Biekorf. Jaargang 38

Begraven en schuldvereffening.

I
Met den sleutel op den put begraven worden.

(Zie Biek. 1931, bl. 343 vlg.)

Veertig jaar geleden hoorde ik de uitdrukking: ‘Met den sleutel op de kist begraven worden’ voor de eerste en eenigste maal bij een begrafenis te Heesselt, een dorpje aan de Waal, 11 Km. ten zuidwesten van Tiel. Doordat ik met de financieele omstandigheden van den overledene eenigszins bekend was, begreep ik, dat bedoeld was: de schulden overtroffen de bezittingen.

Later vond ik de verklaring ervan in een werk van Dr. M.J. Noordewier: Nederlantsche Regtsoudheden, waar men op blz. 47 leest:

‘Verder mogt de vrouw, bij 't overlijden van haar man, wanneer die vele schulden had, te Leiden,

[p. 44]

Rotterdam en elders de sleutels leggen op de kist of bare en zoo afstand doen van have en goed’.

En op blz. 188:

‘De nadeelen van gemeenschap van goederen kan de weduwe ontgaan door terstond bij de begrafenis door gordelreiking⁽¹⁾ of sleutelworpe afstand te doen van alle aanspraak op haar man's nalatenschap’.

In een van de laatste deelen van ‘Bijdragen en Mededeelingen’ van ‘Gelre’, stipt Dr. J.S. van Veen uit een proces, in 1590 voor het Hof van Gelderland gevoerd, aan, dat ‘de naegelaetene wedfroue’ van Egbert Danielss., schout te Heerde (een dorp op de Veluwe) ‘die sloetelen op die baer geleydt’ had.

(1) Men herinnere zich, dat de Oudnederlandsche huisvrouw haar sleutels, symbolen van haar macht en gezag, aan haar gordel (ceintuur) droeg.

II
De Blauwe Steen van Batenburg.

Een eigenaardige herinnering aan het begraven van lieden, die stierven zonder dat zij hun schulden hadden betaald, bezit het Maasstadje Batenburg (ruim 20 Km. ten zuidwesten van Nijmegen) in zijn blauwen steen⁽²⁾, gelegen op de kruising van de twee hoofdstraten.

Ten onrechte draagt hij dezen naam; want het is een blok roodachtig graniet.

Stond de blauwe steen elders, zooals te Leiden en te Tiel, in verband met de rechtspleging, te Batenburg werd hij oudtijds in boven aangestipt verband genoemd.

Dominee B. te Gempt, die van 1815 tot 1861 het

(2) Men zie over dergelijke steenen en hun beteekenis: te Arnhem, van Hasselt, Arnh. Oudheden II, bl. 118; te Nijmegen, Geld. Volksalmanak 1850, bl. 55 en 1851, bl. 201; Van Schevichaven, Penschetsen I, bl. 25; te Leiden Blok, Eene Holl. Stad in de Middeleeuwen (2^e druk), bl. 49; te Tiel Mr. J.W. Staats Evers, Gelderlands Voormalige Steden, bl. 250; Mr. E.D. Rink, Beschrijving der stad Tiel, bl. 263-264 en het Vervolg van Bijvoegselen en Bijlagen tot de Beschr. van Tiel, bl. 55-56.

[p. 45]

leeraarsambt aldaar bekleedde, schreef een gedichtje, waaruit de beteekenis van dezen steen blijkt:

‘Waartoe, vraagt menig vreemdeling,

die gindsche blauwe steen?

Waarom trekt elke lijkstoet daar

zoo statig achterheen?

Waartoe? Waarom? zoo vroeg ik zelf

aan deez' en dien weleer,

Toen ik die trouw aan 't oud gebruik

aanschouwde d'eerste keer.

En wie ik vroeg, 'tzij jong of oud,

het antwoord was gereed:

‘Die blauwe steen is daar,

gelijk een ieder weet,

Gelegd in overouden tijd,

ten openbaren blijk,

Dat daar de grenspaal was van 't recht

op elk voorbijgaand lijk:

Wie niet, al eer hij sterven ging,

zijn schulden had betaald,

Diens lijk kon vóór dien blauwen steen

nog worden achterhaald’.

Zoo was het in dien ouden tijd

en ligt daar nog die steen,

En trekt nog elke lijkstoet daar

plechtstatig achterheen,

Of nu nog elke begrafenisstoet zijn weg langs den steen neemt, zooals in Te Gempt's tijd, blijkt niet duidelijk uit de bijdrage, welke B. Charlé in deel xxvi (1923) van de ‘Bijdragen en Mededeelingen’ van ‘Gelre’ over dezen steen schreef.

De oorspronkelijke beteekenis van den steen was in dominee's tijd reeds lang verbleekt. Men luistere slechts:

Het heugt niet meer, dat vóór dien steen

een lijk werd achterhaald,

Sints elk, voordat hij sterven ging,

zijn schulden had betaald.

Dat was weleer een bange tijd

van wreedheid en geweld,

[p. 46]

 

Toen nog aan lijken zich vergreep

 

de dwinglandij van 't geld,

 

Die elken dooden debiteur,

 

van welken rang of stand,

 

De stille rust betwisten kon

 

van 't heilig doodenland.

 

Behoudt die blauwe steen daar nog

 

zijn plaats als monument

 

Van middeleeuwsche dwinglandij,

 

nog slechts bij naam bekend,

 

't Is nu, dat ieder, wie 't ook zij,

 

en hoe hij heeft geleefd,

 

Van rechter, dorpsschout nimmermeer

 

arrest te vreezen heeft.

 

Maar een, die allen arresteert,

 

de dood, die dwingeland,

 

Komt ééns, en als hij tot u komt,

 

zijt gij zijn arrestant.

Haarlem, Jan. '32

J.D.H. van Uden.