Biekorf. Jaargang 41

[p. 272]

Testament rhetoricael van Eduard Dene.

(Vervolg van blz. 180)

24^a Junij
1561.

Nu          (36 v.)

hoort. hoort

myn testaments accoordt

voort.

Prochiekerken.          (37 r.)

De acht brugsche prochykercken dienen oock verschoont
mids datmer inne doet, gods dienst warachtich.
Diese wei doet, zal blyfven niet ongheloont,
Tdien upziene wil icx se zijn ghedachtich.

Sint Donaes

Achterlaet ick der musycken zanck;

Sint Saloators

Den lusteghen ommeghanck;

Onser Vrauwen

De ghemaecte thorre lanck;

Sint Qillis

Twel ludende doeken gheclanck.

[Sint-Donaasparochie]

T waswyf tSint Donaes.

Coster Inghel⁽¹⁾ twaswyf van Sint Donaes
die zo moylich tjaer over daer de zantjens pareirt,
Jon ick, omdat hy heeft een costerlich faes*
(zyn joncwyf kendt hem wel jaes?)
een pondt vyncoorde zaet*, dan wel ghestoffeert
van moy crudeken, end een heere fraey ghemonteirt.

(1) Coster Inghel: Angelus van der Ilaeghe (de Duino) was - tusschen de jaren 1500 1550 - lange jaren ‘coster vande voorkereke’ van Sint Donaas. De Schrevel, Hist. du Séminaire, I, bl. 20 (Brugge, 1895).

[p. 273]

Clocludere

Dupperluder tsint donaes, die witbrood kuwere,
tmartiaen nat* was noyndt gheen schuwere;
ick hebs hem tanderen tyden gheschoncken,
die jon ick intyds een onderluwere,
principaelic als hy varsch bier heeft ghedroncken.

Sint Bazelis          (37 v.)

Ghemerct ick niet begheere kerclicke proffyten
maer liefver zelve daerof tghewin sommen
jon ick jonstich gheerne al de offermijten
die daer binden jaere, meer dan tsvrydachs incommen.
Daerme bedelaers en truwelghen* ghaende staende
ter helich bloetsteegher⁽¹⁾ aelmoessen ontfaende
ligghende cryelende of zittende beneden,
of hemlieden nyemandt naer myn doodt vermaende,
de corte rente achterlaet ick bij hemlieden ghebeden.

(1) Een treffend beeld van den steeger der H. Bloedkapel, bezet en bekropen door zooveel echte en gemaakte miseries.

Scepenhuus

Voor tschepenhuus laet ick doude keysers en graven
alzoo zy staen in oorden vanden eersten af,
dat God de zielen (wien zy figureren) wil laven,
oock ghedyncken die de nieuwe keyser Carolus gaf⁽²⁾.

(2) De Dene schrijft kort na 't overlijden van Keizer Karel (- 1558).

Voor t'Vrye.

Den wel ghemaecten Adam, die upden houck beclaeght
dat daer ter plaetsen menich patient moet sterven
en tslands overdaet voorziende, twelck den landsman plaeght
end hemzomtyds dolende huutlandsch jaeght,
die jon ick wel te bewaerne jeghens tbederven.

Nietten de naeysterghe.

Van slicht Nietjen met huer hennen end haenghecraeysel,
creigh ick oock gheerne een gherustich ghepaeysel,
by sint Donaes wuenende in een cleen wynckelken:
achterlaet ick veel diversch moy duerbroddelt naeysel;
zomtyds lippebribbelet* als een schemynckelken.

[p. 274]

Sinte Pieters kercke.⁽¹⁾          (38 r.)

Aldaer de ghilde beneden onder inden crocht
ghehouden by tambocht van die maecken scheen
totten waslichtmaecker daer by ghewrocht
al datter behouven zal, heb ick ghedocht,
hemlieden te jonnene eer ick zal scheen.

(1) Bij (of onder) de Sint-Pieterskapel (in de Philipstock straat) was er een afzonderlijke kapel ‘in den Croch’ ook ‘Sinte Catherine croch’ geheeten. Het ambacht der Keersgieters ‘hield’ dus alleszins deze kapel ‘inden crocht’ rond de jaren 1540. De Sint-Pieterskapel was gebruikt door de Sint-Jorisgilde ‘vanden ouden boghe’. Gailliard. Invent. Table Anal. bl. 78. Duclos, Bruges bl. 517.

Sint Jans kercke⁽²⁾

Zomtyts ghedient van schotsche* beneficianten,
Bon enfanten,*
daer dueverhent of toebehoort tsinte Donaes;
de rekenynghdraghers met veel magher calanten
van tappoort van sint Jans pelgrems, oft andré zantten
jon ick hemlien tsint Jansnacht tmeeste cabaes*;
al slickzer up goet aes,
kercke zal niet verliesen:
daer de zant mirakel doet, zalmen plaetse verkiesen,
en daer schapen wandelen, wassen vliesen*.

(2) De kerk (later kapel) van Sint Jan den Dooper, afhangend van Sint-Donaas, stond op de huidige Sint Jansplaats (Kiekenmarkt). Er kwamen veel bedevaarders naartoe, vooral rond Sint Jansmesse te midzomer: dit was de dag van het groote ‘appoort’ van offerpenningen. Deze stroof staat gedrukt (met verwarden uitleg) in de Annales de la Soc. d'Emulation XLI, 1891, bl. 335; over deze kerk vgl. ook Rond den Heerd, XXV. bl. 233 vv.

Sint Christoffels kercke⁽³⁾.

De schamel priesters daer, met wyf en kyndren belast
hoord icxse recommanderen zoo van een slim gast
gheenen zekeren dienst hebbende in staer
hadder zom tyelick dienst, hadde tyelick ghebreicvast,

(3) De Sint-Chistoffelskerk, afhangend van Sint-Donaas, stond op den hoek van de Groote Markt en de Eiermarkt. Tegen haren zuidkant stond de kapel van Sint-Joris ten steeghere, Duclos, bl. 432.

[p. 275]

 

doch dieser stelt te wercke eenen pennynck overpast

 

tmoet zyn ghebrast

 

twee placxkens zyn vullicx vertheert voorwaer:

 

by den outaer wandelt, leeeft by den outaer.

Sint Jooris steegher cappelle

der boven.

Gheregiert zynde, ken weet van wat muenicken
omme dueverheyt wasser oyndt questie vry
tusschen hemlyen, en Sinte Christoffels canuenicken:
dies jon ick deene nederst, dander dupperste zy.

Sint Salvators kercke Episcopale          (38 v.)

daeromme icxse voor dander verhale.

Dees kercke als busschoplicke kercke voorwaer
Representerende thooft van andre kerken daer
zynde onder der Doornycxscher Diocesen,⁽¹⁾
jon ick een Refereyn dat ment openbaer
inde voorkereke yewers mach schicken claer
updat de godsvruchteghe menschen lesen
hoe dhelighe kercke als godskereke ghepresen
ghefondeert mach wesen:

(1) De bisschop van Doornik was de begever van Sint Salvators (tot aan de oprichting van het bisdom Brugge in 1559). De bisschop Petrus Quicke verhief Sint-Salvators tot collegiaalkerk in 1501.

Refereyn          26 Junij 1555

Christus god almachtich, grootwonderlick in wercken
hueverhooft toeziender zynder heligher kercken
mids tshelichs gheest bevlercken
ghefondeert ghesticht up een vast gheloove reyn....

[een zestigtal verzen (f. 39) over Christus en Petrus, de

steenrots waarop de Kerk gebouwd is, besloten door een

Prinche van 26 verzen (f. 39 v.). Dan volgt f. 40 r.:]

Die Daer jeghens erreren
Gods kercke perturberen
wiens gheest, tshelichs gheest, gheest contrarie dryft.
Laet hu niet verleeden int argueren
maer zonder cesseren
om hemelsch tryumpheren
tot ghy wordt ontlyft
in Gods kercke blyft.

[p. 276]

Ghilde vanden helsenaers aldaer.

T ghezelschap vanden helsenaers zeer goe cnappers,
ken weet offer onder sorteren schoelappers,
tsint Salvators kercke houdende statie,
die jon ick om lesen daer de moe clappers
een Refereyn van onser vrauwen visitacie
in wiens eere zy jaerlicx ter capellen spatie
doen decoratie.⁽¹⁾

(1) Het gezelschap der elsenaars of schoeinakersknechten had sedert 1448 zijn altaar in den oosthoek van de noordkruisbeuk, onder de aauroeping van O.L. Vrouw Bezoeking. Verschelde, St Salvators, bl. 241.

Refereyn

Maria uprysende in dien daeghen          A^o 1542.
heeft totten gheberchten met haesten gheghaen
in die stede van Juda, en zonder vertraeghen
te Zacharias huuse inghanck ghedaen
ende heeft daer ghegroet Elysabeth zaen....

[43 verzen over O.L. Vrouw Bezoeking, besloten door

een:] (40 v.)

Prinche          (41 r.)

En Maria die reyne Gods moedre gheeert
die bleef by Elysabeth drie maenden omtrent,
daernaer es zou weder thueren huuse ghekeert:
dits den zin van thelich Evangeliën ghehendt
zoet de kerstene kerk gheloovelick kendt
en zoomen dat costumelick te zynghene plach
zoo gheordonneert by tgheestelick regiment
up onser vrauwen visitatien dach.
God d er góden onsen heere die veel vermach
heeft dit al willen doen tot onser vraeme*
alle dyngh brynght hy tonder met een ooghupslach
die daer machtich end helich es in zyn name.

T shelich gheesthuus zusterkens.

Dese zusterkens die zomtyts by ziecken waecken
naer den dach haecken
en tsnachts laet up zyn wier jeghens rampte

[p. 277]

 

mids dat de keerssen zyn costlick end om ander zaecken

 

jon ick barnolye elck in zyn lampte.⁽¹⁾

(1) De Zusters van het Helich Gheesthuus, in de Goezepitstraat, behoorden tot de Derde Orde van Sint Franciscus. Zij bedienden ook een huis in de Zelverstraat. Duclos bl. 304 spreekt ten onrechte van ‘broeders’.

Sint Amands Cappelle.          (41 v.)

Ghehouden by den crudeniers stercke spetie⁽²⁾
wel ghefondeert en commodieus esse
omme de marctwyfs elck tzynder discretie
tsnuchtens tyelick commen hooren daer deerste messe
hemlieden by expresse,
zo langhe marctwyfs zyn
jon icker thueren coste bezoorghen brood en wyn.

(2) De Sint-Amandskapel stond op de Bezemmarkt, in de huidige Sint-Amandstraat, omtrent waar de pomp nu staat. Zij is duidelijk afgebeeld op het plan van Marcus Gheeraerts, 1562. De Nering der Kruidhalle (waarbij de Apothekers behoorden) gebruikte deze kapel alleszins sedert de 15^e eeuw. Ook de Waslichtmakers hielden daar hun diensten. Allossery, Gildeleven, bl. 206.

Schilders Cappelle.

Oyndt heb ick pictura goetjonstich bemint
dies esser den gheest noch toe ghezint
dat hemlieden oock een ghedyncken gheschie
zou men vander Zelverstrate incommen beghint⁽³⁾
Achterlaet ick daer veel schoone schilderie
en tmynent te verheghene* tafereelkens drie.

(3) De Schilderskapel in de Zelverstraat, toegewijd aan Sint Lucas en Sint Elooi. De huidige kapel der Zusters Jozefienen is op de grondvesten van deze oude kapel gebouwd. Allossery a.w. bl. 205. Deze stroof staat in J.B. Gailliard, Kronyk van Brugge, bl. 147.

Pypers Capelle

Uutgheblasen, meer dan te vooren tachtere,
nietmin die niet heeft can lettel verliesen,
mynen voys laet ick hemlieden achtere
dat ze alle jaeren daer een nieu dekene kiesen;
en de goede costumen niet laten vervriesen

[p. 278]

 

diese jaerlicx totten aermen daer onderhouden

 

vermaen ick of zeyt onthouden zouden.⁽¹⁾

(1) De Speelmanskapel aan de Sloterbrugge: met haren zuidkant strekkend langs het Speelmansreitje. Biekorf 1913 bl. 18 en 60 vv. - De Dene zinspeelt op de oneenigheid en nieuwe inrichting van 't gezelschap in de jaren 1540 en 1559. De speellieden gingen jaarlijks, rond Halfoogst, de leprozen bezoeken. Zie Annales Soc. d'Emulation xx (1868), bl. 79-81; Gilliodts. Les Ménestrels de Bruges, bl. 84 en 111 (Brugge, 1912).

Sint Loys godshuus ofte gasthuus.

Esser gheen beset huut een jonstich ontfaermen
daer by dat hem tswynterdaeghs mueghen waermen
de fielts, jonghe vervrosen cackhieleghe slurfven,*
clippertandende ydelbuucx ende daermen,
ongheschoeyt, zonder lynwaedt, niet anden aermen
zo jon icker jaerlicx een coppel last* turfven⁽²⁾.

(2) Sint Elooi in de Smedenstraat: oorspronkelijk een gasthuis voor ‘passante lieden’; de smeden bouwden er godshuizen en een grootere kapel in de jaren 1350-1400. Allosserv a.w. bl. 205. Uit De Dene blijkt dat Sint Elooi in de 16^e eeuw nog tevens ‘gasthuis’ gebleven was.

Sint Juliens godshuus.          (42 r.)

Die van tleylecker evel* zyn meest besmet
daer te gaste tsnavents commen groot ende cleene,
jon ick tzijne ghetoust* te magher noch te vet
maer emmers zonderlynghe, hoemer anders up let,
dat mense doch goe herberghe verleene:
den pot van aelmoessen behoort tzyne ghemeene⁽³⁾.

(3) Sint-Juliens gasthuis aan de Boeveriepoorte voor arme passanten; eerst na 1600 als ‘zothuis’ ingericht. Duclos, 508.

T godshuus ten Magdaleenen.

De kercke houd icker wel gherepareert zynde⁽⁴⁾
zoo ick bevynde

(4) De Leprozerij van de Madeleene, gelegen tusschen de Boeverie- en de Smedepoorte. - Sint Victor was de patroon van de mulders, en daarom ook ‘vanden wynde’. - Sint Quintinus wordt in Sint Janshospitaal gediend tegen de waterzucht; hij staat als waterheilige bekend. A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen. II, bl. 60 (Freiburg, 1909). Een ‘ghildenhuus van Sinte Quintins’ stond bij de Madeleene aan de Smedepoort. Gilliodts. Inv. Introd. bl. 373. Blijkbaar had deze gilde haar altaar in de kapel der Madeleene. Staat die gilde elders bekend?

[p. 279]

 

verchiert met sint Quintins sint Victors cappellen

 

deene heere vanden watre. en dander vanden wynde

 

wien de muelnaers voor hueren patroon upstellen.

 

Ick schicke wyndt noch water zal tkerckwerck quellen,

 

zyn die twee beschermheeren ghelogiert daer binnen,

 

het waere ommueghelick ne doent ander ghezellen:

 

eenyeghelyck zal emmers zyn logyst beminnen.

Maria magdalena cappelle.

Tot dhelighe Magdalena wild ick oock keeren;
ter capellen dienst jon ick veel milde voeders
ende boven dien een refereyn, God ter eeren,
der helighe zanttinne end huere ghildebroeders.

Refereyn

Doe God end als menssche quam mensschen verblyden

[over de zondares volgens Lucas 7: 2 bladzijden].

Princesselicke          (43 r.)

Vrauwe spyts elcken kettere
al en vyndt men hu name niet naer de lettere
des helich evangeliën warachtich bequame,
gheen dan helighe doctueren bescryfvent nettere
dat Maria Magdalena was huwe name,
ghecoren me-patronesse eerzame
als eenne van tbroederscap der Drie Zanttinnen
ghehouden binnen Brugghe, tes openbaer faeme,
by een partye die Rhetoryck beminnen,
die devotelick bidden met herte met zinnen
Gode voor ons om zalicheyt, tbidden niet slaect,
dat wy oock die troostbaereghe woordekens winnen:
Ghaet in vreden, hu gheloove heeft hu zalich ghemaect.

Den Lazarus ziedden.*

Wat zoud ick dese vele te ghevene peynsen:
zyn al redenlick voorzien bin hueren convente;
verclaerssende vermaenende zonder veynsen,
thueren lyfve, had ick ghelt, cocht ick gheerne rente
mids datse meest zieck zyn en in tormente;
nietmin tmoet al ghestorven zyn in tsweerelts ronde,
ghelt men hemlieden yet te zomer wynter lente,
God verleense metten rentier tsamen ghezonde.

[p. 280]

Ghilde Sint Eeuwout
buten
daer die van tleeumout
ruten⁽¹⁾.

In dese ghilde ten voorleden saeysoene
bem ghildebroeder gheweest, met veel oude vaderen;
huut jonsten ghildelick dies thueren verdoene
jonze onderalf thunne maertsbier int groene
als de ghildebroeders tsamen eendrachtich vergaderen,
behoudens datse scheeden metten vullen aderen;
maer mueghen hemlieden niet te zeere betrauwen
up de speyepachters, alias verraderen,
de bancknechten heetense int Orragoens cauwen.

Aanteekeningen (op de woorden met een*).

Faes: gril? vgl. Verdam onder Vase. - Vyncoorde: anders Maagdenkruid, Maagdenpalm; zie hierboven bl. 105 en 164. - Martiaen nat = Maertsbier (bl. 280): een soort sterk bier. E. Gailliard, Keure v. Hazebroek, V, 345, 347. - Truwelghen - truwanten: bedelaars, landloopers. - Lippebribbelen: bribbelen met de lippen. Bribbelen staat nevens brabbelen > brabben: rammelen, op verwarde wijze spreken. De Jager, Wdb. Frequentatieven I, col. 40. - Schotsch: raar, verdraaid. - Bon enfanten: choralen, kapelaans. - Cabaes: profijt. Verdam 3, 1089. - Vliesen: vachten. De pelgrims laten er van hun wolle. Met een toespeling op de

(1) Twee kapellen toegewijd aan de Sint Eewouds - er was een ‘oude’ en een ‘jonge’ Sint Eewoud vereerd - stonden buiten de Smeepoorte, op de Sint-Baafsparochie en Sint-Andries. Tot aan den Geuzentijd (1577) vergaderden aldaar de gildebroeders van Sint Eewoud. Welke soort gilde was dat? Zij werd na de beroerte vereenigd met het Scheppersambacht. Zie Biekorf 1934, bl. 295; 1899, bl. 9 vlg. en 1891, bl. 249. - Uit De Dene blijkt dat de gildebroeders (in een gildehuis?) bij de kapellen kwamen drinken en, bij dranke, met de messen staken: daar komen de mannen van het leeumout (vechtersbier) ruten (leven houden, brallen). Sommige leden, ‘speyepachters’ moeten onlangs lafhartig ruzie gestookt hebben. Zou het w. cauwen geen terg- of scheldwoord zijn op Cauwersijn: lombaard, woekeraar?

[p. t.o. 280]

1915
1916-18
Thans
DE CHRISTUS VAN 'T FRANSCH KERKHOF TE NIEUPOORT.

[p. 281]

voorstelling van Sint Jan den Dooper. - Vraeme: voordeel, welzijn. - Verheghene mnl. verhegenen: schoon maken, opknappen. - Slurfven: lummels, stumpers. - Last: veertig zakken; de inhoud van een last turf juist opgegeven ten tijde van De Dene bij E. Gailliard. Keure v. Hazebroek V, bl. 336. - Leyleck evel: leelijke ziekte; is hier niet bedoeld de armoede, bedelarij? immers Sint Juliens is een passantenhuis, geen ziekenhuis. - Ghetoust: bevonden. Wvl. tousen = proeven. - Lazaruszieken: melaatschen in de Leprozerij verpleegd.