Biekorf. Jaargang 41

[p. 135]

De oranjemolen en de plaatsemolen te Oedelem in de 18^e eeuw.

TE Oedelem waren er vroeger twee molens die toebehoorden aan den Rijngraaf, prins van Rubempré: de Plaatsemolen en de Veldmolen bijgenaamd den Oranjemolen.⁽¹⁾

Deze laatste molen, die op cijns gebouwd was op het Beverhoutsveld⁽²⁾, had zijn naam ontleend aan den prins van Oranje, Frederik van Nassau, die met zijn leger verbleef op het Beverhoutsveld in 1631. Er wordt beweerd dat de prins zelf den molen liet optimmeren om er het opgeëischte graan voor zijn leger te laten malen. Dit is echter legende; de prins verbleef slechts drie dagen op het Beverhoutsveld (2-4 Juni), en een Brugsch liedje uit den tijd vermeldt dat de molen er reeds stond: ‘De Geusen Prince hielt syn quartier // op Beverhout-velt onder de molen...’⁽³⁾.

De Oranjemolen was enkel een windmolen, terwijl de Plaatsemolen een wind- en rosmolen was, om te kunnen malen wanneer er geen wind was, zooals tegenwoordig de meeste windmolens een motor erbij hebben.

Daar beide molens aan denzelfden heer toebehoorden, was er in den pachtbrief van den Oranjemolen bepaald tot

(1) Als onuitgegevene bron werd gebruik gemaakt van het pak n^r 445 van het fonds Praet en Oedelem, berustende op het Staatsarchief te Brugge, waarin de beschrijvingen en de pachtbrieven van beide molens bewaard worden.

(2) Het Beverhoutsveld was een gemeene weide behoorende aan de inwoners die tot op een zekeren afstand ervan woonden (binnen de pale). Nu wordt ze nog gebruikt door de aanpalende inwoners maar de eigendom ervan is overgegaan op de gemeente Oedelem. Vgl. A. Van Speybrouck. Le Beverhoutsveld in Annales de la Société d'Emulation de Bruges, 1884, bl. 155 en vlg.

(3) M. Sabbe. Brugsche liederen over den veldtocht van Frederik-Hendrik in Vlaanderen (1631), in de Verslagen v.d. Kon. Vlaamsche Academie, 1931, bl. 1011. - Vgl. Biekorf 1932, 94.

[p. 136]

waar de molenaar het graan mocht halen om geen kwaad te doen aan het bedrijf van den Plaatsemolen: ‘te weten

DE ORANJEMOLEN TE OEDELEM. 1790-1922.
Cliché der Kon. Vl. Academie.

[p. 137]

ront het Beverhouts Velt rakende de heerlichede van Praet met Oedelem ende jnde huysen jnde straete buyten tselve Velt door de Praet baillie naer den kant van Assebrouck ende Ackerstraete baillie naer den kant van Bernem, maer niet voorder naer de plaetse ofte prochie kercke (van Oedelem) dan tot aenden huyse van dheer Pieter vande Velde, bewoont by den boer Pieter Maenhout, hy en magh niet comen totte huysen buyten de baillen van den Vollaert wegh, de Beeckstraete ende de Roger Veltstraete.... dit is also bedonghen om niet te bederven de molage vanden molen by Oedelem kercke, competerende oock aen syne voornoemde Excellentie...’⁽¹⁾.

In de pachtbrieven van den Oranjemolen zien we nog dat de molen geschat wordt bij het begin en het einde van ieder termijn van zes jaren; de verbeteringen of de schade worden in rekening gebracht; de pachter moet den molen in goeden staat houden ‘ende suffisante sorge draeghen soo ten tyde van onweder als andersints.’ Hij moet ieder jaar honderd schoven dekstroo gebruiken voor het onderhoud van de daken van de gebouwen; hij moet ook al de belastingen betalen.

De Oranjemolen was voorzeker omgewaaid op het einde der XVIII^e eeuw, en werd herbouwd rond 1790. Deze datum stond gesneden in den pestel binnen den molen⁽²⁾. Hij waaide om, na den oorlog in 1922, en werd niet meer herbouwd⁽³⁾. Hij is vervangen door een motormaalderij.

Ziehier de lijst van de pachters van den Oranjemolen en het jaar waarop hun pacht inging;

Jan de Meyere 1653. Pieter de Smedt - 1659⁽⁴⁾. De weduwe van Pieter de Smedt - 1664... Philips de Breyne - 1700. Jeronimus Monteine - 1706. Jacob Serlet -. Roelant de Clerck - 1715. Pieter de Bruyne - 1723. Guillaume Verhelle - 1728. Sacharius de Bruyne - 1731. François Stalins - 1737⁽⁵⁾. De weduwe de Badts - 1781..... Désiré vande Kerkhove - 1884⁽⁶⁾.

(1) Pachtbrief van 1731 in het pak n^r 445 aan Praet en Oedelem.

(2) Rond den Heerd, XIX, bl. 333.

(3) K. de Flou. Woordenboek der Toponymie, XI, col. 1075.

(4) Rond den Heerd, XIX, bl. 333.

(5) Praet en Oedelem, pak 445.

(6) Rond den Heerd, XIX, bl. 333.

[p. 138]

Van den Plaatsemolen heb ik maar de volgende pachters gevonden: Ignatius de Sally - 1705. Joos Paridaen - 1711. Jan van Kersschaver - 1717⁽¹⁾. De Plaatsemolen bestaat nog, maar de wieken zijn afgenomen en de molen werkt ook met een motor.

Hierna volgen de schatting en de beschrijving van den Oranjemolen in 1706 en van den Plaatsemolen in 1711.⁽²⁾

J.D.S.

(1) Praet en Oedelem, pak 445.

(2) Ibidem. Over de vakwoorden zie het werk van Alfred Ronse. De Windmolens. Brugge, 1934.

De Oranjemolen op het Beverhoutsveld in 1706

Presye ghedaen op den 28 April 1706.

Ghepresen een seker cooren wint meulen staende binnen de prochie van Oedelem ghenaemt Oraignie molen ende dat ten versoucke van François Beghyn als sequester vande selve goederen ende Philips de Breyne als afgaenden pachter ende aencommenden pachter Jeronimus Monteine:

Eerst ende alvooren vier steene terlinghen.

Item de onderplaeten ende gaerbanden.

Item de opperplaeten van ghelycken.

Item den staecke met den setele.

Item de bochhouten met de seelbalcken.

Item den stegher met den steert met syn toebebehoorten.

Item den onderste solder met syn rebben.

Item den binnensteegher met syn trappen.

Item den steenbalcke met de moere.

Item den oppersten solder met syn balcken.

Item den voorweegh met syn balcken, banden, deurstylen, deure ende bart met de naeghels.

Item den wintweegh met syn balcken, banden, naelde met syn bart, met de schelyen, met de naeghels.

Item de vangheweegh met syn stylen, banden, lysten, bardt ende naeghels.

[p. 139]

Item de steenhecht syde van ghelycken.

Item de vier opperbalcken, te weten pinnebalcke, sturmebalcke, jserbalcke met den wyndtpullen.

Item de gheheele vurst, vande deurlisten opperwaers met het wayghespan ende hanghespan met huer bart, schaelyre, naeghels.

Hier volght het drayende werck.

Item vier zeilen met vier slaghcoorden.

Item de buytenroede, pestel, lasschen, scheen ende soomen.

Item de binneroede van ghelycken.

Item den asse met syn toebehoerten.

Item het camwiel met syn cammen, aermen ende toebehoerten.

Item het schyfloop.

Item de vanghe met den vleghel.

Item de vier groote jsers, claujsers, rynne, perre met het sporre.

Item de steenkiste ende backen.

Item het loopende steen, wesende eenen vichthiender, is dicke bevonden ses duymen.

Item den ligghenden steen, van ghelycken widde, is dicke bevonden drye duym ende half.

Item het synckhout met syn blocken.

Item de gheyhouten met de wegghen ende calleyte.

Item alle de reepen, steen reep, jser ende handreep, jmmers alle de reipen.

Item het sackwyndaes met de leye.

Item den jseren hantboom met den pasamer.

Item het gheheele pas.

Item den meelback van achter inden meulen.

Item den meelback met de gote.

Item den heinsel met syn toebehoerten.

Item drye scherpamers.

Item het steenbedde.

Item de waetergote.

Alle dese bovenschreven partyen syn by ons weerdigh

[p. 140]

bevonden tot de somme van een hondert sessentneghentich ponden twaelf schellynghen groote.

Dit ghedaen op de conditie hier naer volght. L 196. 12. 0.

onderteeckent Jacob

ende Jan de Roo.

De Plaatsemolen te Oedelem.

Op den 14 X^ber 1711 hebben de onderschreven meulewerker woonachtich binnen de prochie van Beernem, ten verzoucke van Ignatius de Sally, pachter vanden wynt muelen ghestaen ter prochie Oedelem niet verre west vande kercke compiterende syn exilentie den heere Rhaingraff, jeghenwoordich by pachte ghebruyckt gheweest by Ignatius de Sally jeghenwoordich afgaenden pachter ter eender ende Joos Parredaen aencommenden pachter ter andere, soo jnde huysynghen roscot, inden meulen steenen drayende werck als al andere styllen die ghewonne ende ghebruyke syn ghewest van meule wercken te prysen ende welcke prysie hier naer is volghende:

Eerst vier steene teirlynghen.

Item de onderste plaete met vier handen ende blocken.

Item de opperplaete van ghelycke.

Item den staeke met den setelmaene ende jserwerck

Item den stegher met den steirtjangel, houten loop, staecken, leene, trappen, met al syn jserwerck.

Item de voerhouten sulbalcken ende het calff met syn jser werck.

Item den ondersten solder, bardt ende naghels.

Item den steenbalcke ende boesem met de maene.

Item den oppersten solder, balcken, bardt ende naegels.

Item het steenbedde.

Item den gheheelen viercanten coker, vier houckstyllen banden ende alle het bardt, schaellyen op den wynt weegh ende deure, sloodt, lenen ende naeghels.

Item de vier opperbalcken, wyntpullen, jserbalck; steunebalck, pynnebalcke.

Item gheheelen veust, te weten voorengespan ende

[p. 141]

creupel ghespan, spanninghen, bardt, schaellyen ende naeghels.

Hier naer volcht het draeyende werck:

Eerst vier seylen met 4 slagh coorden.

Item de buytenroede, pestels, lasschen, scheen ende jser werck.

Item de binneroede van ghelycke.

Item den asse met syn jserwerck.

Item het camwiel, schyffloop ende jserwerck.

Item de vange met den vlegel ende jserwerck.

Item het sackwyndaes met een lene.

Item al de reepen, steenreep, strop, buyten ende lynne reep, met alle cleene taukens.

Item den meelback met de gote, schippen ende backstock.

Item de steenkiste, backen, traemen ende decksels.

Item de 4 groote jsers, claujser, ryne, peire met het spoor.

Item het rynckhoudt met syn blocken.

Item eenen loopenden steen wesende eenen 16^er is dicke etc^a.

Item den ligghenden steen van ghelycken.

Item den heinsel met syn windaes.

Item de greyhouten, calffwegghe ende calleyte.

Item den jseren handtboom, steenbertel, pasaemer.

Item den meelback van achter inde meulen met een stande met eenen curff.

Item het gheheele pas met syn toebehoorten.

Item den marbel met den mortier ende jserwerck.

Item de waeterdeure met de gote.

Item ses scherphaemers.

Hier naer volcht de rosmeulen:

Item het viercante cot soo plaeten ende styllen, banden, balcken ende alle de locke ende naeghels.

Item den setel met alle de cepers, stroodack.

Item den asse met den steirdt ende jserwerck.

Item het groot kamwiel ende aermen.

Item het scherpwiel, stenewiel ende schieffloop.

Item beede de steenen.

[p. 142]

Item de groote jsers met het gheheele passende den sporasse.

Item de scheure met de plaeten, styllen, ende loocke, emmers ghelyck sy gheheel staet.

Item het woonhuys, soo matsement, styllen, plaeten, reghels, balcken ende rebben, solders, spannynghen ende stroodack, deuren ende vynsters, grendels sloten ende clyncken.

Item de baillie.

Alle dese vorschreven ende achterschreven partyen syn by ons onderschreven weirdich bevonden met de molen, rosmeulen, woonhuys ende scheure tsaemen tot de somme van vier hondert twyntich ponden twee schellynghen ende ses groote, ons toirconde als prysers.

Pieter de roo

Judockus Goethals