Biekorf. Jaargang 37

[p. 129]

[Nummer 5]

Sint Elooi-in-den-zomer
Zijn ommegang te Moen onder Napoleon afgeschaft.

SINT ELOOI had vroeger, lijk Sint Jan en Sint Maarten, twee feestdagen ‘in tweeërlei seizoen’: Sine Elooi in den Winter (1 December) en Sint Elooi in den Zomer (Sint Eloy te Midzomere, Middelssomers: 25 Juni; eigenlijk de Translatio S. Eligii). De zomerfeeste werd vroeger in vele Vlaamsche gemeenten gevierd als ‘mesdag’ (Cavalotters mesdag): de boeren kwamen naar de misse op hun beste peerd dat gepint was met strooi en linten in zijn manen, draafden ten minste drie keeren rond de kerke, gingen te peerde mee in de processie en kregen ten slotte, man en peerd, den zegen met den relikwiehamer. Ze hielden dan nog verder optocht met trommelaars en muziek aan den kop.

In den beloken Franschen tijd lag het christen volksleven stil, doch seffens na 't Concordaat van den Paus met Napoleon schoot de oude Vlaamsche

[p. 130]

zede weer boven met de weelde van hare oude ommegangen en processiën. De bisschop van Gent, Mgr. Fallot de Beaumont, schreef echter vanaf 1805 strenge regels voor, nopens het getal en de inrichting der ommegangen; in 't bizonder verbood hij ongenadig dat mannen-te-peerde aan gelijk welke processie zouden deelnemen⁽¹⁾.

Coyghem luisterde gewillig vanaf het eerste jaar (1805) en liet de ruitersprocessie achterwege⁽²⁾; andere gemeenten waren koppiger, om maar eene te noemen: Caneghem! Mgr. Fallot hernieuwde uitdrukkelijk zijn verbod aan den pastor in Juni 1807, maar ze bleven daar ommegang houden tot in de jaren '50⁽³⁾.

Te Moen was het verbod van den bisschop zeer slecht gekomen. De vereering voor Sint Elooi, patroon der parochie, zat daar zeer diep in 't volk van de parochie zelf en van heel 't platteland in 't ronde, ende: een ommegang zonder peerden en was geen Sint Eloois-ommegang! De ruitersprocessie ging den 25 Juni uit zooals te voren, maar eenige weken later kreeg de pastor den volgenden kruisband:

Mijnheer,
Naer een nauwkeurig ondersoek zoo door den heer Landeken van Ul. district, als door andere versekert zijndé, dat Ul. niettegenstaende ons uijtdrukkelijk en meermaels erhaeld verbod, onlangs eene solemneele processie hebt gegaen, in dewelke eene menigte van peirden zijn aenveird geworden, zoo is het, dat wij om dusdaenige open-

(1) Bevelbrieven van 28 Mei 1805 en 5 Februari 1806 in den Recueil de Lettres Pastorales et Instructions de Mgr. Fallot de Beaumont, eerste deel, bl. 380, 434 (Brugge, 1807).

(2) Rond den Heerd, VIII, bl. 234

(3) RdH. XXII, bl. 57-59, 73-75. - De ommegang ging daar uit, den in Zondag na 25 Juni. Elders nog vierde men Sint Eloois-ommegang den 29 Juni. S, Pieters en Pauwels, die vanzelfs een mesdag was en onder de octave viel van S. Elooi. A. De Cock, Volkskunde, VII, 46, verwarde in 't kalender omdat hem Sint-Elooi-in-den-Zomer onbekend was. - Over de volksvereering van S. Elooi te allen kante in Vlaanderen: RdH. III, bl. 3-4; IV, bl. 4. Volkskunde VII, 45-49; XX, 89-91. In 't bizonder te Slijpe: Annales Soc. d'Emul. 1910, bl. 240-242.

[p. 131]

baere ongehoorsaemeid soo in Ul. als in uwe parochianen, dewelke tot dese overtredinge geholpen hebben, ook openbaerlijk te bestraffen, mits dezen Ul. en allen priester op het alderstrengsten verbieden en interdiceren van op Ul. parochie van Moen eenige solemnele of andere processie te gaen buijten het gebouw der kerke tot op de solemniteijt van den feestdag des allerheijligste sacraments van den jaere 1800 en seven. Dog onder dit verbod zijn niet begrepen de processien van den feestdag van S. Marcus en van de Cruijsdaegen. Betrouwende zeer geerne. dat gijl. u hier naer getrouwelijk zult schikken, gebieden wij ondertusschen dat desen tegenwoordigen brief in de kerk op eene verstaenbaere wijse aen het volk zal afgelezen worden, ten eersten onder de hoogmisse den sondag, onmiddelijk des selfs ontfang volgende, en ten tweeden, den sondag voor h sacramentdag vanden toekomenden jaere.
UL. O. Dienaar
† Stephauus, Bisschop van Gend.
Gend, deezen 8 Augusti 1805⁽¹⁾.

't Volgende jaar ging de ruitersprocessie te Moen niet meer uit, maar 't volk was er zeer spijtig om, ja misnoegd en opgewonden, en de schuld viel... op den pastor: hij had zelf de afschaffing aangevraagd, meenden ze, daartoe aangestookt door zijn al te ijverigen gebuur, pastor Cornelis van Sint Denijs, den ‘kleinen bisschop’ zooals ze hem noemden.

Ondertusschen werkte Mgr. Fallot onverdroten voort aan het uitroeien van het oude volksgebruik. Den 24 Mei 1807 schrijft hij aan deken Le Grand van Kortrijk: dat het verbod van verleden jaar nopens de ruitersprocessie van 25 Juni te Moen, zal algemeen gemaakt worden voor al de parochiën van 't bisdom; de deken wordt verzocht de parochiën zijner dekenij aan te duiden waar dit gebruik in voege is⁽²⁾.

(1) Deken Le Grand van Kortrijk moest den brief naar Moen overzenden en zorgen voor het geëischte bewijs der afroeping. De stukken zijn overgeschreven in het Registrum Decanale 1803-67, bl. 59-60 (Archief der S. Maartenskerk te Kortrijk, E. 2, Cart. 2).

(2) Bovengemeld Registrum Decanale, bl. 95. - De bisschop wil niet alleen geen ruiters in de processie, maar hij wil ook den toeloop en rondloop van ruiters en de zegening der peerden doen verdwijnen.

[p. 132]

Het wilde nu juist passen dat de deken twee dagen later te Moen den nieuwen pastor Petrus-Johannes Goethals moest installeeren. Alzoo zag en hoorde hij het volk van dichtebij, sprak met de kerkmeesters en andere voorname lieden der parochie en met de pastors van 't omliggende, en 't docht hem dat de bisschop met zijn stijve maatregelen er ‘nogal verre van was’. Den 28 Mei zendt hij zijn antwoord naar Gent. Eerst duidt hij de parochiën aan waar de ruiters Sint Elooi vieren: Harelbeke, Deerlijk, Sweveghem en Waermaerde. Eerbiedig en vrijmoedig voegt hij er de volgende bemerkingen bij:

1.	De misbruiken zijn aan Mgr. fel overdreven voorgesteld geweest. De nieuwe pastor van Moen vernam van de beste zijner parochianen dat de toeloop van peerdemannen geen aanleiding geeft tot uitspattingen. Waar is dat de deelname der ruiters den gang der processie stoorde en den verschuldigden eerbied aan het Allerheiligste eenigzins belette. Dit misbruik is nu door 't verbod der processie weggenomen.
2.	Een verbod op de relieken van S. Elooi zou het misbruik van de ruitersbedevaart niet wegnemen. De boeren immers zijn taai en koppig in hunne devotie (S. Eligio rusticaliter devoti) en zullen naar gelijk welke andere parochiën rijden, ook buiten 't bisdom, waar er relieken van S. Elooi te vinden zijn.
3.	De bisschop van Doornik had vroeger, om gelijkaardige redenen, ook zulk een verbod uitgevaardigd, doch toen hij onder zijn vormreis te Moen kwam, heeft hij, op verzoek van den tachtigjarigen pastor Maes, het verbod ingetrokken. - In 1778 immers was de bedevaart te Moen buitengewoon luidruchtig geweest. Een vierhonderdtal ruiters waren er uit heel de streek samengestroomd en lieten onder de processie en anders, al draven rond de kerk, om ter rapst en ter meest hunne geweren knallen. De graaf de Croix van Moen bewerkte de afschaffing door den bisschop (van Doornik, waaronder Moen alsdan behoorde) en door een vorstelijk plakkaat van

[p. 133]

	17 Mei 1779; dit laatste voorziet een bizonder decreet voor Moen waarin iedere deelname van ruiters aan de processie en het lossen van geweerschoten, op een boete van 50 gulden, verboden wordt^(1). Pastor Jacobus Maes, die het verbod kon doen intrekken, stond te Moen van 1737 tot 1782^(2).
4.	Het eerste jaar dat ik deken was (1803) kwamen mijne parochianen van ‘buiten de muren’ mij vragen een plechtige misse te zingen ter eere van S. Elooi den 25 Juni, maar ik hoorde dat ze er zouden naartoe komen te peerde en vervroegde de ure van den dienst: zoodat ze voor gesloten deuren stonden. Toch is 't gebruik daarmee niet verdwenen, want ze doen nu jaarlijks een misse zingen in de Kapel ter Bede (Kortrijk-buiten, naar Staceghem toe) waar ze dan om ter snelst rondloopen (equites modo quo velociori possunt sacellum circumcursitant.
5.	Te Harelbeke, Deerlijk, Sweveghem, Waermaerde en misschien elders nog in de dekenij, is de ruiters-bedevaart toegelaten; en nergens heb ik daarover klachten gehoord. De pastor van Harelbeke en andere gewetensvolle lieden verzekerden mij dat er geene misbruiken bestaan.
6.	De parochianen van Moen hebben hun overleden pastor zeer lastig gevallen, hem beleedigd en vervolgd tot aan zijn dood, omdat zij dachten dat hij op aandringen van den pastor van St. Denijs de afschaffing van de bedevaart en ommegang had aangevraagd. De pastor van St. Denijs is zoo gehaat, dat de nieuwe pastor van Moen zelden met hem in betrekking kan komen, wil hij den vrede met zijn parochianen bewaren. Ja zelfs is de pastor van St. Denijs naar de installatie, waartoe hij uitgenoodigd was, niet durven komen: zoo groot is de opgewondenheid (spirituum fermentatio) van het volk te Moen.
7.	Daaruit blijkt hoe noodig het is, wil Zijne Hoogw.

(1) Zesden Placcaert Boek van Vlaenderen, Eerste Deel, bl. 3 (Gent, 1786).

(2) L. Slosse. Rond Kortrijk, bl. 1401

[p. 134]

	het verbod te Moen handhaven, hetzelfde verbod over heel de dekenijen van Kortrijk en Meenen uit te breiden: en nog vrees ik dat de ruiters toch zullen ommegaan op de parochiën zelf ofwel naar andere dekenijen loopen.
8.	Om te verwijderen hetgeen de pastors bij het volk hatelijk maakt, zou Zijne Hoogw. te zamen met de plechtigheid ook het gebruik der relieken kunnen verbieden: dan zal iedere pastor hem tegenover zijn parochianen kunnen verontschuldigen. Dit alleen ware echter niet genoeg, daar de ruiters ook samenloopen naar kerken waar geen relieken uitgesteld worden noch voorhanden zijn.

Mgr. Fallot bekommerde zich niet om die bemerkingen en inlichtingen die een waar pleidooi zijn voor 't behoud der bedevaarten. Den 16 Juni antwoordt hij aan den deken: ‘Verzuim niet er over te waken dat de betreffende pastors stipt den inhoud der brieven naleven, die we afzonderlijk naar al de parochiën gezonden hebben waar er ruitersfeest gehouden wordt Wakker ook de pastors uit het gebuurte aan, dat ze hunne parochianen van die bedevaarten afhouden.’

In 1808 werd Mgr. Fallot opgevolgd door Mgr. de Broglie, die met evenveel hardnekkigheid den strijd tegen den ommegang van Moen voortzette.

Den 25 Juni van dit jaar was er te Moen een ongemeene toeloop van ruiters⁽¹⁾. De opgewondenheid wegens het verbod was verre van gestild; daar de pastor geen processie wilde houden, haalden de boeren de relikwiekas van Sint Eloois-Confrerie met geweld naar buiten en gingen er mede stoetswijze naar een nabijgelegen kerk, waar een pastor van beteren wil de hoogmis zong.

De bisschop richtte 1 Mei 1809 een schrijven aan

(1) De volgende bizonderheden zijn ontleend aan de stukken uitgegeven door den heer Rijksarchivaris R. Dewitte in de Annales de la Soc. d'Emul. LXVIII, 1925, bl. 200-208.

[p. 135]

den prefect van het Leiedepartement, waarin hij de misbruiken, naar eene blijkbaar eenzijdige inlichting, met grootsprakige overdrijving afschildert en vraagt dat de openbare macht zou medehelpen om vooral dien ommegang te Moen af te schaffen.

De prefect schreef om nadere inlichtingen naar de onderprefecturen. Picquet, onderprefect van het arrondissement Kortrijk, antwoordde hem dat, afgezien van dien aanslag op de relieken, de openbare rust nooit gestoord werd; dat Sint Elooisfeest in den grond een wereldlijke optocht en tentoonstelling is, die de ontwikkeling van den landbouw bevoordeeligt, immers tusschen de boeren den naijver verwekt om op de schoonste kweekpeerden te kunnen pronken: aldus eene instelling die van 's Lands wege alle aanmoediging verdient; dat bijgevolg het aanmatigend optreden van sommige pastors en vooral van den ‘kleinen bisschop’ van St. Denijs in deze zaak geheel misplaatst is. Daarop liet de prefect aan den bisschop weten dat de noodige politiemaatregelen genomen waren om alle stoornis in de kerk te beletten: daardoor meende hij aan zijn verzoek te hebben voldaan!

Mgr. de Broglie moet toch voortgewerkt en de Fransche ambtenaren op zijn kant gewonnen hebben, want deken Le Grand kon in 't verslag van zijn kerkelijk bezoek in 1815 aanteekenen dat, door de samenwerking van geestelijke en wereldlijke overheid, de ruitersommegang van Moen geheel verdwenen was⁽¹⁾. Al wat er van de oude Sint Eloois-vereering in zijne dekenij overblijft, zijn een paar gilden (civiles confraternitates S. Eligii), namelijk te Desselghem en te Harelbeke.

A. Viaene.

(1) Visitationes decanales, 1815, p. 5 (in S. Maartens Kerkarchief, E. 2, Cart. 2).