Biekorf. Jaargang 33

Franciana
Lamphardnisse¹⁾

HET Middenned. Woordenb. van Verwijs en Verdam, geeft over het woord: hernesse uitleg als volgt ‘een vlaamsch woord, dat de beteekenissen weide en kudde vereenigt, doch waarvan de oorsprong onbekend is, en dat in verwante tongvallen niet wordt aangetroffen. Het is dus niet eens zeker dat de beide uiteenloopende beteekenissen aan een en het zelfde woord eigen zijn. Vgl. voor de mogelijke afleiding, hartnesse [l. harfnesse] en De Bo, Suppl, op hernesse’.

Als te lezen staat: ‘oorsprong onbekend’, dit bediedt, dat de oorsprong voor den Schrijver onbe-

1) 't Is de eerste maal uiet dat er in Biekorf spraak is van den oorsprong van den naam Lampernisse. Vgl. Biek. I, 363-365; II, 69-76, 183-188. 't Is hier; ‘In elk weert hem’.
Biekorf.

[p. 116]

kend is, bijna altijd bij gemis aan vroegere oorkonden, wellicht bij andere navorschers niet onbekend.

Om het woord hernesse, ook herdnesse (De Bo) in zijnen oorsprong te kunnen kennen en naar behooren uit te leggen, is het vooreerst van noode een veel oudere, en is het mogelijk een oudere franksche gedaante voor den dag te brengen.

Een ouder en wel franksche leest, vinden we bij Willeram, frank van oorsprong uit onze gewesten, die te Parijs de leergangen in alle wetenschappen bijgewoond had en later abt wierd van 't klooster te Marburg.

De hoofding van zijn werk luidt: Willerami abbatis, in Canticum Canticorum paraphrasis gemina, prior rythmis latinis, altera veteri lingua francica. Daaruit:

Egredere, et abi post vestigia gregum.
Gang uz, ande var nah theno spore there hardnissen.

Dit gedenkstuk, met menige andere, hoort tot de ‘Monumenta Franciae’ en niet ‘-Germaniae’.

Willeram leefde nog 't jaar 1070, en hij noemt die tale: oud-franksche.

Het woord hernesse, volgens Verwijs en Verdam, wordt in verwante tongvallen niet aangetroffen. Is dus een ‘taaleigen woord, specifiek, tot één volksstam, bij uitstek, behoorend’.

Wij hebben het inderdaad, slechts in onze eigen oudfranksche tale gevonden.

Doch om het taalgetuig van dit prachtig woord te kunnen ontschachten en uiteendoen, zal het nochtans noodig zijn de taalzielkunde te rade te gaan. en diensvolgens ook onze verwante volksspraken en daarbij het behulp van uitheemsche taalbronnen in te roepen.

Om niet op den doolstap geleid te worden, moeten wij goed voor oogen hebben, dat ons oud: hardnisse - herdnesse - hernesse - twee verschillige beteekenissen heeft, die in dit woord gezamenlijk bevat zijn: kudde (grex), en weide (pascuum).

Nu stellen wij, vooraleer bewijs te geven, onze bewering, die wij moeten goed doen.

[p. 117]

Hardnisse, ontschacht = hardn - isse; hardn = der kudde, isse = weide. Hardnisse = kuddeweide, gregis pascuum. De n van hardn, behoort tot de verbuiging. Blijft: isse, als tweede bestanddeel, op zijn eigen, over.

De eerste bewerking der taalzielkunde, is de bloote vergelijking van woordengedaanten die een gelijkvormig stavengetuig hebben, 't zij voor één deel, 't zij voor al de deelen van het ontstukte woord.

Voor één deel hebben wij: Ossenisse, Ossenesse (Cart. Spermalie, Cart. Ter Doest, XIII^e en XIV^e eeuw); ossenherde, ossenwachter, ossenmaent (Verwijs-Verdam); Lampasse (ouden nevenvorm van Lampernisse).

Voor beide deelen: Hardnisse (X^e eeuw); haernesse en harnesse (bij Dierick en Mieris, XIV^e eeuw, aangehaald door Verwijs en Verdam); herdnesse (De Bo); de hernesse bezuiden en ook benoorden Dixmude. Deze benoorden Dixmude, in Beerst-Bloote, wordt in den Ommelooper van Beerst 1641 genaamd: Malenaers, en ook Mallenaers Hernesse, en tevens Heernesse¹⁾.

Eens verondersteld dat de n van Hardnisse tot da verbuiging behoort, dan moet het tweede deel: isse, esse luiden. Een afleidingsuitgang: -nisse, -nesse (zie Verwijs-Verdam, op hernesse, enz.) ware dan niet aanneembaar; immers dan vraagt de bezitsvorm hardn, herdn, niet eenen afleidingsuitgang maar een naamwoord als tweede lid, gelijk in: ossen-isse.

Doch behoort de n van hardnisse tot de verbuiging? We zullen zien. Voor eerste verweer hebben we 't woord ossenisse, te vergelijken voor het naamgestel, met ossenherde, met ossenmaent (slachtmaand). Aldaar behoort ongetwijfeld de n tot de verbuiging. Dus ook in ossen-isse blijft isse op zijn zelven staan. Wij hebben dan het oudere Lampasse, dat den doorslag kan geven, waar -asse, later -esse, ook op zijn eigen

1) Vgl. hierbij de 86 ‘Heernessen’ aangehaald bij K de Flou Wdb. Top.; mitsgaders den uitleg van dat woord oordnaamkundiglijk achterhaald, en aangewezen ald. V, 652.
Biekorf.

[p. 118]

staat, en gelijk in ossenisse een naamwoord uitbrengt, dat goed tot den stam: ‘ed’, gelijk aas, ate, eten, enz. mag toegenaderd worden. Lampasse stelt een woordengetuig voor dat overeenstemt met ons schaapweê. Integendeel Lampernisse, een tweede gedaante, uit een oudere Lamphernisse, Lampherdnisse, Lamphardnisse, biedt eene samenstelling aan welke te vergelijken valt met ons Schapardebeke, Schaephurdebeke, uit een vroeger Schaphardenbeke, Schaphurdenbeke; deze is een meer menapische woordvorm¹⁾.

Hoe nu uitgeleid, dat de twee beteekenissen, kudde en weide, in den oudsten vorm hardnisse niet voor komen daar deze alleen den zin van kudde weergeeft? Daarbij, hoe homt het, dat heden ten dage, wij het tegenovergestelde vinden, immers bediedt hernesse nu slechts: weide?

We moeten ‘het zieltje’ eruit halen. In den voortijd weidden de kudden in hernessen afgesloten van het omliggende land door eenen gracht delft genaamd; en verbleven daar 's zomers en een deel van den winter, dag en nacht. De herder sliep op de hernesse in zijn keete.

Alzoo wierd harde, kudde, en isse, weide, als één bezitting, één doening genomen, en wierd de kudde

1) Schaphardebeke. Schaphurdebeke, was in het Ypersche gelegen, medunkt in de heerlijkheid van Letuwe. 't Oorkondschap ervan is met den oorlog verdwenen, maar de twee naamgedaanten staan gelukkiglijk door de Bo in zijn Idioticon als aanvulling opgeteekend.
Schaparde, is een volkswoord ontstaan door invloed van het tweede lid op het eerste, gelijk Scharbakke uit Schoorbakke (de plaats waar de oversteekbak aan den Yzer gelegen was te Schoore): zoo zijn er tal en tel. B.v. de Burstbrugge. 't zelfde als de Beerstbrugge enz.
Doch op dit gebied moeten we zeer omzichtig omspringen vooral met oord- en geslachtnamen. Immers kan het wel gebeuren, dat in die woordgedaanten de invloed van het tweede lid den klank van het eerste lid niet veranderd heeft, maar dien klank voortkomende uit een voorbijgaanden ouden wisselvorm bewaard heeft, omdat hij overeenstemde met zijn klankgetuig. Daarop hebben we bewijzen, bij machte, doch van deze navorsching afwijkend.

[p. 119]

zoowel als de weide hardnisse, herdnisse, hernesse genaamd. De groote uitgestrekte hernessen wierden beheerd door mannen en rekenmeesters die het volk ook herden en hernessen noemde. Het bestier en beheer wierd evenzeer herde en hernesse genaamd, ook het huis daar de beheerders woonden - vergelijkt hengst, beer, ever, buk, koe, hert toegepast door het volk op mannen die een ambt uitoefenen dat met. die dieren betrekking heeft, en dit van de grauwste oudheid tot heden ten dage. Het volk in die bewoordingen, en spaarde noch groot noch klein noch hooge noch leege; vrijheeren, graven, hertogen zoowe! als boeren, burgers en laten, wierden met die namen aangeduid en... vereeuwigd. - Daarover, voor later, eene navorsching over de Bers, Beers, van Vlaanderen -.

Nu hoedat hernesse heden slechts weide, plaatse te lande daar weiden gelegen zijn, bediedt, valt hieruit licht te begrijpen, dat sedert langen tijd van jaren, de kudden niet meer verblijven op de hernesse maar meestal langs wegen en straten gedreven worden, langs hunne drifte (zie De Bo op dat w.).

Het oud prachtig franksch woord Lamphardnisse zal wel in nog vroeger tijden Lamphardenisse geluid hebben, in volle verbuiging. (Vergelijkt: ossenisse). De voorvoeg: Lamp, waarop de stemzate viel, heeft de e van hartdenisse verduisterd en naderhand doen wegvallen, en later nog de samentrekking van herdnesse tot het toonlooze ernisse teweeggebracht.

('t Vervolgt).

J.V.