Biekorf. Jaargang 39

[p. 213]

Blauwers en striemers.

IN de eerste hitte van 't einde van Meie of 't begin van Juni begint het zeewater te leven, te broeien, te bloeien. Het is de bloei van 't water, zooals de visschers dat verschijnsel plegen te noemen. Het klein gedierte, de kleine plantjes beginnen zich ongelooflijk vlug te ontwikkelen. In geleerde taal: de bloei van het zeewater is een vlugge ontwikkeling van het plankton (dat is al: het levende dat drijft in het water) waardoor de voedselvoorraad van het water in korten tijd merkelijk stijgt. Zie maar hoe de wieren zich ontwikkelen aan de palen van hoofden en staketsels en op de arduinen steenen der dammen. Het is de tijd dat de schuiten groen aanladen met allerlei soorten van kleine wieren waartusschen 't gedierte woekert. Ook op het land is hetzelfde verschijnsel bekend. Vooral in de kuststreek waar in den ondergrond een derinklaag (turflaag) aanwezig is, die op vele plaatsen het drinkwater met organische stoffen bevuilt en ondrinkbaar maakt. In dat water is er voedsel genoeg voor de bakteriën en mikroskopische wieren die zich in de eerste heete dagen vlug ontwikkelen, het water kleuren en het soms in korten tijd van kleur doen veranderen: van bruin naar groen en ros. Dat wordtook de bloei van 't water genoemd.

De visschers nu vertellen dat de gallen (kwallen) in dat bloeiend zeewater hun oorsprong vinden.

Wat er ook van zij, toch is het een begrijpelijk feit dat in de eerste hitte de gallen of zeekwallen zich ongelooflijk sterk ontwikkelen aangezien ze voedsel in overvloed krijgen. De gallen voeden zich immers met het plankton. Langs de kust is het water overdag wel wat warmer dan in volle zee, hetgeen de kwallen aantrekt. En indien daarbij de wind gunstig zit, dan kan het kustwater werkelijk door de gallen van allerlei grootte en soort en kleur overrompeld worden, waardoor alle geneugte aan de zeebaden ontnomen wordt. De gallen immers zijn geschuwde neteldieren.

De gallen! Vuile, kijzige pakken slijm, groote kwalsters

[p. 214]

wanneer ze op 't strange liggen aangespoeld en uitdrogen in de zon tot een glinsterend velletje. Maar de prachtigste dieren van de zee wanneer ze in 't water drijven. Een drijvende klok (we hebben er bij uitzondering gezien van vijftig cm. doormeter!) zoo zuiver en doorschijnend als kristal, in lichte gele tot bruine kleuren stervormig geteekend en aan de boorden in 't zuiverste hemelblauw getint. In 't midden daaronder een slijmerig aanhangsel en aan den boord van de klok of scherm vele korte en lange slijmerige draden, neteldraden, die met netelcellen bezet zijn en bij de aanraking dezelfde neteling geven als de kleine brandnetels (urtica urens). Wanneer men bij 't zwemmen in zoo'n pak neteldraden geraakt dan is de pijn zeer smartelijk. Vandaar dat de gallen gezwichte dieren zijn.

Het is onze taak in deze bijdrage de volksnamen van de verschillende soorten van gallen mede te deelen. Maar toch eerst een woordje over hun plaats in 't groote rijk der dieren, Ze behooren tot de afdeeling der Holzakdieren (Coelenterata) waarvan de bouw bij eerste opzicht zeer eenvoudig is; geen organen in den echten zin van het woord verrichten de levensfuncties, maar wel de wanden van inwendige holten of zakken die terzelfdertijd dienst doen voor de spijsvertering, de opslorping, de (bloeds)omloop en de ademhaling. In werkelijkheid is het leven van deze dieren zeer ingewikkeld. Ze ondergaan een gansche reeks van gedaanteverwisselingen. De vrij rondzwemmende kwal begint met een larve te zijn die zich vastzet en een kleine poliep wordt. Deze poliep ondergaat een reeks insnoeringen waardoor talrijke kleine kwalletjes vrijkomen.

Tot de Holzakdieren behooren de poliepen (b.v. de kleine groene zoetwaterpoliep), de zeeanemonen, de sponsen, de kwallen enz.

Volgende volksnamen van zeekwallen of gallen zijn ons bekend:

tingelgallen, tingels of striemers;

blauwe gallen of blauwers;

bruine gallen.

[p. 215]

In de kindertaal worden de groote gallen soms wel met paraplu's (regenschermen) vergeleken.

De algemeene volksnaam is galle (vr.). Kwal is op onze Vlaamsche kust onbekend. Gal is misschien een nevenvorm van kwal, alhoewel de verwantschap niet zoo duidelijk is. Indien gal en kwal uit denzelfden wortel zouden stammen, dan zou het toch een eigenaardig verschijnsel zijn hoe de indogermaansche labiovelaar in 't eene geval een g en in 't ander geval een kw geworden is. Het is anderzijds ook moeilijk aan te nemen dat gal uit kwal of omgekeerd zou ontstaan zijn. Meer bevoegden kunnen deze zaak uitmaken.

Evenals het Ned. kwalster (fluim) verwant is met kwal, zoo zijn in de kusttaal galle (fluim) en galle (zeekwal) hetzelfde woord.

De blauwe gallen of blauwers (Heist) zijn de schoonste gallen van de Noordzee: hun scherm is klokvormig, fijn als het teerste kristal, hemelsblauw gekleurd en aan de boorden violetkleurig glanzend. Hun wetenschappelijke naam is: Rhizostoma octopus. Hun volksnaam is onmiddellijk te begrijpen. ‘Blauwers’ is nochtans een eigenaardige vorming die beïnvloed werd door den volgenden naam: Striemers.

Een tingelgalle, tingel of striemer is over het algemeen een galle die tingelen of striemen kan. De gewone netels worden bij ons volk tingels genoemd. Het woord tingelen beteekent niets anders dan branden (verg. Eng. to tingle). De naam is ook zeer juist gekozen; de gallen veroorzaken door hun giftige stekende netelcellen een smartelijke brandende pijn. Ook de naam striemer is fijn gekozen, De aanraking met een neteldraad geeft hetzelfde gevoelen als de striem van een fijne wis. Meer bepaald is een tingel of striemer een van de twee gemeene soorten: de Cyanea capillata en vooral de gewone oorkwal Aurelia aurita, die in den zomer algemeen en veelvuldig voorkomt.

De bruine gallen zijn de bruinachtige gekleurde exemplaren van de bovengenoemde Cyanea capillata (het is niet de scherm zelf die bruin is, maar wel de lichaams-

[p. 216]

holte; deze kan ook paars zijn) en vooral de bruinachtige Chrysaora hyoscella. Deze laatste kwal is de kleinste van de Noordzee. Haar doormeter is zelden grooter dan 10 cm. (soms 15 cm). In de doorschijnende gelatienachtige massa is de bruingekleurde stervormige lichaamsholte te zien; ook de boorden van de klok zijn bruinachtig gekleurd. Deze kwal verschijnt alleen aan de oppervlakte in de schoonste dagen van September en October.

Daarmede hebben we de vier kwallen van onze Vlaamsche kustzee leeren kennen, alsook hun schilderachtige volksnamen. Meer kwallen zijn er niet, maar wel talrijke andere holzakdieren: zeeblommen, (zeeanemonen), zeerasp (Hydractinia) enz.

Al deze dieren kennen wij reeds van uit onze kinderjaren. Aan ons gewarig kinderoog kon er niets ontsnappen: noch karkolen, noch krabben, noch wormen, noch kwallen enz. En medeen namen we in ons op ook al den rijkdom van de volkstaal die ons trouw als een geliefde schat steeds bijblijven zal, zelfs verre van huis in vreemde streek en bij vreemde menschen. En met de jaren hebben we ondervonden dat er geen vormingsbodem zoo sterk en zoo gezond is als deze van het ongekunstelde, eenvoudige, rechtzinnige volksleven. Schamele kinderen die dezen bodem moeten missen!

Jozef De Langhe.