Biekorf. Jaargang 45

[p. 113]

[Nummer 5]

Uit een Vlaamsch Scheepsdagboek.
De bewogen reis van den driemaster ‘Prins Charles’ van de Witte Zee naar Oostende.
1769.

HET volgend stuk is een uittreksel van 'n scheepsdagboek ‘onderhouden’ op een koopvaardijschip dat, uitgereed te Oostende, ten jare 1769 op 16 Juli naar de Witte Zee zeilde achter hout voor de ‘Compagnie der Zaegmolens geoctroyeert in Vlaenderen’. Deze driemaster was te Oostende terug op 8 Februari 1770.

Zooals heden nog het geval is aan boord der zeeschepen, behelsde het dagboek, onder verantwoordelijkheid van gezagvoerder en officieren, een zakelijk en ambtelijk verslag naar tijdsorde opgesteld, over de verrichtingen en het wedervaren van 't schip.

Het stuk wierd me vroeger nog overhandigd door

[p. 114]

Z.E.H.D^r Lodewijk De Wolf zaliger, hoofdopsteller van Biekorf. Het beslaat twee vel papier 16 × 20 cm., met (8 + 3) elf bladzijden druks in mediaeval letter. Papier en druk zijn dezelfde als die van de meeste boeken uit de laatste helft der 18^e eeuw. Naam en plaats van drukker en uitgever ontbreken.

Dat dit verslag te dien tijde ook afzonderlijk ver scheen, is niet te verwonderen, ingezien den uitzonderlijk bewogen aard van die zeereis.

Bij 't lezen van het stuk worden we getroffen door het weerstandsvermogen van die zeelieden, door hun werkkracht en niet het minst door hun godsdienstzin.

Degenen onder de lezers van Biekorf die thuis zijn in zeevaart en scheepstuig, zullen vaststellen dat de woordenschat van nu dezelfde of daaromtrent dezelfde gebleven is als die van toentertijd. Ze zullen ook best begrijpen wat het verlies van 't roer en een grondzee beteekent in den aangeduiden toestand.

Ten gerieve van de lezers die minder vertrouwd zijn met zeevaart, geven we bij wijze van aanteekeningen den noodigen uitleg.

Oostende.

Ernest de Spot.
Extrait

Uyt het Journael, onderhouden op het Fluyt-schip⁽¹⁾, genaemt Prins Charles⁽²⁾, competeerende de Compagnie der Zaegmolens⁽³⁾ geoctroyeert in Vlaenderen, gecommandeert ende bemant door de volgende Persoonen.

1.	Alexander de Vos, Capiteyn.
2.	Bernaerd de la Haye, Stierman.

(1) Fluytschip: Hollandsch zeeschip uit de 17^e en 18^e eeuw. De fluytschepen, ook Oostvaerders en Noordvaerders genoemd, waren ter koopvaerdij uitgereed, dus vrachtschepen.

(2) Prins Charles. 't Was ten tijde van den Oostenrijker. De naam van 't schip is allicht die van den landvoogd: prince Charles de Lorraine et de Bar, die toen in naam van Maria Theresia onze gewesten bestuurde.

(3) Compagnie der Zaegmolens. Gesticht in 1750 te Slijkens onder Breedene: de molens schonken den naam aan de nieuwe wijk Molendorp.

[p. 115]

3.	Joannes van Damme, Oppertimmerman.
4.	Joannes van Hes, Ondertimmerman.
5.	Fredryk Janssen, Bootman.
6.	Gillis Cleenpoel, Kok.
7.	Francis Kevers, } Mattroosen
8.	Alexander Callens, } Mattroosen
9.	Gillis Baecke, } Mattroosen
10.	Pieter Morisse, } Mattroosen
11.	Reyndert Jacobs, } Mattroosen
12.	Laureins de Vriend, } Mattroosen
13.	Henderyk Simmer, } Mattroosen
14.	Martinus van den Berghe, } Mattroosen
15.	Andries Visser } Mattroosen
16.	Emanuël de Beche, Oplooper
17.	Jacobus Roka, Kokxmaet.
18.	Joannes Peperzeele, grooten Jongen.
19.	Louis Morisse, kleynen Jongen.

's Avonts den 16. July 1769. zeylen wy van Oostende gedistineert naer Onega, om van aldaer naer Oostende wederom te brengen eene laedinge van Greinen⁽¹⁾, Balken ende andere hout-waeren, onder verscheyde goede ende contrarie winden, zyn (dank Godt) zonder de minste ongemakken op den 8. September 1769. op de reede van Onega gearriveert.

Den 11. dito voorzeyt begonnen te laeden, dog door de continueele stormen hebben maer op den 7. October ons volle last konnen bekomen.

Den 8. October het Schip zynde wel hecht⁽²⁾, digt, zeer ruym gevictualieert ende van alles volgens zeemans gebruyk voorzien, zyn wy (onder Gods zegen) van de reede van Onega⁽³⁾ met een Loots gezeylt in distinatie naar Oostende in Vlaenderen.

Den 11. wiert de Lootsboot met een swaere Z. Westenwint van ons schip geslaegen.

(1) Greinen, Greinenhout, deel. Noordsch dennenhout.

(2) Hecht, stevig en vast aaneengevoegd.

(3) Onega, aan de Witte Zee.

[p. 116]

Op den 13. dito, hebben wy de aenboord zynde Loots aen land gekreegen.

Den 15. dito by het Kruys Eyland⁽¹⁾ met swaere Noorde-winden begonde het zoodanig te Vriezen, dat wy in den dag het Ys van den nagt aen het loopende-goed⁽²⁾ met warm water moesten doen doyen, en met ballast schoppen van boord werpen.

Den 20. dito kregen wy een swaeren storm uyt den Noorden ende by continuatie swaere Vorst, waer door wy 50. à 60. mylen overstier⁽³⁾ dreeven tot op de reede van Postslagt tusschen de caep van ende Onega.

Den 23. dito quamen ten Ankeren op de zelve reede van Postslagt twee mylen van de wal.

Op den 24. dito is by ons aen boord gekomen eene Jolle met 4. Man, van het Schip de Dwina, gevoert door Jacob Hendrykx, die voor de Compagnie der Zaegmolens ook in Onega hout gelaeden hadde, en naer verlies van zijn Roer aldaer gerelacheert was om te repareeren ende te overwinteren, liggende ter zelver plaetze nog een ander Schip van over dry jaeren.

Den 26. dito zagen wy het Ys liggen een halve myle van het land in zee, ende ons Schip was wel vier voeten dik van 't Ys aengewassen, 't gone wy met mokers, koevoeten en andere instrumenten moesten breeken ende afkappen, de water vaten tusschen dek waeren zoodaenig vervroozen dat die aenstukken sprongen, het Cabel waer voor wy ten ankeren lagen was tot een watervats dikte door 't Ys aengewassen, 't gone wy om binnen te winden ook al moesten afkappen.

Den 30. dito ligten wy ons Anker om onze reyze te ernemen, des snachts kreegen wy alwederom swaere Vorst met een felle Z. Oosten-wint, die ons veel water over onzen Scheepe wierp.

Den 31. dito vonden wy alle onze Tuygagie teenemael als Ysklompen met circa vier voeten dikte van

(1) Kruys Eyland, Soloweski.

(2) Loopende goed, schuivend touwwerk zooals taliën, schooten.

(3) Overstier drijven, achteruit drijven.

[p. 117]

Ys op ons dek ende het tuyg zoodaenig vervroozen dat het niet meer gebruykelyk was om het Schip te doen draeyen ofte wenden.

Komende by den blauwen hoek genaemt Cantenoes⁽¹⁾ in de Witte-Zee, omtrent 2. mylen van de Loufwal, zeylden N.O. ten Oosten wel ontrent dry uren door het Ys.

Den 1. van November geraekten wy uyt de zelve Witte-Zee met schraele Weste-wint, continueerden onzen cours onder differente winden.

Den 11. dito waren wy bewesten de Noord-Caep ende zoo als vooren onze reys continueerende.

Den 7. December 1769. waeren wy op de breede van 62. ende lengde van 18. graeden⁽²⁾ doen wy met een Westen wind, grooten storm en schroomelyke hooge Zee, het ongeluk hadden van ons Roer in twee stukken geslaegen te zyn, de hiele⁽³⁾ van 't zelve met vier steekers te verliezen, het opperste stuk met dry steekers bleef hangen⁽⁴⁾.

Den 8 dito wonden wy (niet tegenstaende den aenhoudenden storm) met zeer groot gevaer 't overblyvende stuk van het Roer⁽⁵⁾ binnen ons boord, waer aen

(1) Blauwen hoek Cantenoes, Kaninkaap.

(2) Tusschen 11 November en 7 December tamelijk voorspoedige reis aangezien op lgn. datum het zeilschip ongeveer op de breedte van Fär Oer vaarde.

(3) De hiele van 't roer, uiteinde van de kiel waarop 't roer rust.

(4) Daarbij hangt het roer aan den roersteven met haken of stekers die door oogen of vingerlingen loopen.

(5) Roer. Voor 'n zeeschip, vooral 'n zeilvaartuig, is verlies of ontreddering van 't roer een tegenslag die bij slecht weêr een ramp kan worden. De lezer bedenke dat het, vooral in storm, uiterst moeilijk is een schip te sturen zonder roer, en ook dat in noodweder het vaartuig op den wind moet kunnen liggen. Een schip ligt op den wind als de voorsteven ongeveer tegen den wind in wijst. Welnu deze richting kan enkel door 't roer gegeven en gehouden worden. Zonder roer valt 'n zeilschip spoedig dweers voor de golven. Zijn dit nu stormgolven die 't vaartuig dweersscheeps aangrijpen, dan volgt dikwijls mastbreuk, kapseijzen, ondergang. Wat nu de ‘Prins Charles’ betreft, aangezien z'n lading bestond uit hout, zoo kon het schip - zoo goed als zeker - niet zinken. Zeelien zouden zeggen: het dreef op z'n hout. Niettemin wierd het oogenblikkelijk, (met 'n versleten uitdrukking gezeid) een speelbal van de golven, en dit met al de ellende die in 't verslag staat aangeduid. Het ging op drift 300 mijl achteruit (zeemijl = 1852 meter), 't Noorden in, hebbende aldaar “geduerig nagt”’, en in bestendig gevaar van schipbreuk op klippen of op ijsbergen.

[p. 118]

wy (dank Godt) nog dry steekers bevonden, waer van wy als hier naer goet gebruyk gemaekt hebben.

Van de dry vingerlingen onder water bevonden wy dat er twee gebrooken en een behouden was.

Den 9. dito beraemden middel om ons schip te konnen stieren, gebrukten (zoo als in den nood volgens Zeemans gebruyk nog wel gebeurt) een Cabel⁽¹⁾, waer naer 't Schip geenzints wilde luysteren, moesten het onder Gods genaede laeten slyngeren ende dryven met 't klein zeyl, daer en zoo als de winden draeyden, ontfangende by dien alle de harde Zeestooten die zig presenteerden, mits wy zonder Roer daer aen geen tegenweer konden bieden, 't goone ons in het alderuytterste gevaer bragte om door de overswaere Zeën en aenhoudende stormen al ons Masten ende Tuyg te verliezen, en ten laesten zig te zien dryven daer Godt ons brengen wilde; hebbende geduerende dien tyd aen God belooft op arrivement tot Oostende met ongedekten hoofde en barrevoets te gaen met de gansche Equipage, elken man opofferende twee pond wasch naer de Kerke van Lombaertzyde⁽²⁾ drie mylen van Oostende om aldaer hun devotie te volbrengen en Godt te bedanken van zyn weldaet.

Den 11. dito zynde op de breede van 64. graden 44. minuten, ende op de lengde van 20. graden 40. minuten, resolveerden om ons uyt den prangenden

(1) Cabel. Over stuur slepende kabel dien men inhaalt en viert om een bepaalde richting aan 't vaartuig te geven, dus een noodroer (fr. gouvernail de fortune). Doch 't schip ‘wilde er niet naar luisteren’. (ook deze zegswijze is nog mondsgemeen bij onze vl. zeeliên).

(2) Nu nog is Lombardzijde een bedevaartplaats voor de zeevisschers. Zie Biekorf 1936. bl. 57.

[p. 119]

nood te brengen (ziende dat wy zonder Roer abzoluytelyk noyt ten rechten konden geraeken als door een bezonder miraekel van Godt) van de Bazaenemast⁽¹⁾ te ontaekelen en uyt te zetten, om dan of een Roer te maeken, 't goone wy goet gevonden en ge executeert hebben, waer aen onder continueele stormen en swaere winden wy altyd aerbeyden, dryvende geduerende dien tyd tot op de breede van 68. graden 30. minuten, ende ter lengde van 22. graeden, hebbende geduerig nagt.

Den 20. dito ons Roer van de Bazaene mast, lang 35. voet, breed 4. voet met de dry geborgen steekers voltroken zynde, schooten wy het in 't water, maar door de continueele hooge Zeën konde het niet aenkrygen, wierden in het uytterste gevaer van 't zelve te ver liezen, zynde reets door gewelt van Zee twee stroppen gebrooken, het leste was in groot perykel, ander daer by tot borg vastgemaekt hebbende kreegen het Roer boven water.

Den 21. dito het Roer boven water dwaers voor het achterschip wel vast gemaekt zynde, hadde ons Schip aen bakboort zyde twee en half voeten slag⁽²⁾, om het zelve te doen regten, resolveerden om 12. à 1300. twaelf voets deilen overboord te werpen, waer mede wy wederom ons schip circa regt kregen.

Den 24. dito waeren wy op de breede van 70. en ter lengde van 20. graden, zynde ontrent 300. mylen achter uyt gedreeven tot op 12. mylen van Jan Mayens Eyland⁽³⁾, lieten ons als dan voor vast vooren staen dat indien wy

(1) Bazaene-mast of achtermast. De afgekapte en onttakelde mast dient nu als ander en beter noodroer. Daartoe wordt dit tuig dweers over den achtersteven met stekers vastgemaakt, en aan z'n beide uiteinden met loopende touwen aan stuur en bakboord van 't vaartuig verbonden. Met die touwen aan te halen of uit te vieren, regelt de stuurman den druk van 't water op dit slepend roer, en dus ook de richting van 't schip.

(2) Twee en half voeten slag, het schip helt. Bakboord blijft twee en half voet lager dan stuurboord.

(3) Jan Mayens Eyland zit als een spijker in de Noordelijke IJszee. Op dien tijd van 't jaar is 't er voortdurend donker.

[p. 120]

ons Roer niet konden aenbrengen wy voor zekers zouden naer nieuw Groenland gedreven hebben, in 't Ys gebleven, jegens de klippen gestooten ofte aen 't strand van de onbewoonde Eylanden te geraeken, alwaer niet anders te vinden en zyn als Beiren en andere wilde dieren, ook niet anders voor oogen konden hebben als de dood ende door de dieren opgefreten te wezen, dog schoon dat Schip door de dieninge⁽¹⁾ der Zee 4. voet op en neer gonk, waer ontrent wy met geene Chalouppen konden geraeken, hadden eventwel het geluk (maer naer veel moeyte) van ons Roer te schieten⁽²⁾, 't goone onder het Volk eene groote blydschap verwekte en nieuwen moet gaf.

Den. 5. Januarius 1770⁽³⁾, zynde op de breede van 62. en lengde van 15. graden, zagen wy de voorenstaende blydschap over het aenbrengen van 't Roer eenigzints verdwynen, door het bevinden dat de Fokkemast⁽⁴⁾ aen het dek by naer afgekrakt was, om den zelven te ontlasten, resolveerden wy de Voorsteinge⁽⁵⁾ te cappen, die met zeylen en voorder toebehoorten over boord gevallen en verlooren is.

's Naermiddags in het vast maeken van het groot Zeyl hadde den Oppertimmerman Joannes Dan Damme, het ongeluk van over boord te vallen ende zyn leven te verliezen, wordende syne Ziele in de gebeden van den lezer dezer gerecommandeert.

's Naemiddernagts kreegen wy wederom eene zoo violente en schroomelyke Zee⁽⁶⁾, de welke zoo zef-

(1) Dieninge, deining.

(2) Roer schieten, het roer tot gebruik klaar krijgen.

(3) 5 Januarius. Uit de aangeduide breedte blijkt het dat het schip in twaalf dagen tijd met behulp van zijn noodroer den verloren afstand had ingewonnen.

(4) Fokke-mast, voormast.

(5) Voorsteinge, bovenste deel van den fokkemast.

(6) Violente en schroomelijke zee, verder quade zee. Zee beteekent hier: baar, golf. Het verslag bedoelt duidelijk een grondzee (fr. lame de fond), Bij de aangerichte schade kan de lezer eenigszins begrijpen welke reusachtige kracht een grondzee met zich voert.

[p. 121]

fens de Stierboord-zyde in sloeg boven zyn dek, ter lengde van 50. voeten, ende ter hoogte van 4. à. 5. voeten, de bouten van syne zyde onder half duym uytgevoert de ankers binnen boord, de op dek vast gewoelde⁽¹⁾ Boot en Jolle met 12. ringbouten uyt het dek over boord geslagen, een stroom touw van 10., een peerlynne van 7., en een van 6. duym liggende vast op het groot luyk gewoelt, zyn mede van daer met de woelinge over boord gespoelt; twee op malkanderen gespliste dagelyksche touwen, dik 16. duim, liggende vast gewoelt⁽¹⁾ aan Bakboort-zyde, wierden met de woelingen opgeligt en circa 14. voet voor uyt gedreven, wanof 40. vaem over boord gespoelt, het pligtouw van 17. duym liggende aen Stier-boordzyde ook vast gewoelt, wiert inschelykx opgeligt en middel scheeps geslagen, waer van aen Stierboordzyde 30. vaem over boord was, de kruys met twee braem-steingen en 3. reen⁽²⁾ over boord.

Ten aenkomen van deze quade Zee, was de Capiteyn met een Man aen 't Roer alleen op dek, hebbende het volk dat afgemat was, omleeg laeten gaen om wat te rusten, riep over al⁽³⁾, boven komende wierden verbaest en met zoodanigen schrik bevangen, dat sy een-paerlyk en met luyder stemme den Capiteyn beriepen en verzogten tot een tweeden bedevaert van het Zas van Slickens, zonder koussen en schoenen aen de voeten, naer de Kerke van Assebroek boven Brugge⁽⁴⁾; om met het opofferen van hunne devotie andermael God te bedanken van hun behout, en hem te smeeken ten eynde van ter behouden haeven te geraeken.

Den 6. dito bevonden het Schip boven water teenemael ontzet de Potdekzels⁽⁵⁾ van Bakboord zyde afge-

(1)

(1) Gewoeld, gewoelt. Woolen omwinden; vastwoelen vastbinden.

(2) Reen = ra's

(3) Riep over al. Over al roepen = uitporren, alleman aan dek roepen.

(4) Van Sas-Slijkens naar Assebroek barrevoets. Te vergelijken met de tegenwoordige bedevaarten.

(5) Potdeksels, onderkant van de reeling, reize met het dek.

[p. 122]

rukt ter lengde van 40. voeten, was zoodanig water over en in den Scheepe gekomen, dat wy met twee pompen gedeurig aen den gank moesten blyven, om het lens⁽¹⁾ te krygen; maekten alles wederom dicht, en bragten 't Schip zooveel doenelyk wederom in order, continueer rende onze reyze.

Den 10. dito Zeylden met een felle Norden-wind met hooge en holle zee in den tregter tusschen Hitland⁽²⁾ en Noorwegen, 't Schip mits het kleyn Roer wiert by gevoert, op de Ly⁽³⁾ gesmeeten ende hadde geen stier meer door de swaere Zee, slyngerende zoodanig tusschen de Zeën, naem zoo veel water over dat ten lesten de Fokke-mast⁽⁴⁾ tenemal afbraek ende over boord viel, en om hun van den slag der zelve te bevryden onder water, uyt vreeze van meerder schaede vonden ons genoodzaekt alles te kappen, en de Mast met toebehoorten te laeten weg dryven.

Den 14. dito door de continueele stormen, hooge ende holle zee slingerende als vooren viel de groote steinge⁽⁵⁾ over boord met alle haere toebehoorten, die wy wederom om ons te redderen moesten kappen ende kerven; het schip ontzette zig zelven zoodaenig, dat wy al wederom aen het pompen moesten komen ende van tyd tot tyd ernemen om lens te houden, bleeven in benouwtheyd dat de groote Mast ook vallen zoude, dog (dank Godt) bleef staen.

Den 24. dito, mits de weste ende voor ons contrarie wind, lieten wy op 12. vaedemen ons Anker vallen voor Vriesland, dry mylen beoosten het Vlie ende twee mylen buyten het land.

Den 25. dito aerbeyden wy om ons Tuyg ten besten mogelyk wederom op order te brengen, zyn op diffe-

(1) Lens, ledig, waterledig. (Vgl. lenzen = ledigen).

(2) Hitland, Jutland.

(3) Lij, zijde van den wind afgekeerd, tegenovergestelde van loef.

(4) Fokkemast weg: van de drie masten bleef nog enkel de groote mast over.

(5) Groote steinge, bovenste deel van den grooten mast.

[p. 123]

rente manieren reeds in den nood opgetuygt ende verandert geweest.

s' Naermiddernags ligten wy ons Anker, gongen onder zeyl tot bevoorderen onze Reyze.

Den 3. February kreegen wy diversche hollandsche Visschers in het gezichte, maekten signal, want het water begonde ons te ontbreeken, mits wy door de drooge ende dorre winden geen konden vangen; maer in plaetze van ons (die sy wel zagen in nood te zyn) ter hulpe te komen, maekten zeyl by, ende gongen hun gangen⁽¹⁾, ende wy vervolgden onse reyze tot dies wy op den

6. February kreegen eene extra-ordinaire swaere N. ende noord oost wind, zynde alsdan nog 40. mylen van Oostende met Jagt sneeuw, hooge ende nolle zee, zyn wy den

8. February op de Oostensche Reëde gearriveert ende ten Ankeren gekomen, gevende voor signal de Vlagge op den top van de groote Mast, ofte van 't gone voor zulks diende.

Op dit gezigte, die aen de wal tot Oostende waeren konden schatten dat wy het waeren, ende door den aenstel van ons Schip zien ende bemerken dat wy hulpe noodig hadden, waer op men ons des nagts aen boord gezonden heeft een Visschers Chalouppe met versterkinge van 15. Matroosen ende ververssinge van victualie, zoo in éten als in drinken met een Loots van de Stad, de Loots met volk aen boord komende, is de Visschers Chalouppe wederom naer Stad gekeert om voordere scheeps gereedschappen, Steingen, Reen, Blokken, Touwerk, Zeylen ende voordere victualie, die ons den volgenden nagt met nog een ander Visschers Chalouppe aen boord gezonden zyn, de welke by ons hebben gebleven den eenen tot hulpe in het stieren

(1) Gongen hun gangen. De hollandsche visschers weigeren hulp te bieden. Zulke afkeerigheid kunnen we in de geschiedenis der Zeevaart vaststellen als weerslag onder 't zeevolk van sommige staatkundige gebeurtenissen en vooral van oorlogen.

[p. 124]

(schoon wy nog een Swalmsteert⁽¹⁾ aen de hiele van het Roer gemaekt hebben) ende den anderen om ons in te tuyen, zynde met deze zoo noodige hulpe ende dry à vier Jollen op den

11. February 1770 (Godt dank) gelukkig binnen de haven van Oostende aen het Plankier gearriveert, hebbende ten aenkomen van dit Plankier de Schacht van ons Thuy-anker gebroken.

12. February hebben wy in Godts Naeme onze eerste belofte volbragt, zynde 's morgens om 7. uren met twee der Eerw. Paters Capucynen⁽²⁾ van Oostende naer Lombaertzyde vertrokken met ongedekten hoofde, barrevoets, ider een wassen keirsse van twee pond in d'hand, om die aen Godt en syne H. Moeder tot dankzegginge van hunne genote weldaeden op te offeren met de gewoonelyke Devotie.

Den 13. dito geklaert ende Uytgerust.

Den 14. dito Zig tot het lossen bereyd.

Den 15. ende voordere dagen bezig met lossen, ende naer het lossen zullen wy (onder Godts Zegen) ten eersten doenelyk solemneelyk aen de tweede Belofte voldoen.

Zynde dit Extrait andermael voor alle de Officieren ende Matroosen voorengelezen, die het zelve volkomentlyk geapprobeert hebben met byvoeginge dat men het zoodaenig als gepasseert is niet verhaelen, veel min beschryven kan.

(1) Swalmsteert, lasch van twee stukken hout in vorm van zwaluwsteert.

(2) De Paters Capucynen verdwenen uit Oostende met de Fransche Omwenteling. Hun kerk bleef bestaan en dient steeds voort als hulpkerk van St. Petrus- en Paulus-parochie; haar naam ook blijft: de Capucynenkerk.