Biekorf. Jaargang 38

[p. 368]

De Wandelende Jood te Yper.
1623.

DE Wandelende Jood hoort niet thuis in de oude Vlaamsche sagenwereld: zijn legende is eerst bekend en verspreid geworden door de fransche en nederlandsche volksboeken - Histoire Admirable du Juif Errant; De Wonderlycke Historie van den Wandelenden Joode - die vanaf het jaar 1602 een ongemeenen bijval genoten. 't Gevolg er van was, dat men te allen kante in onze streken den ‘eeuwigen’ Jood meende te zien of gezien te hebben⁽¹⁾.

Een looze Franschman, Paul Delporte, soldaat van het Waalsch regiment liggende te Gent, dacht in Meie 1623 dat hij beter aan den kost zou geraken met Wandelende Jood dan met soldaat te spelen. Hij vluchtte uit den troep weg en trok, in Turk verkleed, de goede stede van Yper binnen. 't Liep daar seffens al te beene om dien ‘eeuwigen’ Jood te zien, waarvan zooveel verteld, geschreven en gedrukt werd. Van de wetheeren mocht hij vrij om aalmoezen rond gaan; de bisschop noodigde den wonderen man aan zijn tafel en gaf hem een ferme fooie tot afscheid. Maar schoone liedjes en duren niet lang... zooals 't vervolg van de historie uitwijst.

Hier volgt geheel het verhaal zooals het opgeteekend staat in een zeldzaam geworden boekje, te weten op de bladz. 18-23 van de:

Verzaemeling van Wonderlyke Geschiedenissen, van ouds voorgevallen binnen de Stad Yper, naergelaten door den heer Le Véridique, in zijn leven Markgraef van Verizeg, Heer van Nonmentio. - Te Yper,

(1) Jos. J. Gielen. De Wandelende Jood in Volkskunde en Letterkunde, bl. 28-29 (Amsterdam, 1931).

[p. 369]

bij den drukker Lambin-Verwaerde, Boekhandelaer, Rysselstraet, n^o 23.

(In-12^o, 120 bl.; zonder jaartal, doch blijkbaar uit de jaren 1830-1840).

Geval van eenen Krygsman, welken na gedeserteerd te hebben, hem verkleed heeft in eenen Turk, valschelyk reyzende in den naem van den Wandelaer der Joden.

Den 26^sten Mey, 1623, is binnen Yper gekomen al de Meessenpoort, eenen langen man, gekleed in eenen Turk, zonder broek noch koussen, met eenen pelgrimsstok en eene kalbasse. Voor den schildwacht komende, was aen hem gevraegd door Daniel Bruyne, wie hy was, van waer hy kwam en waer naer hy ten wege was? hy antwoorde in 't spaensch: ik ben den Wandelaer der Joden.

De wacht (alsdan gedaen door de inwooners van Yper) kwam in het geweer, en men leyde hem naer Pieter Vandekasteele, Voogd der Stad, alwaer hy nog eens ondervraegd wierd, en antwoorde: ik ben den Wandelaer der Joden, welken, als Christus met zijn kruys gelaeden ging naer den berg van Calvariën, voor zyne deur zoude gestaen hebben om Christus en andere crimineele moordenaers te zien passeren, en daer Christus voor de deure van dezen Jode gekomen zynde, zoude hebben blyven staen⁽¹⁾. Waerop ik ontweerdigd, oordeelende het eene schande te zyn, dat eenen misdaedigen voor myne deure zou staen, tegen Christus zeyde: wat hebt gy hier te staen voor myne deure, gy, een verleyder des volks? gaet uwe ongelukkige wegen voort. Christus heeft my daer op geantwoord: Ik zal staen; maar gy zult gaen tot den laetsten dag des Oordeels! Op dit oogenblyk was ik gedwogen uyt myne deure te gaen zonder aen myne vrouw en kinderen te spreken.

Van die stonden af, ik wandele de wereld rond, het welk nu alreeds boven de 1600 jaeren plaets heeft en plaets moet hebben tot den laetsten dag des Oordeels.

(1) Bemerk de onderbreking der rechtstreeksche rede.

[p. 370]

Den Voogd alsdan zyn verzoek vraegende, zeyde hy: ik kome tot uwe, edelen en achtbaeren, heer Voogd, oorlof verzoeken om de Stad rond te mogen gaen om myn brood te vraegen? het was hem toegestaen, en by ging rond om aelmoessen te vraegen.

De tyding binnen en omstreeks Yper geweten zynde, dat den Wandelaer der Joden in Stad was, geduerig zag men achter hem een groot gewoel van volk, een ider kwam van verre en na geloopen om eenen man te zien die boven de 1600 jaeren oud en nogtans zeer dapper op den gang was. Groot en kleen gaf hem aelmoessen, en hy was gelogierd in de herberg genaemd Brasiliën, nevens de vestingen tusschen de Antwerppoort en Sint-Jacobs-kerke.

Des anderdaegs den Wandelaer der Joden was gevraegd in het Paleys van Zyne Hoogweerdigheyd om het noenmael met hem te nemen. Den Bisschop en andere heeren die daer tegenwoordig waren, aen wie hy in het latynsch, spaensch, engelsch, italiaensch en fransch veele wonderlyke gevallen verkondigde, welke hy al gezien hadde, gaven hem ten eynde eene buytengewone somme.

Na het bisschoppelyk huys verlaten te hebben, kwam hem in het gemoed, eenen italiaenschen Kapiteyn die deel maekte van het garnizoen, welken eenen kamerknegt hadde die met hem soldaet geweest was, want zoodra den Wandelaer der Joden ten huyze van zynen meester was uytgestapt, begon hy te zeggen: ‘dezen ken ik goed, want ik heb met hem slaepmaet geweest in Spanjen, hy is Paul Delporte, geboortig van Parys en deserteur van het Waelsch regiment welk nu gekazerneert is in de stad Gend.’

Den Kapiteyn na de getuygenis van zynen knegt, wilde onderzoeken of er valscheyd in deze zaek was, schreef naer Gend, aen de hoofd administratie van dit regiment, waer in hy het signalement van den Wandelaer der Joden opzond.

Ondertusschen maekte den Wandelaer der Joden, den vryer aen de dochter van de herberg Brasiliën,

[p. 371]

(Christina Verscheure was haeren naem): hy gaf hem voor present eene nieuwe zyden faillie, ja de vryagie van den Wandelaer der Joden kwam zoo dapper aen, dat hy deze dochter bekoorde tot onegte zaeken, op belofte van met haer in den houwelyken staette treden, zeggende: ‘zedert dat ik huysvoogd ben, heb ik 123 vrouwen gehad, welke ik elk op hunnen toer getrouwig geweest hebbe, en nu ben ik weduwman zedert 3 maenden.’ Deze redens, Christina, wonder wel bevallende, werd zy te vrede, en was geresolveerd met hem te trouwen.

Binnen dezen tyd, ging den Wandelaer der Joden bedelen, buyten Stad naer de eene of de andere prochie, maer des avonds keerde hy altyd naer de herberg Brasiliën, waer zyne (zoo gezeyde) uytverkozene minnaeres, dochter van den huyze was.

Den 3^en [30ⁿ?] Mey, is van Sint-Omars, binnen Yper gekomen, eene jonge vrouw, vraegende of men binnen Yper nergens gezien hadde den Wandelaer der Joden? men zeyde haer van ja, waer hy logierde, en zy ging er straks naer toe.

Maer in Brasiliën komende vraegde zy: weet er niemand van mynen man? wie is uwen man, zeyde de dochter? op deze stemme riep de vrouw: 't is den Wandelaer der Joden, op eenen oogenblyk Christina Verscheure, die zoo zy denkte, stond om met hem te trouwen kwam bleek van schrik, van overgrooten spyt, zy dreygde op dit gehoor, haer zelven het leven te ontnemen.

Met het sluyten der poorten trede den Wandelaer der Joden in zyn logement: zyne wettelyke vrouw stond op, al tand bytende en zegde hem: ‘wel mynen man, wanneer schikt gy naer huys te komen, het is drie maenden dat gy uyt Atrecht van my vertrokken zyt, gy laet my zonder geld, en ongetwyfeld loopt gy hier met andere vrouwspersoonen.’

Den Wandelaer der Joden, ontloochende zyne echtgenoote, al zeggende: ‘gaet van hier gy kwaede onverstandige vrouw; want gy mist uwe zinnen, en met u hebbe ik geene affairens.’

[p. 372]

Dan begonsten zy lastig te kyven, hy smeet haer buyten de herberg; zy ging naer den Voogd van stad, en zeyde dat haeren man valschelyk reysde op den naem van den Wandelaer der Joden, hetwelk hy geensints was, maer deserteur van het Waelsch regiment.

Daegs daer na, den voorzeyden Kapiteyn, ontving den brief van Gend, waar in vermeld was dat het den zelven Paul Delporte was, die van het Waelsch regiment gedeserteerd zynde, sedert eenige jaeren, hem gevaelscht heeft in den naem van den Wandelaer der Joden.

Men vatte hem daedelyk aen, hy wierd gekoord en gebonden, op eenen waegen naer Gend gevoerd, en korts daer na moest hy met het strop eene afgryzelyke dood sterven.

De vrouw van Paul Delporte, door dit geval, was verpligt alleen na Sint-Omars te keeren, en de dochter van Brasiliën, Christina Verscheure, welke by hem bevrugt was, gelag na verloop van tyd van eenen frisschen zoon, die in den doop genaemd wierd Léopoldus gelyk zynen vader, van wie daar na, eene nieuwe familie binnen Yper is voortkomen, welke men naemde Jood.

Zoo is den Wandelaer der Joden, welken zig zoo valschelyk daer voor uytgaf, ten eynde aen eene schandelyke dood gekomen.

Deze geschiedenis staat ook verteld in een Chronique d'Ypres, Handschrift n. 616 der Universiteitsbibliotheek van Gent⁽¹⁾. Hierin zijn eenige bijzonderheden meer

(1) E. Varenbergh. Une visite du Juif Errant à Ypres in Messager des Sciences Historiques, 1870, bl. 505 vlg. De Schrijver geeft geen bijzonderheden over het HS. - 't Is waarschijnlijk op dezen tekst dat A. Hans zijn vertelling van De Wandelende Jood in Vlaanderen uitgegeven te Contich (32 blz.; zonder jaartal) heeft geschreven. Dit blijkt ten minste uit Jos. Gielen a.w. bl. 180-181. Het boekje van Hans konden we niet in handen krijgen.

[p. 373]

gegeven; misschien is ons Vlaamsch verhaal gemaakt op den tekst van de Chronique.

In de Chronique heeft de Jood (geheeten Léopold Delporte) een kletskop en een grooten grijzen baard. De schildwacht heet er Daniël De Breyne, ondervraagt den Jood eerst in 't vlaamsch, daarna in 't spaansch en roept geen andere wachten op om den Jood naar den baljuw te leiden. - Het slot van de verwensching tegen Christus luidt: ‘Schande van 't volk van Israël, weg van hier! en ga naar waar ge verdient!’ - Aan den bisschop zegt de Jood dat hij geen vlaamsch kent, omdat hij nog nooit in Vlaanderen gekomen is. - Aan Christina Verscheure maakt hij nog verder wijs dat al zijn 123 vrouwen altijd op zijn zwerftochten meegingen op een wagen, op een schip ofwel in een koetse; dat zij leefden ‘lijk God in Frankrijk’ en nooit geen geld te kort hadden; dat ze nooit moesten vreezen weduwe te worden, daar hij moest blijven leven tot op den dag des oordeels. - Toen zijn vrouw hem in ‘Brasiliën’ te Yper kwam opzoeken, was hij juist gaan bedelen naar Becelaere. - Toen hij gevangen genomen werd, was hij aan 't bedelen op de Vischmarkt, die toenmaals lag achter den muur van 't Bellegasthuis en waar later de boter- en eiermarkt gehouden werd. Hij werd in 't gevang van de Groote Markt gestoken en 't was voor den Krijgsraad dat hij zijn bedrog moest bekennen. - De naam van zijn zoon was Pol Joodts en zoo hiet ook zijn latere familie.

Het volksboek der 17^e eeuw heeft ook ontstaan gegeven aan eenige volksliederen van den Wandelenden Jode. Het langste (22 achtregelige strofen) is uit de 18^e eeuw en vertelt het bezoek van den ‘Joodschen Wandelaer’ geheeten Isaac Laquedem in de stad Duinkerke⁽¹⁾.

Een ander is het ‘Nieu-liedeken van den Wandelenden

(1) J. Gielen a.w. bl. 37. - Het lied is afgedrukt in de Chants Populaires des Flamands de France van E. de Coussemaker, bl. 239 vlg. der nieuwe uitgave (Rijsel, 1930).

[p. 374]

Jode die gezien is geweest in Gibraltar op de zee in een Engelsch schip, in dezen jaere 1780’. Spanjaards en Franschen willen hem doodschieten, maar ‘hij kon niet bezwijken door al dit ongeval’.

Het jongste volksliedje (begin 19^e eeuw) is het Liedeken of Ontmoeting van de Wandelende Jode, een vertaling van het Fransche lied dat begint: Est-il rien sur la terre, en zelf ingegeven is door het Fransche volksboek gedrukt te Brugge in 1710⁽¹⁾.

Onze liedjeszangers, vertellers en spelers - lijk Pol Delporte te Yper! - hebben ten slotte allen hunne bezieling gehaald uit de volksboeken der zeventiende eeuw.

E. Neylants.

(1) Jos. Gielen a.w. bl. 37 vlg.