|
| |
| |
| |
[Nummer 2]
| |
Het huwelijk als genadereden
Voor ter dood veroordeelden te Brugge
HOE verrassend het voor onze hedendaagsche opvatting ook weze, in de middeleeuwen, bij alle West-Europeesche volkeren, van Denemarken tot in Spanje, te lande zoowel als in de steden, heerschte bij het volk de overtuiging dat een misdadiger die tijdens de strafuitvoering ten huwelijk gevraagd werd, begenadigd moest worden. De oorsprong en de reden van dit gebruik is onduidelijk. Het gebruik zelf ten andere was geenszins een rechtsregel. Behalve in de zeer volksgezinde friesche en zwitsersche rechtstelsels, wordt dit gebruik door geen enkel gewoonterecht erkend, en zelfs in vele gevallen door de rechtbanken niet toegepast. Het was, in den echten zin van het woord, een volksgebruik: steunend op de volksovertuiging werd het hardnekkig in eere gehouden door het volk, dat, naar de terechtstelling toegestroomd,
| |
| |
regelmatig voor de verbiddende vrouw en den misdadiger partij koos, en dikwijls op zoo luidruchtige wijze dat de gestelde rechtsmacht voor den volksdrang boog en de kwijtschelding verleende.
Ook in Vlaanderen was dit gebruik bekend en toegepast, al zijn er betrekkelijk weinige gevallen bekend gebleven. Behalve drie gevallen te Gent in de zestiende eeuw, is één geval te Ariën in Noord-Frankrijk en één geval te Brugge in 1468 oorkondelijk bewezen. Het ware nochtans vermetel daaruit te besluiten dat dit gebruik in Vlaanderen minder diep dan elders in de volksovertuiging ingeworteld was. Reeds de volkskunde leert het anders.
Voor Brugge zelf kan het geval van 1468 met andere aangevuld worden. Aldus vernemen we nog in 1622:
Meester Pieter Rieme verclaerst dat hy maendaghe laestleden, ontrent de 12 1/2 heuren vanden noene, verstande dat up de vrydachmarct gherecht wierden metten baste twee kuerlyngen, es hy derrewaerts ghegaen, alwaer hem gheseyt wierdt dat den eersten gheweest zynde op de leere, was gheleet ten Capuchynen ende gratie hadde. Zegt ghegaen te zyne by den zelven patient inde kercke ende eeneghen tyd daernaer vuytcommende, ende diviserende op de straete, wierd gheseyt dat den [anderen] patient die by tgherechte was, ooc gratie hadde; dat aldaer waren twee vrauwen om hem te verbidden. Zegt derrewaerts ghegaen te zyne, ende aldaer ooc ghevonden thebben den Capitein Ghits, biddende hem eenyeghelick om gratie, hebbende alsdan hy, deposant, meenende dat den eersten gratie ghehad hadde, ooc ghebeden anden Capitein om gratie; daerup den Capitein zeyde, tzelve in zyn macht niet te zyne, ende zoo den confessant meende te desisteren, heeft den biechtvader, wezende Jesuit, hem gheort, om voorder tinsisteren, hebbende bydien den confessant anderwarf met schoone woorden den Capitein ghebeden om gratie, die zeyde verwondert te wesen dat de confessant wesende een man van verstande, hem daermede was moyende; daerup den confessant hem excuseerde met courtoise woorden ende badt om gratie, mids hy bemercte datter argher of zoude ghecommen hebben, duer de menichte van volcke, die tzelve al versochten ende de troppelynge vande cuerlynghen, ende ooc dat den eersten patient verlost was. Ontkent eerst gratie versocht thebben, nemaer dat daertevooren de 2 vrauwen ende vele vande ghemeente daertoe gheinsisteert hadden, zoo blycken zoude. [22 december 1622].
| |
| |
Franchois Pyl, verclaerst ten voorscreven tyde ghecommen te zyne opde marct, zoo den eersten patient afgheleet wiert ende ghestaen hebbende eeneghen tyd byde staecken vande beestemarct, onder tvolck, zyn aldaer ghepasseert 2 vrauwen ofte dochters met een gheestelicken man om den 2en patient te gaen verbidden; zynde hy deposant met andere, hemlieden ghevolcht, die anden Capitein ghebeden hebben om gratie, ende ooc vele vande ghemeente, zoo hy deposant ooc ghedaen heeft, daerup den Capitein zeyde tzelve in zyn macht niet te zyne, ende de zaecke voorder handelende metten voorgaende confessant, ontkent de ghemeente tot roupen van gratie gheroert thebben, nemaer dat zy daertevooren tzelve versochten, zoo blycken zoude. [22 december 1622].
Rijksarchief te Brugge. - Fonds der stad Brugge, nr 622. Examinatie bouck (1617-1627), fo 163v-164.
In 1587 ging het er minder luidruchtig toe, daar de verbiddende vrouw zich tot den scherprechter om raad en daad wendde. Wij lezen:
Mer Nicolas Du Blon, scerprechtere deser stede oudt ontrent lxxj jaeren, ghevraecht op zynen eedt hoe langhe tzynen huuse gheslapen heeft zekere lichte vrauwe, ghenaempt Jenne, zecht van ontrent vyf weken tot acht daghen herwaerts, dat zy vertrocken es.
Ghevraecht of hy deposant haer niet en heeft ghesien hebben eenighe silvere scalen ofte andere stucken, zecht anders niet ghesien thebben dan dat de voors. Jenne wesende op zeker tyt, tzydert zes weken, int Kemelstraetken, heeft haer aldaer ghesien ghaen tot een cleercooper daer zy te bewaeren gheleyt hadde zeker goude rynghen, coraelen ende eenen zilveren haeck, die hy deposant tzydert van haer ghehadt heeft, in pande van eenen daelder, die zou hem belooft hadde, duer dat hy haer assisteerde int verzoucken anden college in huwelicke te hebben een vande laeste gheexecuteerde diefven. [22 october 1587].
Rijksarchief te Brugge. - Fonds der Casselrij Yper. nr 4994. Informatie bouck der stad Brugge. fo 73v.
In 1591 wordt er, terloops en zonder nadere omstandigheden, in een onderhoor door een betichte verklaard dat hij ‘verstont van andere naer hem uuter vanghenesse commende, dat hy was verbeden ende de ghalghe ontgaen.’ (Zelfde register als hierboven, fo 108).
Eene beslissing die wellicht niet steunt op het al- | |
| |
oude gebruik, maar wellicht daarmede verband houdt werd in 1619 door de rechtbank geveld:
Gheresolveert desen Jacques [van Hueren] te bannen vuyt het landt ende graefschap van Vlaendren den termyn van zes jaeren op peyne van arbitraire correctie. Actum den 25. octobre 1619.
Daernaer ten verzoucke vande vrienden van zeker eerlicke dochter die verclaerden tusschen desen Jacques ende de zelve, voor handen te zyne een wettelick huwelick supplierende dat ter contemplacie van t'zelve, den patient ontsleghen zoude worden van publicq schandael, gheresolveert het voorghaende bannissement, te veranderen in vuytzech voor zes jaeren buyten de stadt ende drije mylen int ronde op arbitraire correctie.
Rijksarchief te Brugge. - Fonds der Stad Brugge. nr 622, voormeld. fo 57.
Dat een misdadiger, die in stervensnood een huwelijk als laatste redplank zag opdagen, wel eens vergat dat er in een naburige stad een wettige echtgenoote leefde, die hem moest beletten de aangebodene redplank vast te grijpen, is menschelijk en begrijpelijk. Tweewijverij scheen den armen zondaar wellicht verkieslijker dan de onmiddellijke dood: dit schijnt althans het geval van dien Jan Splendiaen, die den 30 november 1597 moest bekennen, ‘dat niet jeghenstaende hy alhier een wettelyke huusvrauwe hadde, noch een andere binnen Sluus ghetraut heeft, daartoe ghedwonghen gheweest zynde ofte anders hadde moeten sterfven, mits hy eenen sergant ghesleghen hadde’ (Register 4994 voormeld, fo 156v).
De dwang, dien de arme sukkel te zijner ontlasting inriep, was bepaald niet uit de lucht gegrepen, want zelfs de groote Mechelsche rechtsgeleerde Christyns achtte dit punt een onderzoek waardig en nog volop in de achttiende eeuw hebben niet minder dan drie rechtsgeleerden in allen ernst en in wetenschappelijk latijn de moeilijke vragen uitgepluisd, die konden oprijzen ‘de matrimonio cum damnato ad mortem contrahendo’.
Wie uitvoerige inlichtingen over dit gebruik zou wenschen, neme het boek van J.A. Schreuder, Onder-
| |
| |
zoek naar het oude strafrechtsgebruik volgens hetwelk eenen veroordeelde kwijtschelding kon worden verleend wanneer een vrouw hem wilde huwen. Amsterdam, A.H. Kruyt, 1915. In 8o., 163 blz. Daarin zal hij eene bijna volledige opgave vinden van de bekende gevallen bij alle volkeren van germaansch-romeinsche rechtsopvatting. Opvallend genoeg ontbreken er in de uitgebreide boekenschouw de studie van A. Gitée in Los en Vast (1895-96) en deze van K. Beyerle in zijn boek Von der Gnade im deutschen Recht. 1910. Over dit onderwerp verscheen in de ‘Folklore Brabançon’ van 1927, J. Gessler, Le mariage sous la potence.
De onzekerheid nopens oorsprong en beweegredenen van dit oude gebruik heeft ertoe aangezet ook de gevallen te vermelden, waarbij een vrouw genade of strafvermindering verkreeg door verbidding van een man. Dit laatste gebruik schijnt veel jonger dan het eerste en komt zeldzamer voor.
Te Brugge was het evenwel niet onbekend, zooals het volgende geval aantoont:
Pieryne Rodriegues, aenghezeyt zynde dat zy haer jonck kyndt van vyf maenden heeft laeten verghaen van aermoede ende ghebreck, ontkendt het zelve, zecht dat zy daer by ghestelt een meysse, ghenaemt Tonyne, zonder tzelve in haer absencie alleene ghelaeten thebben, zecht dat t'zelve zeere miserabel was, eer anderstont de vrauwe dat onderhouden hebbende haer overleverde, sluytende.
[In marg] Gheresolveert dese Pieryne te doen gheesselen met scherpe roeden ende daertende vuyt ghezeyt de zelve eenen termyn van zes jaeren op peyne van arbitraire correctie. Actum den xvijen Juni xvic xix.
Niettegenstaande door het misdrijf, de misdadige tot alles, behalve tot een voorbeeldig moederschap in staat scheen, besliste de rechtbank:
Daernaer opt verzouck van Pr. vanden Broucke gheboren van Wommene hem gheneerende met landssneerynghe die verclaerde dese te verzoucken ten huwelicke, is dezelve sententie, tzynen ende thaeren verzoucke, ghehouden in
| |
| |
staete int faveur vant huwelick met expresse interdictie van oneerlick huys t'houden ofte bier te tappen, op peyne van arbitraire correctie. Actum den xviijen Junij xvic xix.
Rijksarchief te Brugge. - Register 622 voormeld, fo 45v-46.
Eg. I. Strubbe.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd