Biekorf. Jaargang 42

[p. 97]

Van Sint Brendaan, den grooten zeevaarder.

In dankbare hulde aan mijn onvergetelijke leeraars in 't Sint-Lodewijkscollege, C. De Laere, E. Denys, D. Lescouhier.

Vereering in Vlaanderen.

IN het lief, middeleeuwsch kerkje van O.L. Vrouw ter Potterie te Brugge, het geliefkoosd Mariaheiligdom der Bruggelingen, bemerkt men rechts van het koor, boven een altaar, een schilderij met afbeelding van een abt⁽¹⁾. Dit is S^t Brandaan, de Iersche abt van Clonfert, de beroemde zeevaarder (484-577).

In 1870 ontdekte Guido Gezelle ‘eene oude rare prente’ van dezen heilige, dagteekenende van 1648. Daarop was S^t Brandaan afgebeeld met mijter en kap, met staf en brandhaak, en hij droeg in de linkerhand een brandende kerk. Onderaan las men het opschrift:

O heylighen Brandanus Vrindt Godts verheven
bidt voor alle bedruckte mannen ende vrauwen
die in noodt des brandts u devotich aencleven
en met een vast gheloove in Godt betrouwen.

16. Is inde Poorterye. 48. f. Schelhauere f.

Gezelle vroeg zijn lezers in Rond den Heerd hem hierover uitleg te willen geven⁽²⁾. In 't kerkje der Potterie bestond er sedert 1359 een gilde ter eere van S^t Brandaan⁽³⁾. Dit kerkje was gelegen langs de Reie waar-

(1) Het werd gewijd in 1358, den 18ⁿ Maart (Passie-Zondag) door Mgr Van Harde, wijbisschop van Doornik. Boven het altaar prijkt het opschift: D.O.M. et S^o Brandano sacruin.

(2) Jaargang 1870, blz. 93.

(3) P. Taisne, Onse Lieve Vrouwe van Potterye (1666). Zie ook: J. Weale, Bruges et ses environs (1884). blz. 186; Kan. Rembry, De bekende Pastors van St Gillis te Brugge (1890), blz. XV; A. Viaene, St Rrendaan, patroon tegen den brand in ‘Biekorf’ 1933, blz. 18; U. Berlière, in ‘Revue Bénédictine’ (1894, blz. 271); A. Maertens, O.L. Vrouw ter Potterie. (in ‘Het Belfort,’ 1934-36); M. English, St. Brendan (in ‘La Patrie’ 1932).

[p. 98]

langs de zeeschepen, waaronder vele uit Ierland, binnenvoeren. Ierland immers onderhield destijds drukke handelsbetrekkingen met Vlaanderen; te Brugge stond het opgeschreven onder de 17 voornaamste handelsnaties en het bezat er sedert 1383 een eigen consulaat⁽¹⁾.

De Iersche zeelieden nu koesterden een buitengewone godsvrucht tot hun heiligen landgenoot S^t Brandaan, den grooten zeevaarder, en overal maakten ze hem bekend.

Volksetymologisch riepen onze Vlaamsche menschen hem uit tot beschermer tegen brandgevaar, zoowel tegen het vuur dat 's menschen lichaam verderft, zegt Pater Taisne, als tegen het vuur dat de huizen verslindt. Boven zijn altaar in de Potteriekerk ziet men op de

(1) De Ieren hielden o.a. tweemaal 's jaars marktdag te Brugge van Friesche mantels, wollen dekens, pelterijen, vellen, enz. (Patrick Beaucourt de Noortvelde, Beschrijving van den Brugschen koophandel, 1775, blz. 216).
- Reeds in 1265 voerde Ierland wollen dekens uit naar Brugge, Antwerpen en Brabant (D^r J. Burke, Outlines of industrial history of Ireland, blz. 21; S. Mac Manus, Story of the Irish Race, blz. 341; Berry, Old Irish Statutes, blz. 213).

[p. 99]

schilderij een jongeling vóór hem neergeknield. Dit is ridd er Mac Lenin, dien S^t Brandaan voor Christus won op zijn reis door de Connaught-gouw, en die later onder den naam van Colman, verscheidene kloosters stichtte en bisschop werd van Cloyne⁽¹⁾. Ook in de S^t Gilliskerk, in het zuid-zijkoor, stond in de XIV^e eeuw een altaar opgericht ter eere van S^t Brandaan en S^t Gandolf, en in de kerk van S^t Baselis een altaar van O.L. Vrouw en S^t Brandaan (van de gilde der kaarsengieters - 1573). In de abdij van S^t Trudo, ter stede, werd S^t Brandaan bijzonder vereerd. Ter Potterie bewaart men tevens een kostelijk reliekhouder van hem, een horizontale zilveren monstrans, versierd met zijn beeld, dagteekenend uit 't einde der XIV^e eeuw. Ook de S^t Servaaskerk te Maastricht bezit een relikwie van S^t Brandaan. Te Oostende heet de kaai tegenover de Kapelstraat: de S^t Brandaankaai. Dat hij bijzonder vereerd werd langs onze zeekust, bewijst het feit dat de stad Veurne in 1504 een plechtige dankmis liet opdragen te zijner eere, omdat zij van een geweldigen brand was bevrijd geweest.

(1) D^r Dornovan. Annals of the Four Masters, 1^e B., blz. 224.

De zevenjarige zeereis.

S^t Brandaan, wiens naam beduidt: flink, of schitterende drop⁽²⁾, werd geboren te Fenit, bij 't zeestadje Tralee, in 't koningdom Kerry (Z.W. Ierland) (484). Hij stichtte naderhand eer kloostergemeente op Slieve-Diadcha (Brandon-berg), die den Atlantischen Oceaan beheerscht. Daar vatte hij de gedachte op het legendarisch land te gaan ontdekken dat ver in den Oceaan verscholen lag en de zielen van de inwoners voor Christus te winnen. De Ieren immers, in dit uiterst westelijk gedeelte van Europa, geloofden sedert onheugelijke tijden in een wonderland, dat verre in den Oceaan gelegen was. Zij noemden het Hy Breasil: land der zaligen, -

(2) Dezen naam gaf hem Bisschop Ere, daar hij een schitterend licht boven zijn hoofd zag terwijl hij hem doopte. - In het Iersch wordt Brandan uitgesproken: Brendan.

[p. 100]

Tir na og: land der eeuwige jeugd. Plato vermoedde dat het Atlanta was = land waar goden en menschen samen woonden⁽¹⁾. Nog in de eerste tijden van het christendom dacht men in Ierland dat het paradijs aan den overkant van de zee gelegen was; zelfs Christoforus Colombus was die meening toegedaan.

Toen S^t Brandaan aan zijn kloosterlingen zijn voornemen kenbaar maakte dit onbekend land te gaan ontdekken, vroegen allen hem te mogen vergezellen. Volgens sommigen koos hij er 14 uit, volgens anderen 60, 80, ja tot 150!⁽²⁾ Zijn zeereis duurde zeven jaar en werd naderhand in alle talen bezongen. Zij werd de christelijke Odyssee van de middeleeuwen⁽³⁾. Ozanam vermoedt dat de reis van S^t Brandaan mede behoort tot de bronne van Dante's Divina Commedia⁽⁴⁾; Van Maerlant spreekt er van in zijn Spieghel Historiael. Op oude Italiaansche landkaarten staat dit geheimzinnig land afgeteekend onder den naam van Groot Ierland,

(1) A. Weise, Discoveries of America to the year 1525. Londen, 1884, blz. 3.

(2) S^t Engus, de eerste hagiograaf van Ierland, in het ‘Feilire’: litanie der heiligen van Ierland, opgemaakt op het einde der VIII^e eeuw, roept de voorspraak in der 60 medegezellen van S^t Brandaan op zijn reis naar het land der zaligen (Colgan, AA. SS. Hiberniae, XI martii, p. 580).

(3) Imram Brenaind, of Navigatio Peregrinatio S^ti Brandani. Het oudst gekend handschrift: ‘Betha Brenainnn’ berust in de bibliotheek van den hertog van Devonshire. In de kon bibliotheek te Brussel (Burgondische afdeeling) zijn er 3 verschillende hs.-levens van S^t Brandaan (XXII^e bundel, f^os 69, 192, 197). Over die zeereis, zie O'Flanders: ‘De Ziel van Ierland’, blz. 90-99-105; Blommaert, Oud-Vlaamsche gedichten, I^e d., blz. 91; II^e d., blz. 1; J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, I^e d., blz. 409: Peregrinatio S. Brandani; L. Van den Berg, De Nederlandsche Volksromans, blz. 143; De Katholieke Encyclopedie, VI^e d., blz. 203; Brill, Van Sente Brandane (1871); Drijvers, De Reis van S^t Brendaan (1893); Bonebakker, Van Sente Brandane (1894); Hardy, Descriptive Catalogue of materieels relating to the History of Great Britain and Ireland (1862) I^e d., blz. 159; Mac Carthy, The Voyage of St. Brendan (Dublin University Magazine) 1848; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints (1875), V^e d., blz. 407.

(4) Des sources poéliqites de la Divine Commédie.

[p. *2]

Uitleg der plaat.

1.	Belgisch-Romeinsche grafurne in fijn donkergrijs aardewerk: op een derde der grootte.
2.	Id. kleine vaas in grof donkergrijs aardewerk; de helft der grootte.
3.	Kegelvormig kroesje, met rond belegsel, nagemaakt Samiaansch werk; de helft der grootte. Deze drie stukken werden gevonden in het Slabelynksleet in 1900. De Heer H. De Haene, van Veurne, was zoo goed ons toe te laten ze na te teekenen.
4.	Belgisch-Romeinsche vaas in gewoon donkergrijs aardewerk; een derde der grootte.
5.	id. kom in gewoon grijs aardewerk; een derde der grootte.
6.	Groote kom in fijn rood belegd aardewerk; een derde der grootte.
7.	Teele in gewoon grijs aardewerk; een vierde der grootte. Deze vier stukken werden gevonden bij de Bommelaere in 1932, op ongeveer 15 meters ten Westen van het leideken.

[p. *3]

1

2

3

7

4

5

6
K.L. 1936.

[p. 101]

tegenover Europa en Afrika; het strekt zich uit van Zuid-Ierland tot Guiana. Ook in het museum te Constantinopel bewaart men dergelijke kaarten. Een Arabisch aardrijkskundige, Abdullah Mohammed Edrisi, geboren te Ceuta (1099) en die te Cordova studeerde, schreef op aanvraag van Rogier II, koning van Sicilië (1130-1154) een boek over de vroegste reizen naar dit onbekend land, dat hij Groot Ierland noemde. Paolo Toscanelli, van Florence, maakte voor Christoforus Colombus eene landkaart op voor zijn eerste reis in 1492. Daarop ziet men het ingebeeld land derlersche traditie afgeteekend⁽¹⁾. In het verdrag van Evora, gesloten tusschen Portugal en Spanje, werd het geheimzinnig ‘Eiland van Brandaan’ aan Spanje toegekend⁽²⁾. Talrijke tochten werden ondernomen om het te gaan ontdekken. Nog in 1721 vertok Don Gaspar Dominguez met dit doel uit Teneriffe (Canarische eilanden), met twee paters aan boord.

Gelijk S^t Paulinus van S^t Nicetas schreef: ‘met 't kruis op den scheepssteven, tartte hij wind en golven’, zoo doorkruiste S^t Brandaan gedurende zeven jaar den Atlantischen oceaan⁽³⁾. Talrijke schrijvers hebben naderhand zijn reisverhaal met alle slag van fantastische en legendarische gebeurtenissen doorweefd, iets waartoe de weelderige Iersche verbeeldingskracht zich bijzonder leende⁽⁴⁾. Edoch, zegt Guido Gezelle, kan aan den

(1) Op de kaart van Catalogne (1375) staat het afgeteekend niet ver van de Zuid-kust van Ierland; op deze van Herfort (XIV^e eeuw) bij de Canarische eilanden; op deze van Pizzigani (1367), Weimar (1424) en Beccario (1435), bij het Madeira-eiland; op den wereldbol van Maarten Behaem 60^o ten Westen van de eerste middaglijn. Op het einde der XVI^e eeuw, plaatsten Aprianus en Ortelius het in 't midden van den oceaan, ten westen van Ierland. Zie The Catholic Encyclopedia (New-York) 1907, II^e d., blz. 758.

(2) I. Butt, Irish Federalism. Dublin, 1874, blz. 59.

(3) Nu nog heet men in Kerry de ‘curragh’ of visschersboot = naom hoge, -boot van den heilige, daar S^t Brandaan dien gebruikte voor zijn reis naar Amerika (O'Hanlon, o.c., VI^e b. blz. 755).

(4) Hier dient aangestipt dat Vincentius van Beauvais de zeereis van S^t Brandaan niet aanneemt en de Bollandisten ze verzwijgen. Nochtans, wat gedaan met de melding der ‘60 reisgezellen van St Brandaan’, in de litanie der heiligen van Ierland, door S^t Endeus in de VIII^e eeuw?

[p. 102]

grond der legenden de waarheid nog wel verborgen liggen. Heeft S^t Brandaan op zijn langdurigen zwerftocht Amerika ontdekt? Hij spreekt immers van een land vol prachtige bloemen, heerlijke vruchten, vogelen met schitterende kleuren. Dit doet zeker denken aan een tropenland? En dan een zee, waar hij eiland na eiland ontdekte: West-Indië?... En verder een land zonder einde, en een heel breede stroom, dien hij niet kon oversteken? Sommige schrijvers denken dat dit de Ohio was, anderen, de Mississippi.

Amerikaansche en Skandinaafsche geleerden aan 't woord.

Als men op de wereldkaart den loop van den tropischen Golfstroom nagaat, dan ziet men hoe hij op zijn terugtocht, van Zuid-Ierland naar de Canarische eilanden, en verder naar West-lndië drijft. Wellicht heeft de ‘curragh’ van S^t Brandaan die richting gevolgd, en volgden hem naderhand vele zijner landgenooten. Verscheidene Amerikaansche en Skandinaafsche geleerden bekennen immers, dat er Iersche volksplantingen in Amerika bestonden lang vóór de komst van Christoforus Colombus.

Sir Alexander Mackenzie, in zijn ‘Artic Voyages’ vermeldt dat er bij de Shawanoe Indianen⁽¹⁾ een overlevering bestond dat hun voorouders weleer een overgroot meer overstaken, vol eilanden. Volgens den heer H.R. Schoolcraft beweerden diezelfde Indianen dat Florida vroeger door blanken was bewoond, die ijzeren werktuigen gebruikten⁽²⁾. De heer Howe Bancroft twijfelt er niet aan dat, onder de eerste kolonisten van Amerika, er Ieren waren⁽³⁾. Tusschen de taal der Indianen van Darien en die der Ieren bestaat er een

(1) Die bewoonden vroeger Florida, daarna Ohio.

(2) Historical and slatistical information respecting the history, condition and prospects of the Indian Tribes of the United States, 1^e d., blz. 19.

(3) The native Races of the Pacific States of North America (1875) 1^e d., blz. 17; Brittain, The Hislory of North America (1907).

[p. 103]

groote gelijkvormigheid, verzekert de philoloog Lionel Wafer. Op 't einde der regeering van S^t Olaf, schrijft de heer Grimr Thorkelin, werd het schip van een IJslander, Gudleif bij name, van de westkust van Ierland door den storm meegevoerd verre in den oceaan, in zuidwestelijke richting. Hij en zijn mannen bereikten eindelijk een land en ontmoetten er menschen wier spraak ‘veel overeenkomst had met het Iersch’⁽¹⁾. Alexander von Humboldt, in zijn Kosmos verklaart dat de inwoners van Skandinavië het land ten zuiden van Vinland⁽²⁾: Hvitrama maland - land der Blanken, of Groot Ierland noemden. D^r von Tschudi, schrijver der ‘Peruvian Antiquities’ bevestigt dat, volgens een door hem gevonden oorkonde, de kuststreek van Chesapeake Bay tot Carolina en Florida vroeger door Ieren was bevolkt. - Noord- en Zuid-Carolina, Georgia en Florida, zegt de heer C. Rafn, werden eertijds Groot-Ierland genoemd; volgens oude oorkonden zetten christen Ieren zich neder in Florida vóór het jaar 1000⁽³⁾. Vanwaar ten andere komt die naam ‘Groot Ierland’, vraagt de heer Ludlow Beamish zich af, tenzij dat die streek vroeger door Ieren was bevolkt. Zij hebben inderdaad volksplantingen gedaan in het zuiden der Vereenigde Staten; overtuigende bewijzen werden daarvan gevonden. Geen wonder dat de Skandinaviërs dit gedeelte van Amerika noemden: Irland it mikla (Groot-Ierland)⁽⁴⁾. Ook de Fransche geleerde Gaffarel is die meening toegedaan⁽⁵⁾.

S^t Brandaan kwam behouden terug van zijn langdurige zeereis. Natuurlijk maakte zijn verhaal een gewel-

(1) Fragments of English and Irish History in the IX th and X th centuries (1788), II^e d., blz. 62.

(2) Een gedeelte van de oostkust der Vereenigde Staten: Massachusetts en Rhode-Island.

(3) Antiquitates Americanae, sive scriptores septentrio nales rerum ante-Columbianarum in America (1837).

(4) The Discovery of America by the Northernmen in the X th century, with notices of the Early Settlements of the Irish in the Western Hemisphere (1841).

(5) Les voyages de S^t Brendan (Bulletin de la société de géographie de Rochefort) 1880-81.

[p. 104]

digen indruk op de zeevaartlustige bevolking van zijn geboortestreek Kerry en van de kusten van Ierland⁽¹⁾. Hoevelen zullen zich aangespoord gevoeld hebben om eveneens dit wonderland te gaan opzoeken en er zich te vestigen! Dit zal de oorsprong geweest zijn dier eerste lersche koloniën in Noord-Amerika.

De heilige stichtte naderhand nog vele kloosters, o.a. te Ardfert en te Clonfert. Voor zijn zuster S^t Briga, richtte hij een klooster op te Annaghdune, bij Galway. Hij predikte in Engeland, Schotland, Walis, de Orkney Eilanden en Bretagne, waar hij een klooster stichtte te Alectum en S^t Malo, zijn leerling, overste werd⁽²⁾. Zijn klooster te Clonfert werd een bakermat van heiligen en geleerden; 3000 monniken noemden hem hun vader. Ook wordt hij onder de 12 groote kloosterstichters van Ierland gerekend. Hij stierf den 16 Mei 577 en werd volgens zijn verlangen in zijn klooster te Clonfert begraven⁽³⁾.

A. O'Flanders, o.s.n.

(1) Tot heden, zegt de heer Jball, zijn er nog langs de kusten van Ierland legenden in omloop nopens Hy-Breasil: het geheimzinnig land van S^t Brandaan (Ireland and its Scenery, III^e d., blz. 439). De eerste matroos van het schip van Colombus, die voet aan wal zette in Amerika in 1492, was weeral een Ier: Patrick Maguire, van Galway.

(2) Naar het schijnt vergezelde hij S^t Brandaan op zijn zevenjarige zeereis (Zie zijn leven op 15 November; zie ook J. Adam, St. Malo's Quest and other Poems.)

(3) Dit klooster werd zes maal afgebrand en vier maal geplunderd. De nog zooveel, tot heden bestaande, biekorfvormige, steenen kluizen te Kilmaldeka, Gallerus, en op de Blasket- en Skellig-Eilanden, in de Kerrygouw, geven een gedacht van het uiterst streng ascetisch leven van S^t Brandaan en zijn medemonniken. - Deze bijdrage lag drukvaardig, toen de ‘Irish Weekly Independant’ (17. 3. 36) vermeldde dat men onlangs, in de Vatikaansche en Lateraansche archieven, bijzonderheden ontdekt had nopens de reis van S^t Brandaan naar Amerika. - In Mexiko bestaat er ook een legende van een blanken god, met langen baard, genaamd Quetzalcoatl. Hij kwam over de zee van uit het Oosten, in een ‘schip met vleugelen’, en verbleef eenigen tijd bij hen. Toen hij vertrok, beloofde hij terug te komen met zijn gezellen. De Mexikanen richtten naderhand een reusachtig gedenkteeken op te zijner eer. Volgens de overlevering moet hij een reisgezel geweest zijn van S^t Brandaan.