Biekorf. Jaargang 34

Een XIV^deeuwsche afboeking van s. Jan's Gasthuis' ‘Regule’ te Yper

(Vervolg van bl. 215).

<xviij> ¶ Item. dat niemen lijfrente copê moet ǁ het ne zi bi orloue van den voogdê. ên ǁ vander vpper Joncvrauwen vorseid -: ǁ <xix> ¶ Item. waerd dat enich vanden vorseidê ǁ Joncfr(auwen). mesdade lachamelicke met mâne. ǁ ende zoe kijnd⁽¹⁾ droughe. ên dat came te ǁ kênessen van dê voogden ende vander ǁ vpper Joncvrauwê voors(eid). So soude die ǁ verliezen hare prouende. ên al trechte ǁ dat soe an tvorseide huus hebbê mochte. ǁ En(de) daer zi van andren mesleede waren. ǁ [4 ak.] Of antierijnghen. dat ware ter correxie ǁ van dê voogden. ende van der vpperst(en) ǁ Joncvrauwen voorseid -: ǁ

<xx> ¶ Item. Zo wie reueleirde tgoont dat ǁ bin den huus gheuallen zoude. dat ǁ ware ter correxie vanden voogden ǁ ende vand(er) vpper Joncf(rauwen). vors(eid). ǁ

(1) Met stipjes op de i-j, nadien opgezet.

[p. 235]

<xxj> ¶ Item. So wie andren versprake⁽¹⁾ van ǁ bin den huus. of vloucte. of eneghe ǁ v(er)smaedheid. of lelijcheide toe droughe. ǁ met woorden of vermanijnghê. of ǁ verwijt dade van enegher mesdaed ǁ v(er)leiden⁽²⁾. Of eneghe qualike handelde. ǁ bi roukeloosheiden (2). of ander sijns⁽³⁾. ǁ Of onder die voors(eide) Jonc(frauwen). twist ǁ makede of toe brochte. Of discoord ǁ onder hemleiden⁽⁴⁾ zayde. Of buten ǁ huus te kenne⁽⁵⁾ gaue eneghe fame ǁ of mare van enegher mesdaed. daer ǁ eneghe van den voors(eiden). Joncvrauwê ǁ in besmet mochte weizen⁽⁶⁾. so moeste ǁ die deeruen (6) van harer prouende ǁ [5 vk.] .xiiij. nacht⁽⁷⁾ lanc -: ǁ <xxij> ¶ Item. Wie int huus comen zal moetê ǁ gheiuen⁽⁸⁾ te kenne (5) hal⁽⁹⁾ haerleid(er) (8). staet. ǁ Ende of zi yet scoudich syn. Ende ǁ waerdso datter. faeute of ghebrec ǁ in vonden ware. die zoudemê weid(er) (8) ǁ vte den huus doen -: ǁ

<no^a(10) xxiij> ¶ Item zo wie int voor(seide)

(1) Verspreken = verwijten, honen, enz. (Oudemans. Ondl. Wdb. o. 't w.).

(2) Verleiden, roekeloosheiden. Vgl. boven, bl 213: opm. 2.

(3) De twee stipjes op de i-j van sijns zijn bijgevoegd.

(4) Hemleiden = hemlieden. Te Brugge zegt men nog ‘geleire’ voor gijliedere. Vgl. boven, bl. 213: 2. Ook onder xxij.

(5) ‘Te kenne gaue’ (hier en onder xxij; ‘te kenne gheiuen’) was bij den zoogemeenden brabander boven (1 vk.): ‘te kennen geuen’.

(6) Weizen; deeruen. Vgl. boven, bl. 213; 2.

(7) Veertien nacht = veertien dagen. Oudtijds in 't vlaamsch algemeen gebruikt. Vgl. eng. ‘fortnight’ (fourteen nights).

(8) Gheiuen; haerleider (vgl. hiervoor, onder xxj); weider. Vgl. boven, bl. 213: 2.

(9) Hal. Vgl. 213: 4.

(10) Deze ‘no^a’ hier en in 't volgende hoofdstuk staat, boven en evenals de talmerken, bijgevoegd op den binnenrand van 't blad, en schijnt van dezelfde hand en uit denzelfden tijd van die talmerken, dus gesteld door K. Zienlijk, door zijn tweevoudig no(t)a teeken, bedoelt hij te doen opmerken dat deze twee hoofdstukken belangrijk zijn, en immers de reden zijn van 't vonnis welke staat op bl. 7 vk. Vgl. bl. 245, 253.

[p. 236]

huus comê sullê ǁ al tgoed datsi hebben moeten zy⁽¹⁾ int ǁ huus brijnghen ghetrauwelike. sond(er) ǁ fraude ende malengien. En(de) zal ol⁽²⁾ ǁ dit voors(eide). goed moeren bliuê dê huus. ǁ

<no^a(3) xxiiij> ¶ Item waerd also dat hiemene⁽⁴⁾ enich ǁ goed verstorue. erue⁽⁵⁾. of catheilen. ǁ achter dien⁽⁶⁾ dat si int voors(eide). huus ǁ comen waren. So mochten zy met ǁ dien goede vte gaen vp datsi⁽⁷⁾ wilden ǁ Maer al tgoed dat si te diere tijd int ǁ hospitael hadden, moeste gheheelike ǁ den hospitale bliuen. bede erue⁽⁸⁾. ende ǁ catheilen. Ende bleiuen⁽⁹⁾ zi int huus ǁ [5 ak.] met harer versterfnesse. beede (9) erue ǁ ende catheilen die moesten diere ǁ ghelike int huus bliuen -: ǁ <xxv> ¶ Item. waerd so dat eneghe ioncfr(au we). ǁ hiemene⁽¹⁰⁾ yet ghenomen hadde. ǁ dat den huus. Of den personê van ǁ den huus toe behoorde. dat ware ǁ ter correxie vanden voogden, ên ǁ vander vpperJoncvrauwen -: ǁ

<xxvj> ¶ Item. Voord⁽¹¹⁾ ute den toeualle der

(1) Zy werd gewijzigd uit zii door K.

(2) Ol. Vgl. 213: 2, 241: 5..

(3) Vgl. ‘no^a’ hiervoor 235: opm. 10.

(4) Hieniene, meegaande verbeterd uit ijiem....Vgl. 213; 4.

(5) Erve. Vgl. 213: 2.

(6) Achter dien dat. Thans ‘achter dat’.

(7) Vp dat si = indien (Oudemans Ondl. Wdb. o. ‘op dat’). Thans zou men zeggen: ‘is 't dat ze wilden’; maar 't volk zou u wel verstaan als ge zeidet ‘ip da' ze wilden’.

(8) Erue. Vgl. 213: 2.

(9) Bleiuen; verder beede (na vlak-erboven ‘bede’). Wederom brugsch. Beê (uitgespr. lijk twee) wordt nog heden te Brugge gezeid in ‘ollebee’, allebeide. Vgl. 213: 2.

(10) Hiemene. Vgl. 213: 4.

(11) De vorige hoofdstukken waren eigenlijk schikkingen, immers al deelen uit den zoogezeiden-aanvankelijken ‘regule’, mits mogelijk daartusschen, hoopewaard in, ergens 'n kleine ‘ordinancie’ nadien bijgebracht op ons boekje hier, eenmaal dat dit boekje al bestond (Vgl. boven, bl. 211, opm. 2). Dit volgende-nu, hfdst. xxvj, (blijkens inhoud en trant) is onloochenbaar even een ‘ordinancie’ aan den ‘regule’ eens toegevoegd; ze is veel ouder nochtans dan dat klein stukjedaar, want (blijkens den stel) ze werd als laatste schikkinge reeds - van en met den ‘regule’ - mee-opgenomen in 't opmaken zelf van ons boekje... Zoodanig dat ons boekje in al zijn deelen zal dagteekenen van na den lijd van hier-deze-zelfde ‘ordinancie’.

[p. 237]

ǁ gracie gods. ende ôme de zalicheid ǁ ende in stichtelijcheiden van alden ǁ gonen⁽¹⁾ die sinte Jhans gasthuus ǁ in ypre goed hebben ghedaen. ên ǁ goed doen zullen. So es gheordineird ǁ bi mijn here Joris belle⁽²⁾. ende dê her⁽³⁾ ǁ philips reyfin. als

(1) ‘De gonen’ klinkt wederom brugsch. Meer ypersch ware ‘de gonne’, als boven bl. 210, onder hfdst. ij. Vgl. 213: 2.

(2) Hier ‘Joris belle’, is te denken, zal niet zijn: ‘(mhr.) Joris belle riddre, scepene’ alhier vermeld in een verder stuk (op 7 vk.). Niet dezelfde, meen ik, waarom? omdat dit verder stuk veel jonger schijnt van inhoud en gedoen, dus jonger mannen vorenbrengt; en dan, omdat die tweede Joris belle, maaraltijd ‘riddre’ teekent of genoemd wordt, wat hier niet is geschied. Hier-‘Joris belle’: zal deze zijn die ‘advocatus’ was in 1358-'59 (VdPeereboom Ypriana, VII, 141), en die in Koornmaand 1359 om den hals gebracht geweest is (evend. 150, 177, 187, 435). Had ik maar kunnen achterhalen wanneer ‘philips reyfin’ en ‘pieter van den houene’ (even uit het bovenstaande stuk) toen-omtrent ook voogd (de eene) en ontvanger (de andere) waren, of achterhalen wanneer de bovengenoemde ‘zusters’ leefden, het jaar van dit ‘ordineiren’-nu ging vastgesteld kunnen worden. Ja. ‘Philip Reyfin’ staat nog als voogd van 't s. Jan's Gasthuis (op 7 vk.) in 1387, waar ‘Ioris Belle’ als voogd reeds vervangen is. Evenwel in 't jaarlijksch verkiezen van de Wet van Yper, was ten jare 1320 'n ‘Pieter d'Hove’ (mogelijks dezelfde) reeds een der verkiezers voor de gemeente, tegenover de verkiezers voor den graaf. (Vgl. t.j. 1320, Wethouders der Stad Ypre, waarover verder, 241: opm 8). Ten-naasten-bij dus, vooralsnu mogen we zeggen dat dit stuk dagteekent ten laatste van vóór 1359, wie weet misschien van '58-'59, en anders alleszins ten vroegste van omtrent de jaren '20.

(3) Her = heer. Is wederom brugsch; 'n korte klinker nog zoo, voor slot-r of voor -r gevolgd door 'n medeklinker. Vgl. ‘'n hirrtje’, ‘'t is schoon wirr-vandage’, ‘compirre’; vgl. daarbij ‘e' scharrtje’, ‘'n orrtje’, ‘hij gong mee medden hurr’, en ‘tegen de' murr’. Z. ook hieronder (238; 5) ‘ontherbericht’. Vgl. 213: 2, 242; 4.

[p. 238]

voogden vanden ǁ voors(eiden). gasthuse. Ende es gheacordeird ǁ metter vpper Joncvrauwê. Joncfr(auwe) ǁ grielen van houtkerke. meestrighe ǁ int voors(eide). huus. En(de) al hare zustren ǁ [6 vk.] met hare. Dats te weitene⁽¹⁾. Joncv(ra)uwe ǁ zwane nachtegaels. Joncv(ra)uwe beele ǁ vander malebeike. Joncv(ra)uwe kerstine ǁ paeldijnx⁽²⁾. Ende den here pieter vâ ǁ den houene. als ontfanghere. te die ǁ tiden. Als dat men van nv voordan⁽³⁾ ǁ Navens⁽⁴⁾ sal ontfanghê aerme liedê. ǁ Ende herberghen die ontherbericht⁽⁵⁾ mochten weizen. Ende haerleider ǁ nood doen tamelike ên reidenlike ǁ Ende dit ewechlijc ghedurende. ǁ ende voordan altoos meersende ǁ In gracien ende in doogden. Also ǁ god voorsien zal -: ǁ⁽⁶⁾

[6 ak.] ¶ Dits⁽⁷⁾ de costume ende ordenantse

(1) Weitene, verder malebeike, weizen, reidenlike, en haerleider (vgl. boven onder xxj en xxij): te voegen bij 213: 2.

(2) Van houtkerke... paeldijnx. Allemaal die zusternamen waren toen en nog lange nadien uit het grootvolk van Yper.

(3) Van nv voordan, verder voordan. Vgl. 213; 2.

(4) Navens: vgl. boven 213: 1.

(5) Ontherbericht. In de uitspraak zal geweest zijn: ontherberregd, ontherbergd; in den zin van niet-geherbercht. Duidt opnieuw (evenals ‘her’, 237: 3) op eene brugsche uitspraak van -bercht verzwaard tot -berr-i-cht. Z. nog op 6 ak. ‘begherd’ (239: 3). Vgl. 213: 2.

(6) Nu tien reken bloot, ttz. tot op 't einde van 6 vk. Trouwens hier schijnt het uit-geweest te zijn met een eerste stellinge op ons boekske. Den steller S, voor zooveel hij stelde tot hier, noemen we S1. Hij stelde dan wat later de deelen die nu volgen gaan (vanaf 6 ak.): daar noemen we hem S². Dat S¹ en S² denzelfden zijn, we aanzien 't voor onbetwijfelbaar, beslissen 't uit zijn spellinge, en zien het aan zijn hand. Maar dat er tijd geweest is tusschen die twee stellingen, dat merkt men aan 't verschil dier beiden ondereen: S¹ wierd moe, en stelde op 't laatste breeder, losser, onbezorgder; S² had nieuwen moed erop, en stelde meer gesloten, vinniger, weer schooner.

(7) Wat is dit voor een stuk? 't Is een opstel, vermoedelijk afgeboekt van een bestaande bladjen. Het behelst de wetgeworden geplogenheid en van-nu-af de verplichtinge omtrent den inbreng en de junsten van de nieuwelingen: allemaal volgens dàt wat ‘al de jonkvrouwen’ altijd gedaan hebben. (Vgl. die bij den Uitzet van Maurus De Vos... te Yper... in 1763 - Biek. 1921, xxvii, 51, vlgg). Worden besproken: het beddegoed, de woonraad, het eet- en berdgerief, de kleêrs, en de beschenkingen (deze laatsten voor die van den huize en voor 't vernacht van den arme).
Er is later (vgl. boven, bl. 209-210, en 210: opm. 1) bijgekomen van de hand van K - en K heeft dat bijgekrabbeld erachter in de vier-reken-ruimte die overwaren tot aan 't volgende stuk - nog een junste aan de kerke voor ‘'t zitten’ volgens den inhoud van een oorkonde (241: 6).

[p. 239]

⁽¹⁾ van eere⁽²⁾ ǁ ioncvrauwen die welke begherd⁽³⁾ te comene ǁ in sijnte Jans ghasthuus in ypre. Alvorê soe ǁ moet hebben een goed bedde betoffeird met .ij. ǁ paer niewen slaeplakenê ên met .ij. lijnguelê⁽⁴⁾ ǁ ên met eere culcte⁽⁵⁾ ên met eere saerge. ên met ǁ .ij. orcussinê ên met enê ombehange⁽⁶⁾ te haren ǁ bedde behorende Item .vj. sitte cussinê⁽⁷⁾. enê goeǁden zeitele⁽⁸⁾. ende een scamele⁽⁹⁾ met ere siege daer ǁ toe behorende. Voort so moet so hebben ene kisǁte ên ene goede scaperade ende ene lade of een ǁ foorchier⁽¹⁰⁾ Item ene seluerine scale⁽¹¹⁾ ên enê zelueǁrinê leiple⁽¹²⁾ Itê in

(1) Ordenantse. 't Is uit reden dezer nieuwe spelling dat wij even vermoedden (in de vorige opm.) dat dit afkomt van een reeds-bestaande bladje.

(2) Eere = eenre.

(3) Begherd. Zie ontherber(i)cht, ontherbercht, en her in 't hoofdst. hiervoor. Vgl. 213: 2.

(4) Lijnguelen = linceul. La Curne de Sainte-Palaye Dict. hist. de l'anc. langage franç. ‘Linceus’ 1. Draps de lit, 2. Courte-pointe.

(5) Culcte. (Colens-)VSpeybrouck (1302. Compte comm. de... Bruges) Gloss. (-Ann. Em. Br., 1885, xxxv).‘Culcte’ = onderbedde.

(6) Ombehange. Zal dat een behangsel zijn, thans uitgesproken ‘bangsel’?

(7) Sitte cussinen = zitkussens.

(8) Zeitele. Vgl. 213: 2.

(9) Scamele = voetbankje. Oudemans Ondl. Wdb. o. 't w.

(10) Foorchier = kistje van weinig om vang. Oudemans, ald o. 't w. ‘foortsier’.

(11) Scale - drinkschaal. Oudemans, ald. o. ‘schael’.

(12) Leiple. Vgl. 213: 2.

[p. 240]

tîninen werke. ene .s⁽¹⁾. dozine ǁ platelen ên ene .s. dozine saucierê⁽²⁾. ene tînine ǁ scotele ên een .s. peket⁽³⁾. ên ene pijnte Itê. tweǁlef elnen tafle dwalen Itê dits tabijt dat ǁ soe moet hebbê. Alvoren twee faelgê. Itê ǁ enen mantel geuoedert Itê ene lange p(are)⁽⁴⁾ cleedrê ǁ geuoedert met enê conech⁽⁵⁾ van dê tontê Itê. twe ǁ corte p(are) cleedrê geuoedert

(1) Deze .s. = semi, 't gekende teeken voor ½.

(2) Saucieren = vasculi genus, kommen. Verwijs-Verdam Mndl. Wdb. o. 't w.

(3) Peket = pichet (picard. piquet), mesure pour le sel, petite cruche de terre. Roquefort Gloss. de la langue romane o. 't w. In 't normandsch nog gezeid voor kanne.

(4) Eene pare... Nog heden al Yper en Poperinghe: 'n pare kleêrs.

(5) Conech van den tonten: weet ik niet thuis te wijzen, noch uit te leggen. Ik meen het toch goed te lezen; 't en ware, voor ‘tonten’, dat 't zou kunnen (ten ergsten) ‘bonten’ zijn, wat meer dan onwaarschijnlijk is, handvestkundig gesproken.
‘Tonte(n)’ doet denken op 't fr. ‘tonte’ ttz. schering, en scheringwijsde-stoffenbewerking. En ‘conech’? op ‘cuniculus’ konijn, bret. ‘conicl’, elders in Frankr. ‘conics’. (Roquefort Gloss. de la langue romane o. ‘connil’; La Curne de Sainte-Palaye ald. o. ‘conil’).
Maar die zijn twee fransche woorden... in een vlaamschen opzeg? Ja, doch in snof- en kleederzaken fransch 'n doet niet vreemde. Slacht heden immers van ‘renard’ en van ‘taupe’ en ‘castorette’ en ook van ‘veau’ ‘chevreau’ en meer. 't En ging toen in dien tijd niet beter; te Yper toch, b.v. in de binnenwetten-daar van 't O. Vrouwen Gasthuis, die waren heel in 't fransch. (Règlem. d'ordre intér. de l'Hop. N.-Dame à Ypres en 1268. - AnEm. 1849, 2-VII, 247-254).
Zoo: ‘...Conech van den tonten’ zou willen zeggen dan; ‘geuoedert’ met 'n laag konijn onopgemooid, als ‘van den tonten’ komend: da' 's in den aard van wat er staat in daar-die wetten van het O.-Vr.-Gasthuis, dat de kleederen zouden zijn ‘blans ou gris et scapelaries sans couleur, de laine comme les brebis le portent’ (ald. 252).
- Moet 't echter ‘bonten’ zijn (niet ‘tonten’) dan zou men denken op: ‘geuoedert’ met 'n slag konijn (niet van de witte) ‘van den bonten’.
Al gissingen, vaneigen.

[p. 241]

ên ene caproen. ên ǁ es te weitene⁽¹⁾ dat deise (1) surcotê⁽²⁾ moetê zijn zw(er)t ǁ ên de roc wit. Item .ij. corsettê geuoedert met ǁ pelsen. Itê .ij. goede quarelê⁽³⁾. It(em) .iij. pare goed(er) ǁ hooftcledren Item es te weitene dat zoe moet ǁ [7 vk.] geiuê elker ioncvrauwê .xxiiij. grotê. ên d(er)vp ǁ per ioncvrauwê .iiij. s(cele). groten, ên den ontfâ ghere .ij. s(cele). grô. Den ioncwiue⁽⁴⁾ ên olle⁽⁵⁾ die beǁneiden zijn elken .xij. grô. ên den capelaen .xij. ǁ grô. Item den bedden van den aermêlieden .xij. ǁ groten. Voort so moet soe doen ene feeste also ǁ costume gezijn heift van olden (5) ioncvrauwen ǁ diere in gezijn hebben toter tijd van nu ǁ

<ITem⁽⁶⁾ alle de ghone die van nv voortan cômen zullen In tvoors(eide) ǁ gasthuus moeten gheuen der kerke van s(en)te piet(er)s 5⁽⁷⁾ s(cele) p(arisis) ǁ ter caus(e) vanden zittene den vors(eiden) gasthuuse Inde vors(eide) ǁ kerke gheconsenteirt volghe(ns) den l(ett)ren d(er)of ghem(aect) ǁ>

¶ Wij⁽⁸⁾ ioris belle riddre en Jan van dê pitte

(1) Weitene, deise, verder wederom weitene, geiuen, beneiden, heift. Vgl. 213: 2.

(2) Surcote = bovenkleed (Colens-)VSpeybrouck ald. o. 't w.; Roquefort ald. o. 't w.

(3) Quarelen =? Tichelen? (Oudemans ‘o. quareel’). Zijn toch geen ‘keerlen’?

(4) Joncwive = dienstmaagden. Oudemans ald. o. ‘joncwijf’.

(5) Olie, olden = alle, al de (niet olde = oude) evenals ‘olie’ en hierna ‘tollen’ (242: 2). Vgl. 213: 2, 236: 2.

(6) Deze is de invoeg van K (210, opm. 1), waarvan boven 238: 7. De handvesten van S. Pieter's, toen ze nog bestonden, gingen hiervan den naderen tijd aanwijzen.

(7) Deze 5 kan ook l zijn, ttz. 50. Doch 50 schelling zou eerder aangewezen worden in ponden (2 p. en 10 sc.).

(8) Nu volgt een afboekinge van 't vonnis uitgesproken in een geschil omtrent de verstervenis eener Zuster. Al de betrokkenen zijn van Wethoudersstand of -afkomste.
In de Knkl. Boekzaal te Brussel (Catal. II, 4881 ‘Documents de la ville d'Ypres’ bkd. I. bl. 2-77^ak) bestaat een handstel ‘Wethouders der stadt Ypre DCCCV-MDCCC’. Op bl, 62 lees ik: Copié en sept. 1870 d'un manuscrit relié en parchemin in-12 de 600 pages intitulé de wet houders der stadt ypre DCCCV-MDCCC, ayant appartenu à Thomas van Houtte, horlogiemaker’; en wat er niet bijstaat is dat 't verder aangevuld werd. 't Spreekt dat die namenreeks niet wetenschappelijk vastestaat; maar vooralsnu weet niemand mij 'n betere verzameling aan te duiden.
Welaan in de Wet, het jaar van ons stuk-hier (24-xi-1386 tot 24-xi-1387) vinden we daar genoemd: ioris belle riddre en Jan van den pitte de ‘scepenen’-hier, ook de twee voogden philip reyfin (vgl. boven, 237: 2) en Jan oten den Jonghen [ons hs. ‘Wethouders’ zegt Jan Schoote de Jonghe; in 1381 vermeldt het Jan Hoote de Jonghe; en dat zal tweemaal dezelfde zijn nl. Jan Hoote (kwalijk gelezen Jan Scoote, in 1870 geworden Jan Schoote) die in ons boekje - met onuitgesproken H - heet Jan oten]; insgelijks in de Wet was een der eischers andries paeldijnc, terwijl de andere eischer pieter de vroede 't jaar '85 in de Wet was geweest; dan de jonkvrouwe wier erfenisse betwist werd, was de ‘dochter’ of de zuster van 'n Pieter rugginvoet die ook schepen stond totnog in '86.. Ten anderen we bevonden reeds boven (238: 2), dat veel van de ‘jonkvrouwen’ van 't Gasthuis om het even tot al die hooge borgerij en schepengezinnen behoorden. Zoodat hier het geschil lijk-was onder eigen... misschien des te heftiger ook... 'n ‘gescil in de vuile camere’ zegt 't stuk.

[p. 242]

ǁ scepenê van ypre doen te weitene⁽¹⁾ tollê⁽²⁾ liedê ǁ ute dien dat gescil heift gezijn voor voght ên ǁ scepenê in de vuile camere tusche⁽³⁾ philip reyfin ǁ ên Jan oten den Jongen als voghedê van .s(er). ǁ ihans ghasthuuse in ypre. ên den Joncvrauwê ǁ van den zeluen of ene zide. En(de) h(er)e andries ǁ paeldijnc ên h(er)⁽⁴⁾ piet(er) den vroedê als hoir ên ǁ aeldijnge van ioncvrauwe ânees rugghîuoets ǁ docht(er) was van piet(er) rugginuoet dê oudê, En(de) ǁ ioncvr(auwe) ende zuster van den voors(eiden) gasthuse. ôme ǁ zeiker goet bleiuen na de dood van ioncvrauwe ǁ [7 ak.] annees voors(eit) Twelke de voorseide hoor ende ǁ aeldijngen wilden hebbê bi hoirrie Ten welkê ǁ die voors(eide) voegden ende ionc-

(1) Weitene en verder heift, zeiker, bleiuen, veile, reidenen, weider, orconsceipen, deisen, zeigele; vgl. 213; 2.

(2) Tollen, in 't vorig stuk olle en olden (241: 5). Vgl. 213: 2.

(3) Tusche. Ook brugsch. Vgl. 213: 2.

(4) Her. Vgl. boven, 237: 3.

[p. 243]

vrauwê opposeirdê ǁ bi veile reidenen d(er) toe dienende So eist dat ǁ up dit ghehadt goed auijs ende deliberatie ǁ was gewijst⁽¹⁾ in vulre camere dat al tgoet also ǁ wel eerue⁽²⁾ als cateilê bliuende na de dood van ǁ der voorseider ioncvrauwe agnees zuster vâ den ǁ voors(eiden) ghasthuse haer toe behorende ten daghe ǁ van hare v(er)scedene soude bliuê ên es sculdich ǁ te bliuene dê voors(eiden) gasthuse zonder nêmermeer ǁ d(er) of yet weider te keerne ter voors(eide) aeldijngh(er)sǁwaert iof tharen nacomers In orconsceipe(n) ǁ van deisen hebben wij der an gehangen onse zeiǁgele gedaen int iaer .m.ccc.lxxxvij. den .xvj.ǁsten dach van nouembre⁽³⁾.⁽⁴⁾ ǁ [8 vk., 8 ak.],

[Uit]

(1) Gewijst = gewezen (Oudemans o. ‘wijsen’ 2), van wijsen = oordeelen, vonnis vellen (evend. o. ‘wijsen’ 1).

(2) Eerue. Vgl. 213: 2.

(3) Om te eindigen, een stipje bijgesteld door K.

(4) Volgen nu nog 8 reken op 7 ak., en heel 8 vk. en 8 ak. (ook al in reken) onbezet.

Bespreking

Aan 't zien van hand en inhoud, durven we nu besluiten:

Vijf man (of vrouwliên, 'k wil-nie'-zeggen) hebben aan 't werk gewrocht:

1/ S in twee keeren, als S¹ (tot en met 6 vk.), en dan als S² (vanaf 6 ak.). Vgl. 238: 6.

2/ Dan A die aanvullinge bijbracht, toch eene. Vgl. 211: 2.

3/ Dan B die 't rood opdeed. Vgl. 212: 5, 214: 6.

4/ Daarachter H die de eerste bladen na afsnijding herboekte (vgl. 209), doch op zijn beide nieuwe bladen het rood maar-achterliet, de afdeelingsteekens mede.

5/ En eindelijk: na H (vgl. 210), nog K, met ook een toevoeginge (241), verbeteringskens lichteweg, en met betalmerkingen, (vgl. 209-210, 210: 1, 211: 4, 212: 6, 213: 3, 214: 1-5, 234: 1, 235: 3, 236: 1, 243: 3).

[p. 244]

Wanneer en hoe heeft m' er zoo aan gewrocht?

- S⁽¹⁾, zou ik denken, omtrent 't jaar 1387: nl. Si een weinig vóór ('t geschil en) 't vonnis van dat jaar, S² een weinig dan erna. Deze is 'n gissing die we straks gaan pogen goed te maken, al trachtende om te toonen dat S wrocht alleenlijk-slechts uit reden-zelf van dat geding.

- A dan een tijd nadien, ter XV^e e.⁽²⁾, toen 't boekje reeds aanzien werd als 'n oor onde, ten allendaagschen dienste, en niet meer gehouden was als 'n gedingstuk dat ongenaakt bewaard moest blijven.

- B ook allichte toen, om 't werk 'n beetje een aanzichte te geven.

- Dan H, heel vreemde reeds aan alles dàt⁽³⁾, ter XVI^e eeuwe ergens, koeleweg, ietwat verstrooid (211: 1-2, 212: 2), onhandig alleszins, uit aangewezen plicht (211: 3, 212: 3).

- En K ten langen einde in 15'-1600. (Vgl. 209-210, en 241).

_**_*

Alleen van A B H en K, heeft deze laatste den eersten zin van 't boekjen-hier begrepen. Hij las het, en doorsnuisterde 't zijn veder in zijn hand

(1) S, van westvlaamsche afkomste (vgl. 213: 2), was misschien wel van Brugge. Er is teveel in heel zijn opstel, voor woordenkeus en spellinge, dat alles-saamgenomen brugsch klinkt. Ook veel ervan is ypersch, b.v. ‘ol’ (vgl. Lambin. Straettael van Ypre. - Belg. Mus. 1837, I, 403-404). Maar anderszins b.v. de lange e, te Brugge eej, is te Yper ee: zoo breien-brugsch is te Yper bréen, geleire-brugsch (boven 235: 4 8, 238: 1) zou te Yper zijn gelere (Lambin. Evend. 400); en hoeveel ei's-alzoo 'n staan er niet (vgl. 213: 2. 235: 2-4-6-8, 236: 9, 238: 1, 239: 8-12, 241: 1, 242: 1)? En voegt daarbij, zooals we boven zeiden: van nu voordan (213: 2), hemleider (235: 4-8, 238: 1), beede (236: 9), de gone (237: 1), her = heer (237: 3, 242: 4), ontherber.cht (238: 5), begherd (239: 3), tusche (242: 3), en zelfs misschien de slepinge in de stemme waar niomen uit voortkwam (212: 6).

(2) Boven, op bl. 209, r. 6, verbetert xvi in xv.

(3) Vreemde door tijdsafstand en landaard: die H was brabander misschien (212: 4).

[p. 245]

al het meer leesbaar makende (210: 1, 213: 3, 214: 1-5, 234: 1, 235: 3, 236: 1, 243: 3); hij zag 't verband tusschen S¹-zijn ‘regule’ en S²'s geding; verstond dat 't boekje, hoofdzakelijk en van bedoelingswege, 'n rechtsgetuig, verweerwerk was geweest. Hij stelde talmerken (210) vóór de hoofdstukken van S¹; en zelfs bij xxiij, xxiiij, stelde 't woord ‘nota’ (235: 10, 236: 3), vast al denkende - dit spreekt - op S²; zijn inlasch ook op 7 vk. (241) is in de tale van 'n mensch die streng op recht-en-nauwneid uit is.

En had hij wel begrepen?

Hoe was dan 't doel van S?

Dit zien we uit dezes werkwijze. S, toen hij wrocht als S¹ aan 't eerste deel, deed 't wel aandachtiglijk⁽¹⁾, maar vlug (214: 6); hoe verder hij ook kwam hoe min dat hij het deed in 't kreksche en in het mooie; en op het laatste zelfs, hij was blijkbaar vermoeid, en haastte om gedaan (238: 6).

Wat stelde hij? Hij stelde almaardoor 'n beetje-wat hij vond. Niet dwazelijk nochtans.

Om met het laatste te beginnen, ziet: hij stelde voor het laatste wat onder allemaal die mannen van de Wet, daar in 't geding (242, opm. 8 van 241), zeer wel geweten was het jongste stuk te moeten zijn, 't besprak van 1358-'59, 't stuk xxvj.

Hij stelde dan daarvóór-maar aanstonds, naast in 't zicht, de stukken xxiij-xxiiij - de twee beruchte volgens K - met als 'n inleidinge ertoe het hoofdstuk xxíj, en met erachter-nog stuk xxv als tegenhanger haast, lijk om geen oog te geven. Nu, xxiij-xxiiij (omraamd door xxij, xxv) behelzen, zooals K het wel liet opmerken (235: 10, 236: 3), de echte reden - 't rechtsgebruik - waarom 't ‘gescil’ in 't voordeel van het Gasthuis mocht geslecht. En dààr zien wij waarheen dat S¹ streefde. En werkelijk de sche-

(1) Oprecht buitengewone. Nergens geen vergrijpen in 't gestelde: oftewel geene, ofwel maar-heele kleine, twijfel-achtige (213: 4, 212: 6, 244: 1 z. niomen).

[p. 246]

penen, zoo wordt gezeid in de uitsprake, vonnisten dan naar ‘goed anijs ende deliberatie’; ze gingen voort dan op (niet als in onze dagen, op 'n uitdrukkelijk en ingeboekt besprak, maar zooals altijd toen) op het gebruik, d. is op het betoog ervan, gedaan door 'n getuigenis mondmatig, stelmatig of stukmatig. Welaan geen betere getuigenis hier in 't geval, dan wel 'n ‘regule gheordineirt van ouden tijden’, lijk die van S¹... als 't nu de eischers maar gelooven wilden.

Om 't werkje dus alsdan geloofbaar op te zetten, miek S¹ iets, waar xxiij-xxiiij maar een vervolg in schenen, een heele overlevering; S¹ miek iets dat lijk-alreeds bestond: ten minste 'n verzameling van dingen die bestonden, bestonden, nl.: bij deelen opgeteekend, bij deelen anders levend in geplogenheid, en nu door hem zouden bestaan zoo-alineens verzameld in een boekje, met goedkeuring van al die mochten spreken (het Gasthuis en de Wet) en tegenspraak van niemand-mogelijk. Hij stelde dus vóór xxij-xxiij-xxiiij-xxv: allemale hoofdstukken (al bin- en buitenwetten), 'n beetje op goê geschie' totdat 't hem docht genoeg te zijn. Hij stelde:

a/ als hoofdstuk j: zeer bondigweg, zooniet het stichtingsstuk, dan toch de kruime ervan;

b/ als hoofdstuk ij: ook bondiglijk de grondwet zou ik zeggen, den ‘regule’ in beginsel; - hoe redelijk dat alles -;

c/ dan hoofdstuk iij: reeds losserweg, iets op het uitgaan, ook verder x en xj op 't uitgaan, en xiiij, xv al wederom op 't uitgaan; - wanschikkelijk -;

d/ dan iiij tot ix: 't geestelijk leven; - billijk ineengevoegd -;

e/ nu overal wat tusschenin: xij en xiij de dracht, en xvj, xvij weer op de dracht; - wanschikkelijk nogeens -;

f/ xviij: op geldzaken; - 'n hoofdstuk evenwel dat wel met de beruchte xxij-xxiij-xxiiij-xxv gaden ging, maar... voor 't ‘gescil’ niet baten kon: S wierp het in den hoop -;

[p. 247]

g/ xix, xx, xxj: op zaken dan van zeden; - schikkigweg -;

h/ eindelijk het laatste (als 't voornaamste, zeiden wij, 245) de stukken xxij-xxv: op 't bezit, den grond hier van 't ‘gescil’.

De menschen keken toen niet nauwe in het aan-eenrijgen van wetten of in derzelver indeeling. Da' 's vast. Maar hier, het scheelt wat veel, zoo dunkt het ons, van wangeschik in al die deelen samen, en dan afzonderlijk in daar-de minstgewichtige; en wel door iemand, ja, die 't anders kon (dewijl hij 't anders deed in daar-de meest-gewichtige), en trouwens even zoo 'n zorgvol man was (vgl. boven, 245). 't Scheelt hier wat veel van het dooreengegooi, vooral b.v. onder c en e, en in het scheiden dan van f af van zijn ander geldvakken (van xxij-xxiij-xxiiij-xxv) rechts in een geldzake. 't Is zienlijk, S¹, hoedat hij deed erom, om 'n toevalmatig geheel, 'n onuitgezocht en dus geloofbaar iets aaneen te krijgen.

Nu eigenlijk hij moest er hem geen zeer toe geven. Hij vond zijn stukken wezenlijk oningebonden, waar hier waar daar; ja, ze bestonden, ofwel gesteld op een los blad, ofwel... alleen in de geplogenheid. Zoo: 't geestelijk leven (d) zoo knap, waarschijnlijk alreeds opgesteld (mogelijks alléén ‘de regule’ tot dan); iets van de zeden (g) insgelijks reeds saamgesteld; de dingskes dan van c, - van e, van f,... en h (de groote broks)..., gesteld of in gebruik, maar oogenschijnlijk los vaneen. S₁ miek daarvan allemaal. éénwijsde-weg, 'n ‘regule ende ordinancien’ [... ten dienste van 't ‘gescil’]!

_**_*

Hij had er ooknog kunnen ander wetten bijstellen (van bin- en buitenwettelijken aard), al schikkingen die even reeds bestonden als ‘costumen gezijn van olden ioncvrauwen toter tijd van nu’. Dat was te te weten de uitzet, ttz. de inbreng en de junste die men verwachtte van de nieuwelingen (238). Doch

[p. 248]

S¹ verzuimde dat - hij was alreeds vermoeid (238: 6, 245), en had misschien ook nu den tijd-niet-meer om méér -: S¹ had stofje reeds genoeg ten dienste van 't ‘gescil’ (de stukken xxiij-xxiiij tot rechtsbewijs, en 't ander-al tot vullinge). Was 't zaak geweest alleen 'n ‘regule’ op te maken (met verder geen bedoeling in, òf op gescil òf op wat-anders'), wel mocht alsdan die zoogezeide-ooroude uitzet daar even bij staan prijken; en bovendien zeerveel ervan ging gaden eerste-best bij e, de zaken van de dracht (246) van uit den ‘regule’. Zoo waar is 't immers zoo, dat inderdaad het stuk nadien er kwam; want 't was ook het gedacht van S¹ dat 't zoo betaamde, men ziet het wel. Had S¹ het niet gemikt gehad op het ‘gescil’, en had hij enkel naar 'n ‘regule’ uitgezien, hij had dien ouden uitzet moeten zetten ten minste vóór het jongste stuk, vóór hoofdstuk xxvj, ttz. vóór die beschikkinge van omtrent 1358-'59 (236, vgl. boven 245) over 't vernacht van de ‘aerme lieden’... (Dàt, wat die uitzet dan bestemde om door de nieuwelingen te worden bijgestort rechts voor ‘de bedden van die aerme lieden’ (z. 241), vaneigen was niet ouder dan die vernachtwet zelf, en moest er dies niet voren staan, maar mocht het als 'n bijvoeging).

Nu dus, die uitzet is er toch gekomen (bl. 6 ak.), maar achter dat 't geschil gedaan was. En hij is dan gesteld door S² met veelmeer tijd en zorge - als om de man te zijn die 't al volledig deed - te zamen met het vonnis zelf,... ervóór nochtans! want hij bestond voordien... - zoodat, toen weder S (S²) wel scheen het àl te doen zoo b'hoort!

_**_*

Geen twijfel, neen. Hier-S (dat is S¹, geworden na 't ‘gescil’ S2) was 'n doortrapte rechtskenner, en hij heeft werkelijk gehandeld uit 'n slimte.

K had gelijk nadien, toen immers hij vermoedde dat sommig deel van S¹ ('t gezeg van xxiij-xxiiij) de

[p. 249]

ware reden wezen zou waarop het vonnis draaide.

Wij, uit de wijze dan, waarop S¹ dat deel heeft-weten op te stellen, onloochenbaar als 'n rechtveerdiging van 't vonnis bij S², besloten, en terecht, dat heel het boekje aanvankelijk daarvoor gemaakt geweest is.

Dat is nu niet dat we gaan-denken dat S¹ de zaken heeft vervalscht, de rechten van het Gasthuis met valschheid onderschoord heeft. Dat niet. S¹ vervalschte aan den ‘regule’ niets. Hij ging het moeilijk kunnen zelfs, daar in 't ‘gescil’ alzoo (zooals we boven zeiden, 242, opm. 8 van 241), te weten ‘onder eigen’. Ten anderen aan al die schikkingen was niets buitengewoon's: die waren zoo 'n beetjen-overal. Wat deed hij dan? Alleenlijk saamgeschikterwijze vorenleggen, alsof 't lijk in 'n boekje stond ‘vanvóór 't geschil’, wat er zijnswetens - alhoewel niet-saamgeschikt - al inderdaad bestond. Uit waarheidswille hem scheen 't bestaan, het bloot bestaan - al eenderhoe -, van eenen ‘regule’ voldoende; voor hem, het hoebestaan ervan (in boek gesteld of niet), iets voor die Heeren mogelijks gewichtig, voor hem gold dat in zijn geweten van allerkleinst belang.

En waarom nu, van onzentwege, niet ook gedacht dat hij ten anderen dat deed, wel op verzoek en met de toestemming van die Wetheeren zelf, die lichtewel hem vroegen naar 'n schets van de ‘costumen’? We zien hem trouwens tot driemaal toe, met nadruk erop steunen dat al hetgene wat hij vorenbrengt ‘geordineirt’ ‘ghecostumeirt’ geweest is ‘van ouden tiden’ alleszins (hfdst. j, v, xij).

Op rechtsbedrog valt vast hier niet te denken.

Wat was ervoor geweest? Wat is nadien van 't werk geworden?

We zullen nu, tot weder nog 'n stavinge van wat we zeiden over S's doel, hier seffens eerst nog bijvoegen dat S¹ gewrocht heeft naar 't gedacht van heel het Gasthuis; àl de verweerders wilden 't zoo:

[p. 250]

het boekje zou vooral toen 'n getuigstuk wezen, bestuurstuk echter niet (vgl. boven 245), aanvankelijk ten minste.

En inderdaad daar was geen nood om anders.

Het Gasthuis deed allange reeds erzonder.

Al van-wanneer bestond het Gasthuis? Al van 1278-'79. Op 15ⁿ in Zaaimaand 1279, werd 't eene en 't ander toegestaan van dagelijksche misse en diensten, en man daartoe, door S. Maarten's sticht van Yper, aan ‘Petro dicto Broederlam ac Beatrici eius uxori quondam burgensibus yprensibus quod in hospitali ab ipsis constructo in honore beati Johannis Baptiste in parochia sancti Petri yprensi...’ enz.⁽¹⁾.

Dat was dus honderd jaar geleên; ‘'n eeuwe’ zegt de vlaming thans, om ook te zeggen machtig lange; ‘van ouden tiden’ zegt om 't even zoo ons boekje (vgl. boven 249)⁽²⁾.

Welaan, in al dien tijd, wat was er met den inhoud van den ‘regule’ geschied? We zagen 't reeds (247): - Het stichtingsstuk was in bewaarnis weggeleid: S¹ (door H herafgeboekt) S¹ vatte 't alleenlijk saam in hoofdstuk j; hij zei er zelfs nog bij dat 't zoo ‘van ouden tijden’ was, waaraan wij metterdaad wel zien dat hij 't gezeg van dat-zijn eerste hoofdstuk niet overnam-alzoo, maar zelf aan-eengebracht heeft. - Dan was er nog, hoe ook bewaard, een algemeene ‘ordinancie’ betreffende den plicht van onderhoorigheid vooral voor 't uitgaan en voor 't kleeden: en S¹ miek daar het hoofdstuk ij van. - Waarop hij, aangetrokken door de woorden ‘wten huse gaen’ dan aanstonds volgen liet stuk iij, 'n stuk van ievers uit 'n hoop, dat beter voegen

(1) Feys-Nelis Cartulaire de la Prévôté de S. Martin à Ypres (Publ. Soc. Em. Brug., 1881-'84), bd. II, bl. 209, t^k 294. Naar het ‘Reg. Rubr. f. 7’. Dat stuk werd ook benuttigd door Sand. Fl. ill. (3^e uitg.) II, 358, en na hem door Lambin Tijdrek. lijst, 12, en Warnk-Gheld. V, 43.

(2) Voor de handvestkunde is 't van gewicht te weten dat de liên van uit de XIV-XV^e eeuwe, als ‘van ouden tiden’ achtten wat van vóór honderd jaar was.

[p. 251]

ging met x en xj, en xiiij en xv (àl stukken die hij vond onsamenhangende). - Dan had men met veel zorge een echten ‘regule’ gemt aakt, gevoegelijk opgesteld; 't was voor het geestelijk leven: wat S¹ op zijn geheele overnam van iiij tot ix, en S¹ (altijd voort herafgeboekt door H) getuigde bovendien nog onderweg 'n keer ('t was S¹ die 't deed, of H of een van wien ze 't zelf afboekten) dat men het onderhield ‘alzoo het Costume gheweist heift’ (onder v, bl. 211). - Men had dan verder ook gemaakt 'n aantal nog afzonderlijke wetten: door S¹ 'n beetje door malkaar gebruikt (z. boven 246-247), met soms nog eene vaststellinge erbij dat 't zoo van ‘ouden tiden’ ging (onder xij).

Dàt deed men met ‘den regule’: in gang houden onsaamgeboekt; en evenzoo ook aanvullen: met ‘ordinancien’... zooals enja nadien, nog insgelijks aleens entwat werd bijgevoegd (b.v. 211: 2), of tusschenin nog met ‘costumen’ en gebruiken die men verplichtend liet geworden (welke immers S² dan in den uitzet stelde (z. boven, 248).

Maar voor het dagelijksch bestuur, 'n boekje alzoo-als-hier was niet vandoen geweest.

_**_*

En achterna? Na 't vonnis, na dat het boekje er was?

In 'n eerste: al evenmin, geen boekje noodig weer; men kon erzonder voort.

Alleen het deel op 't geestelijk leven (d, zooals we boven op bl. 246 zeiden, hfdst. iiij-ix) - oprecht gelijk een ware ‘regule’ schikkiglijk aaneengebracht - bleek nuttig: waarom? omdat het inderdaad het dagelijksch doen betrof, of meermaals in het jaar moest nagezien of afgelezen worden, en dat men wenschelijk kon achten dat het misschien ook-wel-eens-vast-gevest mocht wezen op het berichtenbord.

En 't was nu al zoolang dat 't telkens onderhanden viel met heel dat boeksken mee ineenge-

[p. 252]

naaid, ja aangevuld door A (243), en aangemooid door B (243), maar anders ongerievig. En wat gewierd er dan - vermoeden we -? Om altijd met dat eeuwig boekje niet voor den dag te moeten komen... een welbedachte lid van 't zustertal ried aan de beide voorste bladen van het boekje, waarop dat immers 't meeste-dienstige van 't Geestelijk leven stond, eenvoudig af te rukken al snijdende of al trekkende eenderhoe, en die alleen - die beide eerste bladen - te houden in gebruike!

't Is 't gene werd gedaan (206)!...

En zoo medeen... zoo vinden wij nu eenheid in het wedervaren van het boekje. Dezelfde geest die S¹ had aangezet om 't boekjen als geding-, getuigstuk, op te maken al daarin medenemende 't voornaamste van den ‘regule’, 't voornaamste toch voor het gewoon bestuur, de leiding is te zeggen van 't geestelijk leven in het Gasthuis, diezelfde geest liet ook, nà het geding, het boekje weer ontstukken in eenerzijds een deel (3 vk.-8 ak.) dat met 't geding mocht aan den kant gelegd, en anderzijds (op die 2 eerste bladen) die leidingswetten-daar voor 't alledaagsch bestuur van 't geestelijk leven binnen.

_**_*

Doch ja! Er kwam een tijd ter XV-XVI^e eeuwe dat 't boekje weerde kreeg als oudheid. En in dien tijd men had toen ook alvelemeer het stellen in, en het bewaren van de handvesten! En 't boekje moest... terugaaneengebracht! Het achterdeel (3 vk.-8 ak.) was gave, maar 't voorste deel (de beide weggerispte bladen van alvoren) niet mee; dàt! versleten waren ze! Toen is H aangesteld geworden: die gedwee maar onbegeestdrift, dan aan 't werk viel en dat versleten deel herstelde. We zagen boven hoe (243-244).

_**_*

En die dan best daar smaak in had, en alles best

[p. 253]

begreep naar den aanvankelijken zin, was later K zooals wij ookal zeiden (235: 10, 244)...

... was K... en wij nu ook misschien.

L. De Wolf.