Biekorf. Jaargang 37

[p. 207]

De ‘Kerstenspieghel’ van Diederik van Munster.

(Vervolg van bl. 144-150).

IN den ‘Kerstenspieghel’ eerste uitgave⁽¹⁾, staan de geboden der H. Kerk in dezer voege opgesomd:

‘Dit sijn die ghebode der heilegher kerken’:

(a)	Alle sondaghe suldi en gheheel messe met aendachte booren.
(b)	Al u sunden suldi ten minste eens aile jaer biechten onde dat heileghe sacrament ontfanghe.
(c)	Die quatertempers, vigilien suldi vasten ende die veertich daghen voer paesschen ende onser vrouwen auent ende apostelen auent.
(d)	Met lieden die in den ban sijn en suldi eeten noch spreken dan tot oender beeteringhen.
(e)	Een cranck oft siec mensch sal ierst die medecijn der zielen sueken, eer hij sueke die medecijn des lijfs, want siecheyt ghemeinliken compt van sunden, daer omme salmen ierst biechten.
(f)	Al mannen ende vrouwen soelen hen ghesinde ende kinder daer toe houden, dat sij alle sondaghe ten minsten een gheheele messe hooren’.

In den druk echter van 1498, en de uitgave z.j. die ik in handen, kreeg⁽²⁾ wordt de opsomming eenigzins gewijzigd, als volgt:

(1) Toen droeg het werkje den titel Een scoon spiegel der simpelre menschen. Het eenig exemplaar van die eerste uitgave berust te Brussel op de Koninklijke Bibliotheek: zie hierboven, bl. 144. Het citaat heb ik ontleend aan A. Troelstra, Stof en mclhode der Catechese in Nederland voor de reformatie, bl. 305 (Groningen, 1903). De letters tusschen haakjes komen van mij.

(2) Zie boven bl. 144.

[p. 208]

(a)	‘...ende als men dat heilige ewangelie lest oft singet, suldi recht opstaen met waardichheit’
(b)	‘...ten ware dat ghi dat liet te ontfangen bi rade van uwen biechtvader. Soe wie dat niet en doet, die sal bedwongen worden in die kerke niet te comen ende na sijn doot en sal hi op geen gewijde plaetse begrauen worden’.
(c)	Die quatertemper dagen ende ander vigilien suldi vasten, ende die XL. dagen in vasten spise.
(d)	‘...bekeringhe haers levens, of u schuld eyschende om betaelt te sine, of hem dienende, sijt gi sijn huysgesin daertoe te voren verbonden’.
(e)	en (f) vallen weg, en de geboden worden op vijf gebracht, Het vijfde luidt: ‘Gi en sult niet beletten die gheestelijcke iurisdictie of gherechte der heyliger kercken, noch raet oft hulpe daertoe geven op die peijne van den ban’.

De opsomming van de geboden der Kerk, d.i. van de voornaamste onder hare algemeene geboden, is natuurlijk een van die leerstukken geweest, die eerst later in de catechisatie werden opgenomen; en 't is ook goed te begrijpen, dat ze niet immer op dezelfde wijze en onveranderlijk werd opgevat. Heden nog, ten andere, wordt de lijst verschillend opgesteld door de verschillende godgeleerden, en door de eeuwen heen verschilde ze naar tijd en Streek⁽¹⁾. Officieel kwam de Kerk in de zaak nooit tusschen⁽²⁾, en 't is wel-

(1) Heden nog, zeg ik; zie b.v. Noldin en Berardi, en den catechismus van Pius X voor de bisdommen der Roomsche provincie, waarin er een gebod voorkomt over 't betalen der tienden en een ander over het aangaan van 't huwelijk in den besloten tijd. En 'k voeg er ook bij: ‘naar tijd en Streek.’ Vergeten we immers niet dat die geboden maar later en elk op zijn beurt werden ingevoerd, dat de bisschoppen, die de Kerk daarin vrij liet, niet altijd dezelfde verordeningen als ‘voornaam’ en dringend aanzagen wat hun onderhoorigen betrof, en dat het gebod b.v. der tienden, door de verandering der maatschappelijke toestanden, heel begrijpelijk bier en daar weggevallen is.

(2) Zie Revue du clergé Français XLI, 1904, bl. 561-562.

[p. 209]

licht opzettelijk dat de Roomsche Catechismus van 't Concilie (1566) alle opsomming van kant gelaten heeft.

Naar het schijnt zou de eerste formule te vinden zijn bij Antoninus van Florentië († 1439) in zijn Summa theologica. In de merkwaardige Studie die hij aan dit vraagstuk wijdde, meent Villien: ‘On ne se trompera pas beaucoup en datant du second tiers du XV^e s. le recueil ou catalogue des commandements de l'Eglise’⁽¹⁾.

De formule van onzen ‘Kerstenspieghel’ (1470) mag bijgevolg als een der allereerste en alleroudste beschouwd worden.

Dicht op haar volgen: die van den Heremiet Jacobus Philippus van Bergamo (1434-1520)⁽²⁾; die van Johan Wolf in de vragenlijst van zijn biechtboekje van 1478 (zie Geffcken verder aangehaald); die van Angelo Carleti of de Anvasio (Summa casuum, Venetië 1486)⁽³⁾ en de opsomming van de ‘Livre de Jhésus’ in den Franschen Schapersalmanak: ‘Compost ou Kalendrier des Bergiers’ (1491-92). Met de lijst van Diederik, zijn deze de eenige vijftiendeeuwsche formulen die ons bekend zijn⁽⁴⁾.

(1) A. Villien. Histoire des Commandements de l'Eglise, bl. 11 (Parijs, 1909). - Zie daarover nog in den Dict, de Théol. Cath. van Vacant, art. Commandements de l'Eglise, van Dublanchy.

(2) Vermeld door A. Troelstra, De Toestand der Catechese in Nederland, bl. 98 (Groningen, 1901). Hij schreef in 't latijn een Herithoma seu intertogatorium voor biecktvaders. Behalve de vijf ons bekende (kerkelijke) geboden, schrijft Troelstra, (excommunicatie, biecht, communie, vasten en bijwoning der mis) wordt hier nog gesproken over de gelofte en de tienden.

(3) A. Villien, a.w. bl. 8.

(4) Van Dionysius den Karthuizer († 1471), maak ik geen gewag, omdat deze, in zijn De vita curatorum, de kerkelijke geboden slechts bespreekt geheel in algemeen. In de Somme-leroi echter ('s Coninx Summe) van 1270 (zie den inhoud hiervan bij Hézard, Histoire du Catéchisme, Parijs 1900, bl. 146 vlg.) komen de kerkgeboden niet ter sprake, wel in een latere uitgave der 16^e eeuw, door A. Villien, a.w. bl. 7 aangehaald, waar ze eenvoudig-weg vermeld worden. In het A.B.C. van Gerson (begin 15^e eeuw) is er evenmin een spoor van te vinden. - Ph. van Bergamo en Diederik van Münster waren aan Dublanchy en Villien onbekend. - Merkwaardig is de Pransche formuleering van het Compost waarin men, afgezien van de schikking, bijna woordelijk de huidige Fransche formule terugvindt:

Quomandemens saincte église
Les dimenches messe orras
Et les festes de commandement
Tous tes péchés confesseras
A tout le moins une foys lan
Et ton créateur rccepvras
Au moins a Pasques humblement
Les festes sainctifieras
Qui te sont de commandement
Quatre temps vigiles jeuneras
Et le caresme entièrement.

In een catech. van Parijs (1667) werd daaraan toegevoegd, volgens Villien;

Vendredy chair ne mangeras
Ny le Samedy mesmement

wat nu ook al op onze dagen niet meer juist is, zoodat er nu gezegd wordt:

Vendredi chair ne mangeras
Ni les jours défendus mêmement.

[p. 210]

In de 16^e eeuw vinden we, wat de Nederlandsche catechese betreft, melding van de kerkgeboden in den Spieghel des kerstenen levens van Thomas van Herenthals (Antw. 1522)⁽¹⁾, in het Methodus Confessionis, een Latijnsch biechtboek van Claudius Viexmont van Parijs (Antw. 1540), en verder in den Catechismus van P. Canisius (1554) en dien van P. Auger (1567)⁽²⁾.

(1) Herenthals volgt hier, als gewoonlijk, Dirk van Münster; alleen brengt hij bij het vijfde gebod de viering der feestdagen ter sprake.

(2) Voeg daarbij voor Duitschland: het Manuale Curatorum van Surgant (1506) vermeid door J. Geffcken, Der Bildercate-chismus, bijlage XXIII (Leipzig, 1855). In Frankrijk vermeldt A. Villien a.w. nog een verdere berijming der geboden, bij Guillaume Parvi (1538), terwijl Dublanchy a.w. eene opsomming aanstipt bij Martinus Navarrus in 1557. Evenals bij ons, komen, vanaf de jaren 1600, de kerkgeboden voor in al de katholieke Catechismussen van Italië, Frankrijk en Duitschland.

[p. 211]

Vóór Makeblijde, of beter gezegd vóór zijn onmiddellijken voorganger, P. Franciscus Coster, vinden we de kerkgeboden, in de ons bekende Nederlandsche catechetische werken, zelden of nooit opgesomd. In de catechismussen van Sonnius⁽¹⁾, Hessels en Lindanus⁽²⁾ - om maar de bijzonderste voorgangers van Coster en Makeblijde te noemen - komt het leerpunt in geener wijze voor⁽³⁾.

En toch behoorden heel zeker de kerkelijke geboden tot de Nederlandsche Catechese⁽⁴⁾, reeds vanaf de eerste helft der 16^e eeuw. We kennen immers een verordening van Karel V die bepaalt, dat ‘de arme kinderen sullen op sondaghen en heylighe daghen leeren heuren Pater Noster, heur Gheloove, ende de gheboden van der heylicher kercken...’⁽⁵⁾. En Godschale Rosemondt in zijn Seer profitelic boecxken van der biechten (Antw. 1518) laat den zòndaar be-

(1) De Ram, Synodicon Belgicum, III, bl. 12 vlg. (Leuven, 1858) waar zijne Formula overgedrukt is. Een overzicht van zijne Ondersoekinghe der Ionghers, door Kan. De Schrevel in de Biographie Nationale, v^o Sonnius.

(2) Volgens het overzicht van Willemsen in het hierboven, bl. 144 vermelde werk.

(3) Het bedoelde werkje van P. Coster is een Catechismus van 1604, door C. Sommer vogel in zijn Bibl de la Comp, de Jésus, II, v^o Coster onder n. 25 vermeld. Nimmer of nooit wordt van dit boek gesproken, en toch is mij gebleken, toen ik het onlangs in de bibliotheek van het Gr. Seminarle te Mechelen in handen kreeg, dat Makeblijde en de Catechismus van 1623 klaarblijkelijk en overvloedig daaruit hebben geput. Al de berijmde opsommingen van Makeblijde, ook deze van de kerkgeboden, komen er in voor. - In zijn voorwoord zegt Coster, dat zijn Catechismus een versmelting is van een vroegeren, door hemzelf te Brussel uitgegeveu, en een anderen, die van de hand van een ordebroeder, P. Guillielmus Bouwens, te Antwerpen verscheen. Van dien Bouwens heb ik tot nu toe niets achterhaald. Sommervogel vermeldt alleenlijk een missiepater Bouwens.

(4) En ook tot die van andere landen b.v. van Frankrijk Zie o.m. het Concilie van Narbonne 1551 en nog vroeger het Manuale curatoium van Lyon 1505 bij A. Villien t.a.p.

(5) Buddingh (aangehaald door Troelstra) Geschiedenis van opvoeding en onderwijs, I, bl. 77 vlg. (Den Haag, 1842-43).

[p. 212]

lijden: ‘Ic en heb in menigen tiden... die geboden der heyliger kercken... niet geweten’⁽¹⁾; verder zegt ook het biechtformulier van den Wech van Salicheit c. xxvii: ‘...ende dat hi niet ghehouden en heeft die gheboden vander heyligher kerke’⁽²⁾.

Ook hier dus zal nogmaals de Mechelsche Catechismus afstammen van Canisius, van wien hij overigens klaarblijkelijk de volgorde en de formuleering overnam⁽³⁾. Maar de afstamming is er niet een onmiddellijke, want de eigenste berijming van Makeblijde vinden we bij Pater Coster, in 't bovengemeld boekje van 1604 terug:

1.	De gheboden heylighe daghen sult ghy vieren
2.	Ende dan oock misse hooren met goede manieren
3.	Gheen gheboden vasten-daghen en sult ghy breken
4.	Ghy sult, uwen Priester eens 's jaers u biechte spreken
5.	Ende nutten omtrent Paeschen het lichaem des Heeren
6.	Dit ghebiedt de H. Kercke vol eeren^(4).

Ik schreef zooeven dat de opgave der Kerkgeboden, heel begrijpelijk en tot op onze dagen nog, verschilde volgens tijd en Streek: dit is reeds opvallend van den beginne hunner opneming in de catechese.

(1) A. Troelstra, De Toestand..., bl. 107

(2) aldaar bl. 199. vlg.

(3) 1. Sanctos Ecclesiae festos dies celebrato 2. Sacrum missae officium diebus festis reverenter audito 3. Indicta certis diebus jejunia et a quibusdam cibis abstinentiam obsérvato 4. Peccata tua sacerdoti proprio aut alteri, cum ejus facultate, singulis annis confitetor. 5. Sacramentum Eucharisticum ut minimum semel in anno, idque circa festam Paschae sumito.

(4) Den laatsten regel liet de catechismus van 1623 weg. En 'k heb niet kunnen achterhalen wanneer hij in de verdere uitgaven terug kwam; in alle geval schiet hij nog te kort in de Ypersche verbeterde uitgave van 1750. - Ook de formule der Kerkgeboden - het weze hier terloops gezegd, - is in den nieuwen Mechelschen catechismus van 1900 heel en al gewijzigd:

Zon-en feestdag houd in eer
Hoor wel mis dan elken keer
Houd den vasten ongeschonden
Biecht ten minste eens 's jaars uw zonden
En rond Paschen nut ons Heer.

[p. 213]

Vergelijken we immers de formulen der 15^e eeuw⁽¹⁾.

Het eerste gebod van Diederik vinden wij bij Antoninus, bij Angelo en in den Livre jhésus met de melding erbij van het vieren der kerkelijke feesten.

Zijn tweede gebod hebben ook de anderen (ook Ph. van Bergamo), maar ontdubbeld.

Zijn derde vinden wij ontdubbeld (met bijvoeging van het vleeschderven) bij Antoninus alleen.

Zijn vierde, dat na de 15^e eeuw, voor zooveel ik weet, niet meer voorkomt, tenzij in Frankrijk op het laatste van de 17^e eeuw (Villien, a.w. bj. 13-14) Staat bij Antoninus en Angelo, bij de anderen niet.

Zijn vijfde (druk van 1498), dat ik nergens elders aantrof dan bij Herenthals, geeft slechts een voorbeeld van het 8^e gebod van Antoninus: Zich onthouden van alle daad die met den kerkelijken ban wordt gestraft.

En eindelijk wat het vijfde en zesde betreft der eerste uitgave, die zijn onzen Diederik eigen: het eerste heeft betrek op de biecht in stervensgevaar, en het andere moet verbonden worden met den zondagplicht.

Ten slotte weze nog opgemerkt dat Diederik van Münster noch van de ‘thienden’ spreekt (Angelo, Bergamo, Antoninus), noch van de ‘geloften’ (Bergamo), noch van allerlei voorschriften zooals dat van den besloten tijd en andere⁽²⁾, die in latere eeuwen werden bijgevoegd.

Brugge.

Em. Frutsaert

(1) Diederik van Munster noemt. 5 geboden, Antonius 10, Angelo 7, Philippus van Bergamo, 7, en de livre Jhésus 5. Onnoodig den lezer te doen opmerken, dat in onze Kerstenspieghel de geboden worden aangevuld door allerlei toevoegsels die later niet meer voorkomen.

(2) Zie hierboven bl. 208; van den besloten tijd en nog verdere voorschriften betrekkelijk het huwelijk spreekt de Anglo-duitsche catechismus van Deharbe welke in Noord-Amerika gebruikt wordt; en terwijl de tienden als zoodanig nog vermeld staan in de Fransche catechismus van Canada, zegt men in sommige Catechismussen van Amerika: ‘Volgens onze middelen in het onderhoud van de kerk en van onze herders voorzien’