Biekorf. Jaargang 44

De Engelsche duinheer Thomas Gabytus.

't Is tien jaar geleden dat Dom A.-J. Fruytier in Biekorf de vraag stelde: ‘De Duinheer Thomas Gabyt stierf hij den marteldood?’ Eén enkele regel geschrift uit een Brugsch handschrift was inderdaad een letterkundige (en zelfs iconografische) overlevering van drie eeuwen komen vernietigen. De geleerde Schrijver heeft dan ook, na een uitstekend overzicht van de hagiographische literatuur, het feit vastgesteld ‘dat de Duinheer Thomas Gahitus vreedzaam gestorven is te Douai in het jaar 1579’.⁽¹⁾

De kroniek van de Duinenabdij leert ons zeer weinig over den Engelschen monnik. Wij vernemen er alleen dat Thomas Gabytus, een Engelsch monnik, wegens de afscheuring der Kerk van Engeland uit zijn vaderland geweken, een toevlucht vond in de Duinenabdij

(1) Biekorf 1928, blz. 44 en 71 vv.

[p. 82]

en er, door den abt Pieter Hellinck, als monnik van de abdij aanvaard werd. Dit gebeurde in de jaren 1566-1568.⁽¹⁾

De opgenomen Engelsche kloosterling (religiosus Anglus) behoorde waarschijnlijk tot een Engelsche abdij van dezelfde orde (Citeaux) als het Vlaamsche Duinenklooster waartoe hij overging. Misschien vertoefde hij al geruimen tijd op het vasteland vooraleer hij Duinheer werd. Immers de Engelsche kloosterlingen, door de wetgeving van koningin Elisabeth getroffen, weken vanaf 1559 in grooten getale naar het vasteland uit, voornamelijk naar de Nederlanden waar zij den steun van den Spaanschen koning genoten.⁽²⁾

Oorkonden van het Rijksarchief te Brussel lieten ons een spoor van den Engelschen Duinheer terugvinden te Gent in 't jaar 1572. De Cisterciënsernonnen van Ter Hagh en (bij Axel) vertoefden alsdan binnen Gent, daar de Geuzen het verblijf in hun klooster onveilig maakten⁽³⁾. De abdis was overleden en, op 9 September 1572, werd in het wijkhuis bij de Sint-Baafskerk het gebruikelijk onderzoek ingesteld voor de benoeming van een opvolgster. Benevens de zusters worden, door 's konings commissarissen, ook de twee Duinheeren onderhoord die als biechtvader en kapelaan bij de zusters dienst doen. De biechtvader is D. Jan Pistor en de kapelaan D. Thomas Gabytus. De griffier leidt dezes getuigenis als volgt in:

‘D. Thomas Jabetues, 66 jaar oud; kloosterling in de Duinenabdij geprofest sedert zes jaar, doch te voren kloosterling in dezelfde orde geprofest in Engeland. Hij bevestigt onder eed dat hij gedurende vijf jaar in het voornoemde klooster [Ter Haghen] gewoond heeft als kapelaan, op bevel van den abt van Duinen, en

(1) Aldaar bl. 74. - P. Hellinck was abt van Duinen van 31 Dec. 1566 tot 16 Aug. 1568.

(2) R. Lechat. Les Réfugiés Anglais dans les Pays-Bas... bl. 21 vv. (Leuven, 1914).

(3) De Potter-Broeckaert. Geschiedenis van Merelbeke, bl. 70 vv. (Gent, 1867).

[p. 83]

dat hij dus de voornoemde kloosterzusters kent...’⁽¹⁾

De bejaarde Engeische monnik moet dus, kort na zijn opname in de Duinenabdij, vanaf 1567, de rustige bediening van kapelaan in het klooster bij Axel vervuld hebben. Hij volgde de zusters naar Gent waar zij, vanaf 1574, na de verwoesting van hun klooster, bestendig verbleven. Onder het Calvinistisch bewind (1578) weken de zusters naar Sint-Omaars; de Engelsche kapelaan nam de wijk naar Douai, het verzamelpunt der Engelsche vluchtelingen, waar hij enkele maapden later, in 1579, vreedzaam overleed in den ouderdom van 73 jaar.

Het bekende 18e eeuwsche portret van den ‘gelukzaligen’ Thomas Gabytus, bewaard in den ‘calefac’ van het Seminarie te Brugge, laat (volgens zijn Latijnsch opschrift) den Duinheer in Engeland opgehangen worden den 13 Mei 1575. Dit portret blijft een treffende getuige van de hagiographische legende in haar volste ontwikkeling.

De Engelsche Duinheer was in betrekking met de invloedrijke Lady Hungerford die de eerste jaren van haar verblijf in de Nederlanden meestal te Gent doorbracht⁽²⁾. Om de benoeming van zuster Louisa Anchyns⁽³⁾

(1) ‘D. Thomas Jabetues, 66 annorum natus, religiosus professus in monasterio Dunensi abhinc sex annis, sed antea religiosus in eodem ordine professus in Anglia. Dicit medio suo iuramento se annos quinque habitasse ut capellanum in praedicto monasterio ex jussu et mandato abbatis Dunensis et ita se nosse dictas religiosas...’ Hij duidt Louisa Anchyns als de bekwaamste overste aan. - Rijksarchief te Brussel. Fonds: Papiers d'Etat et de l'Audience. Reg. n. 904. f. 177 v. Het dossier van het onderzoek beslaat de ff. 172-183.

(2) Lady Hungerford, geboren Anne Dormer, verbleef te Gent, Namen en Leuven van 1571 tot aan haar dood (te Leuven in 1603). Over haar verblijf te Gent, zie het werk van gravin R. de Courson. Quatre portraits de femme, bl. 131-132 (Parijs, 1895). Vgl. Dictionary of National Biography X, bl. 260 (W. Jerome Harrison). - Samen met haar zuster Jane Dormer, hertogin de Feria, was Lady Hungerford de beschermvrouw van de uitgeweken Engelsche kloosterlingen.

(3) Haar naam wordt ook gespeld Ansius, Aenseene, waarschijnlijk is het Hanssens. Zij was een nicht van Jan de Hembyse.

[p. 84]

tot abdis van Ter Haghen te bevorderen, richtte Thomas Gabytus zich tot Lady Hungerford. Deze, steunend op haar zuster, de hertogin de Feria (Jane Dormer), schreef naar den voorzitter van den Conseil Privé, Charles Tisnacq, om hem de candidatuur van Louisa Anchyns aan te bevelen. De oorspronkelijke brief is bij het dossier van de benoeming gevoegd; hier volgt het letterlijk afschrift.⁽¹⁾

(1) In het aangehaald Reg,. 904 f. 182.

Brief van Lady Hungerford.
20 Januari 1573. (n.s.)

Monsieur,

Pourtant que n'ay quelque peu d'acquaintance avecq vostre Seigneurie: pour me donner l'occasion d'escripre a ycelle. Entendant neantmoins de par ma soeur la duchesse de Fferia, combien qu'elle vous esteme: me vueillant (en quelque bon endroict que soyt) d'user icelle V. Seigneurie comme son amy, duquel elle s'asseure. Je deviens hardye (en ceste bonne occasion) d'employer le credict de ma dicte soeur vers V. Seigneurie et pour ainsy donner le commencement d'acquaintance avecq ycelle. Laquelle est, pour vous supplir d'advancer le despeschement de ce present porteur, en la confirmacion de Lodovicque Aenseene, Abbesse eleu de la cloistre de Terhaghen (bien pres de ceste ville de Gend ou je demeure). En laquelle cloistre aulsi il y a ung moyne Anglois (de forte honeste vie et conversation) pour leur chaplein, lequel m'a instantment requis en cest endroict: Et qui plus est moymesme suis assez asseurée de la vertu et suffisance d'ycelle ainsy eleu, d estre la plus apparente pour ceste place; laquelle j'ose le plus hardyment affirmer pour vray, d'aultant que (pendant leur demeurée en ceste ville) j'ay souventeffois hauntée leur convente, pour la plus comodieuse exercise du temps et vertu: Pour l'advanncement de la quelle, et la meillieure assistance des dictes relligieuzes (Lesquelles aultrement (pour default du chef) peuvent (par adventure) en beaucoup des affaires temporelles advenir en detriment) je m'enhardis en sy bon endroict, de supplir vostre Seigneurie Laquelle j'entrepens seulement en respect de la vertu, et profit de la predicte convente: Comme scayt le Seigneur

[p. 85]

Dieu, qui vous donne tousiours l'accomplissement de vos bonnes desires.

A Gende ce present xx^eme de Janvier 1572.

Celle que affectueuzement bayse les mains de V. Seigneurie
Anne Hungerforde.
[Adres: Au Illustrime Seigneur President Tysnake a Bruxelles.]

Een paar vragen om te sluiten.

Welke zou de juiste familienaam van den Engelschen monnik geweest zijn? De kroniek en de overlevering van Duinen zegt Gabytus, Gabitus; de griffier te Gent spelde Jabetues. Welke juiste naam mag in die onvaste spellingen schuilen?

Hoe en wanneer is die vreedzame Engelsche refugee in het Martyrologium van de Cisterciënsers binnen gedrongen? Dit is het werk geweest der geschiedvorschers van de Duinenabdij rond 1620, namelijk van de monniken Theodorus Pybes, Adrianus Meuleman en Carolus De Visch. Hun Spaansche medebroeder Henriquez moet ergens uit onzekere bronnen een ‘Beatus Thomas Dunensis Martyr’ bovengehaald hebben en heeft zijn vondst weten te plaatsen bij de Duinheeren. Deze begonnen zelfs te gelooven dat hun abdij tot aan de Engelsche scheuring in de xvi^e eeuw in 't bezit gebleven was van goederen in Engeland die feitelijk sedert het begin der xiv^e eeuw verkocht waren⁽¹⁾. Want die Thomas Dunensis kon niemand anders zijn dan de proost van de Engelsche bezittingen der Duinenabdij! Henriquez laat hem, op gezag van Pybes, den marteldood ondergaan onder koning Hend rik VIII. De vruchtbare verbeelding van den Spaanschen hagiograaf schetste, in vlotten stijl, een tafereel van den geloofsijver waarom de monnik gevangen, opgehangen en gevierendeeld werd. Carolus

(1) Dit hebben wij voldoende bewezen in de bijdrage Duinen en Boxley, in de Annales de la Soc. d'Emulation de Bruges. t. 73, 1930, bl. 131 vv.

[p. 86]

De Visch meende dezen Tho mas Dunensis te moeten opschuiven naar de regeering van koningin Elisabeth: hij waande immers dien ‘zaligen Thomas van Duinen’ terug te vinden in den Engelschen monnik Thomas Gabytus die in de lijst der professi van 1566-1568 voorkwam. Aldus deed de ‘zalige Thomas Gabytus, monnik der Duinenabdij, martelaar in Engeland’ zijn intrede in de overlevering.⁽¹⁾

Nu wij den waren Thomas Gabytus kennen, ware het belangwekkend in de Spaansche bronnen van Henriquez te kunnen onderzoeken wie die raadselachtige Thomas Dunensis mag geweest zijn.

A. Viaene.

(1) Thomas Gabytus wordt door Miraeus (Opera diplomatica II, 1322) vermeld als laatste proost van Scapeya (Sheppey op de Theems) den marteldood stervend omtrent 1568.