wijte van een ey, slaet dat sament, geft dat den siecken.’

‘Om de verbranthijt te genesen. Een aant vol lijsaet ende een aant vol fijnne grie, laet siede jn 2 potten watere op ene pot, tot liemt, doet daer jn soo dat ge van 't vier set, de groote een ockernote ongeblust kal(k), jn leght drie mals daghe een fijn dockken daer jn, gevent emet eene compres(s)e oock daer jn (ge)dopt, 't sal seer aast genesen.’

‘Om de roose te genesen sonder blaeren te trecken, soo moet men nemen rute (wijnruit) ende waeter, ende dat saemen gesoden ende met compressen daer op gheleijt ende eens warme ouden.’

‘Remedene om de apolicsier (apoplexie = beroerdheid). Soo den siecken valt, licht hem voor 't vier, strickt sterck met eenen rouwen do(e)ck, eest an den nicke, ruege, aarme ende aldaer de qualle (kwale) js; als hy wel gherieven (gewreven) js, strick daer naer met warme brandewyn, het piep (?) seer wel.’

‘Remedene om eymant die eengen rebben ofte eenge lent (leden) ghebrocken ofte verworgen js. Nemt een alf o(n)s meycraeppe (meekrap), sijt (ziedt) dat jn drie potten, hout olie van 't houtte dat ghy connt viende, geft daer van den siecken te driecken een biergals (bierglas), 't sal daerme(e) genesen en Godt belieft.’

De twee volgende recepten leeren hoe gevaarlijk onze barbier was, wanneer hij vergift gebruikte, aangezien hij geen hoeveelheid aangeeft.

‘Remedene om een verstopte moeder. Nemt wat savelboom (juniperus sabina), salge (salie) met wat anissaet, siede in waerme melck, geeft dat de siecke te driecken.’

‘Pouder om te gheven an een vrauwe die in den

[p. 174]

aereheyt is; soo dat sy dat in nemen soo woort sij verlost. Voor eerst nemt le sauw van eenen aese, dat is een cleen beenten, ende den steen van eenen carpel die woort ghevonden in het hooft, ende nemt een swoort graen dat in den roogge groudt 't welcke eer alven vynger lanck is (secale cornutum), ende pulvereseert (pulveriseert) dat al samen, geeft daervan in de quantiteyt van twee vijngerhoet.’

Aldus geeft ons dit versleten handboekje een trouwen kijk op de doening van een ‘docteur van te lande’ in den verlichten tijd van Maria-Theresia!

J.D.S.