Biekorf. Jaargang 33

[p. 36]

Duinen en Clairmarais

Nopens de verhouding bij hun aanvang tusschen de abdijen van Duinen en van Clairmarais¹⁾, bij Sint Omaars in Frankrijk, worden sinds lang twee stellingen vooruitgezet.

Volgens sommigen zou Fulco, abt van Duinen, in 1128 Clairmarais gesticht hebben, en Benediktijnermonniken zouden er dus verbleven hebben tot, in 1138, Duinen samen met Clairmarais tot de Cisterciënzerorde overging.

Anderen houden staande dat Clairmarais nooit zou afgehangen hebben van Duinen, en dat eerst in 1140 de abdij ontstond, toen Dirk van den Elzas graaf van Vlaanderen en zijne gemalin Sibylla grond schonken om er de gebouwen op te richten²⁾.

Het onderzoek der oorkonden van Duinen en Clairmarais alsook der oudste litteraire bronnen van beide abdijen laat toe, medunkt, een voldoende oplossing te vinden van dit omstreden vraagstuk.

Beide stellingen, met eene kleine wijziging te ondergaan, kunnen samen aangenomen worden. Verzoening is mogelijk!

Vooreerst blijkt klaar uit de oorkonden dat het domein, waarop later Clairmarais stond, eerst toebehoorde aan Duinen.

De twee oudste oorkonden, die we aantreffen onder de Pièces justificatives, in H. de Laplane's onderver-

1) Voor den boekenschouw van die abdij, zie L. Janauschek. Originum Cisterciensium, Weenen, A. Holder, 1877. Bd. I, bl. 60. Ook H. de Laplane. L'abbaye de Clairmarais, Sint Omaars, Henry-Lemaire, 1863, passim. Van den zelfden: Les abbés de Clairmarais. Ibidem, 1868, passim. Beide werken behooren tot de Mémoires de la Sociélé des antiquaires de la Morinie, bd. XI-XII.

2) L. Janauschek, o.c., bl. 59, geeft de bronnen aan waar die stellingen verdedigd worden: ook de min belangrijke varianten duidt hij aan.

[p. 37]

melde studie¹⁾, behelzen alle twee schenkingen aan Duinen.

In de eerste geacteerd te Veurne in 1136, schenkt Dirk van den Elzas, graaf van Vlaanderen, aan Duinen, ‘duo hovina terrae’ in Ruholt²⁾.

De tweede, geacteerd in 1137, behelst verscheidene schenkingen. Benevens land dat in Ramscappel gelegen is³⁾, geeft dezelfde graaf aan Duinen 100 gemete lands in Ruholt en 250 andere ook daar gelegen⁴⁾.

Welnu dit land, later het bosch en de grangia, behooren nadien toe, volgens latere oorkonden, aan de abdij van Clairmarais⁵⁾. Geen melding van die bezittingen treffen we aan in de latere oorkonden van Duinen. Wat meer is: die twee oorkonden zelf, die voor Duinen bestemd waren, verdwenen uit het archief van die abdij en kwamen terecht in dat van Clairmarais. Het cartularium 169 34, opgemaakt in het begin der XIV^e eeuw⁶⁾, en de inventaris der oorkonden van Duinen, 1370 gedateerd⁷⁾, maken geen gewag van die stukken. Geen twijfel dus dat Ruholt, de kern van de bezittingen van Clairmarais eerst aan

1) L'abbaye de Clairmarais, bl. 311-313. Deze uitgave van oorkonden, als te verstaan uit oorzaak van den tijd der uitgeving, is gebrekkig. Het blijkt niet duidelijk uit de daarbij gaande nota's, of de afdrukken gemaakt werden volgens origineele oorkonden dan wel volgens vroegere copieën.

2) Ook te vinden bij A. Miraeus-J. Foppens. Opera diplomatica et historica. Leuven, 1723, bd. II, bl. 329. En in Gallia Christiana Nova, bd. III, instr., col. 116. - Wat het woord hovinum beduidt, is tot nog toe niet uit te maken. Ducange herleidt dit woord tot hoeve. Een hoeve lands, volgens Kiliaen, is zooveel gemete als een landbouwer noodig heeft om een huisgezin te voeden. Ducange stipt als voorbeeld den voorhanden tekst aan.

3) Wellicht de eerste grond van het later zoo uitgestrekte domein van de Hemme, de eerste grangia en een van de bijzonderste-steeds van Duinen.

4) Deze oorkonde is ook te vinden bij A. Miraeus-J. Foppens, o. et l.c., en in Gallia Christiana Nova, l.c.

5) Zie H. de Laplane, L'abbaye... Pièces justificatives, passim.

6) Vgl. Biekorf, 1926, bl. 27.

7) Vgl. Biek, 1926, bl. 28.

[p. 38]

Duinen toebehoorde¹⁾ en later (na 1137 dus) aan Clairmarais werd overgemaakt.

Mogelijks treffen we in de akte van 1136 de eerste grondgift aan, die aan Duinen in die streek geschonken werd.

In 1138 sloot de abdij van Duinen zich aan bij de orde van Cîteaux²⁾. Geen enkele tekst uit de oorkonden van Duinen of Clairmarais laat vermoeden dat reeds vóór 1138 in Ruholt eene abdij ontstaan was. Ten anderen de veronderstelling dat de abt van Duinen terzelvertijd abt zou geweest zijn van Clairmarais, dient volstrekt uitgesloten. Het strookte niet met den geest van de orde. Ook ware het een unicum, een alleenstaande feit in dien tijd. Het stichten van een nieuwe abdij was werkelijk een ‘uitzwermen’. Gewoonlijk bestond een communauteit uit dertien monniken, den abt inbegrepen³⁾. Wat de ver-verwijderde bezittingen van eene abdij betreft, daar werd eene grangia, eene hoeve opgericht, die gansch afhankelijk was van het klooster. Latere oorkonden van Clairmarais spreken van de ‘grangia de Ruholt’. Zeker was de grangia met al haar reguliere plaatsen nog niet ingericht vóór Duinen aansloot bij Cîteaux.

Indien we dus aannemen dat de ‘abdij’ van Clairmarais nooit afhing van die van Duinen, toch mogen we besluiten dat dit klooster in zekeren zin begonnen werd door de abdij van Duinen. In dien zin waarschijnlijk moet de tekst uit de Continuatio Valcellensis van de Kroniek⁴⁾ van Sigebert van Gem-

1) Dat Duinen reeds in 1128 grond bezat, zooals sommige schrijvers, (die de eerste stelling verdedigen) vermoeden, schijnt uit de lucht gegrepen. Geen enkel bewijs kan aangeduid worden. Het ontstaan van hun vermoeden echter kan uitgelegd worden: Fulco immers die Clairmarais zou gesticht hebben, werd abt van Duinen in 1128. (Vgl. Biek., 1925, bl. 221).

2) Vgl. C. Callewaert. Visite de S. Bernard à l'abbave des Dunes te 9 avril 1139. Brugge, L. De Plancke, 1903.

3) Vgl. Ph. Goignard. Les Monuments primitifs de la règle cistercienne. Dijon, 1878, bl. 253.

4) Vgl. Biek. 1925, bl. 219, opm. (2).

[p. 39]

bloers verstaan worden: ‘Anno 1137 (= 1138)¹⁾ abbas Fulco... domum de Claromaresh, quam simul inchoaverat... sub manu domni Bernardi tradidit’. Ook de woorden van A. de But²⁾, den kroniekschrijver van Duinen: ‘Fulco... domum de Claromarisco, quam noviter inchoaverat...’

Wanneer en hoe kwam op dien grond van Ruholt, behoorende aan Duinen, de abdij van Clairmarais tot stand?

De meeste bronnen waaronder de oudste catalogi der Cisterciënzerabdijen geven als stichtingsjaar 1140 op³⁾. Als stichter wordt algemeen Dirk van den Elzas erkend. Menigvuldige teksten bewijzen de nooit verzwakkende genegenheid, die graaf Dirk koesterde voor de orde van den h. Bernardus. Gedurende gansch den tijd van zijn regeering heeft hij de kloosters van die orde met rijke schenkingen begiftigd. Niet het minst voor Duinen was hij een ‘insignis benefactor’⁴⁾. Of hij nu uit eigen initiatief of op aanvraag van den h. Bernardus⁵⁾ overgegaan is tot het stichten van de abdij van Clairmarais, is niet uit te maken.

Tot eersten abt van de nieuwe stichting werd Gunfridus, de prior zeif van Clairvaux, Bernardus' abdij, aangesteld⁶⁾.

1) Vgl. C. Callewaert, o.c.

2) Cronica et Cartularium Monasterii de Dunis. Brugge, Van de Casteele-Werbrouck, 1864, bl. 5.

3) Vgl. L. Janauschek, o.c., bl. 59.

4) Vgl. Biek.. 1925, bl. 220.

5) Hier zij terloops erop gewezen dat het stuk land, 250 gemete groot, in 1137 door graaf Dirk aan Duinen geschonken, in leen gehouden werd door Willem van Majorcha. wiens vader Arnulf of Arnold monnik was te Clairvaux. Vgl. o.m. Chronicon et Cartularium abbatioe Sancti Nicolai Furnensis. Brugge, Van de Casteele-Werbrouck, 1849, bl. 84.

6) Vgl. L. Janauschek, o.c. bl. 60. Gunfridus behoorde tot die groep jonge edellieden uit Vlaanderen, die in het begin van het jaar 1131 besloten Bernardus te volgen. Vgl. E. Vacandard. Vie de Samt Bernard. Paris, J. Gabalda, 19to. Ed. 4^a, Bd. I, bl. 392-393.

[p. 40]

Wat nu de overdracht van de bezittingen van Duinen naar Clairmarais betreft, zonder twijfel gebeurde dit in 1140 of zelfs voordien. Mogelijks vanaf 1138, 't jaar dat Duinen zich aansloot bij Cîteaux, werd de stichting van Clairmarais bereid. Eene vergoeding moest ook geschonken worden aan Duinen die zijne bijzonderste grondbezitting ging verliezen¹⁾. In 1138, wordt te Veurne in tegenwoordigheid van den bisschop van Terenburg en van vele hoogere geestelijken en edellieden de oorkonde geacteerd van de gravin van Vlaanderen Sybilla, waardoor ze het land van Ramscappel-bij-Nieuwpoort, later onder den naam van ‘de Hemme’ bekend, aan Duinen schenkt. Gedurende het volgende jaar, bekrachtigt graaf Dirk die schenking, bij zijne terugkomst uit het H. Land. Mogen we in de gift van dit zoo uitgestrekte land²⁾ niet eene vergoeding zien voor het afstaan van het land van Ruholt? Zóó zou zonder moeilijkheden het volgende jaar de nieuwe abdij kunnen gesticht en begiftigd worden.

De abdij van Duinen die in het begin van haar bestaan scheen haar bezittingen uit te breiden naar het Zuiden toe, zal voortaan land aanwinnen in het Noorden, bij de zee en langs de IJzer- en Scheldeboorden.

Ten slotte mogen we dus besluiten, dat de meening van den historiograaf van Duinen, C. de Visch³⁾, nopens het vraagstuk: Stichtte Duinen Clairmarais? wel de juiste was: Clairmarais werd wel begonnen door Fulco, abt van Duinen, doch is niet een ‘filia Dunensis’, aangezien Duinen er nooit een klooster

1) Tot dau toe bezat Duinen, in eigendom, buiten eenige kleine stukken grond, enkel het land rond de abdij gelegen. Vgl. Cronica... de Dunis, bl. 158, 442. Het land te Ruholt was ‘duo hovina terrae’, en 350 gemete groot.

2) De studie van het goed van ‘Hemme’ doet besluiten dat reeds bij den aanvang dit eigendom van Duinen een groote uitgestrektheid besloeg.

3) In zijn Compendium chronologicum... abbatiae... de Dunis. Brussel, Ph. Vleugaert, 1660, bl. 17.

[p. 41]

gesticht heeft. Die oplossing wordt ook, op bedekte wijze ten minste voorgestaan door L. Janauschek, waar hij verklaart dat de stelling: ‘Clairmarais hing nooit af van Duinen’, steunt op bronnen die te kennen geven dat vóór 1140 geen monniken verbleven te Clairmarais, niet echter dat vóór dit jaar de grond niet toebehoorde aan Duinen¹⁾.

J. De Cuyper.

1) Vgl. o.c., bl. 59.