Biekorf. Jaargang 30

De Drie Martelaars van Reninghelst
Bemerkingen nopens het kerkgebouw

(Vervolg en slot van: Biek. 1923, bl. 252).

OP bl. 252 van Biekorf, 1923, heb ik de lezers tot weerziens gewenscht tot na den winter, daar ik afsprake bekomen had om de drie toegemetste vensterkens met ronde bogen, die in den westgevel van den middenbeuk te zien zijn, open te breken.

Deze openbrake is geschied op 25ⁿ April 1924 en heeft alleen bewezen dat daar enkel valsche vensters zaten.

Versiervensters dus? Ja (1) zoo gij wilt sedert 1623 (2), jaar van de herstelling van het westeinde der kerk, doch 't gene ons aanbelangt is de toestand van 't oorspronkelijk gebouw eenige eeuwen vroeger.

Welnu versiervensters kunnen ze oorspronkelijk niet

[p. 151]

geweest zijn (3). Ze zijn immers daartoe veel te hooge (4) geplaatst, ze benemen te veel plaats in den puntgevel (5), ze zwellen om zoo te zeggen buiten den puntgevel, zoodanig dat men niet enkel den gevel van den middenbeuk een meter boven de beukgoten heeft moeten optrekken alvorens den gevel puntig te beginnen afwerken, maar ook nog den buitenkant der bogen gedeeltelijk heeft moeten afkappen om het metsen van de windbergen toe te laten.

De kerk (6) is ook nooit hooger geweest dan nu, integendeel, er bestaan teekens genoeg dat vloer, deurbogen en muren allen gerezen zijn.

Op het zuidzijvensterken hebben wij ons bepaald tot een zeer beperkt onderzoek, maar alhoewel wij ondervonden hadden dat noch in het zuidvensterken, noch in het middenvensterken de neggen doorloopende waren, heb ik toch laten inkappen, aan 't opnemen van den boog ten noordkante van den middenvenster, tot aan ruim 't midden van den muur, dus zoowat 0.70 m. op 1.25, om te zien ja of neen, of daar een ijzeren balke lag dienend om klokjes te dragen. Welnu van eene ijzeren balke geen spoor (7).

Hier schijnen we dus voor een klein raadsel te staan. Geen balk voor klokken, geen doorloopende neggen, dus geen vensters, geen versiervensters als zijnde te hooge geplaatst (4), (en 'tzelfde geldt voor echte vensters, hunne plaats ware te hoog om de kerke te belichten, ze mijden het dak niet genoeg (5)), geen klokgaten (8) want de neggen loopen niet door, integendeel, de steenen van den muur zijn doorgemetst zonder kommer voor opening of venster. Wat dan?

Eenvoudig dit: In 1583 hebbende Geuzen de kerke gebrand (9). In 1595 is het nieuwe einde (10), 't oosteinde gebouwd. Middelerwijl zal eene voorloopige kappe (11) (in strooi voorzeker) het westeinde bruikbaar gemaakt hebben, gelijk nu na den oorlog, dank wat ijzeren platen. Na 1595 zal het oosteinde tot den dienst geschikt geweest zijn, gelijk nu overigens na den oorlog, terwijl men het westeinde weer herstelde. (Het houtwerk der

[p. 152]

daken van voor den oorlog wijst erop dat de daken van 't oostdeel één werk uitmaken, en deze van 't westdeel ook, geene stukken liepen door van 't eene einde naar 't andere (12), heeft de timmerman, een zeer bevoegde, en een liefhebber, mij verklaard). Welnu het westeinde, blijkens de gevelgetallen is enkel in 1623 hersteld. Van 1583 tot 1623 is dus 40 jaar wind en water. De puntgevels der zijbeuken getuigen door de verschillige baksteensoorten tot hoeverre zij afgebroken zijn moeten zijn (13). Zelfs deze van 't zuiden toont dat men zuinig te werke gegaan is, want het verschillig steen schilt wel eene dozijne lagen zuid- bij noordhelft. De noordhelft moet best bewaard gebleven zijn, want ze is min lage afgebroken.

Met den middenbeuk is men kunstlievend, of beter oudheidlievend te werke gegaan (14). Men heeft den gevel weer herbouwd (15) tot boven in ruw bergsteen, en de vensterkens hersteken (16), maar als versiervensterkens (17), en enkel ter diepte van een half steen. Later (18) heeft men vlak in 't midden van den gevel van den middenbeuk een groot venster gemaakt, ten dienste van 't doksaal. Daarmede is het onderdeel van het rondboogde middenvensterken geslachtofferd geweest. Het drieledig geheel was daarmede geschonden, en heeft geëindigd met effengemetst te worden.

Daarmede sluit ik (19). Aan de bemerkingen van E.H.L. De Wolf, begeer ik niet verder (20) te antwoorden. Het kerkgebouw van Reninghelst is hem te vreemde (21), wij staan in onze beoordeeling erover te verre van malkander, en buiten het geval van nieuwe vondsten laat ik de zaak rusten.

Yper, 6-6-'24.

Gust. Lamerant.

_**_*

Opmerkingen. Ter waarheidswille alleen.

1)	Op bladz. 252 (Biek. 1923), zei E.H. Lamerant: ‘nooit geen blinde versiervensters geweest’.
2)	Ja, ja, ervóór alreeds. De trant en 't steen bewijzen 't, en deelsgelijkend werk bestaat er elders ook nog waardoor het wordt bevestigd.

[p. 153]

3)	‘-Vensters’? Vaste niet, of 't en is ‘blinde vensters’; maar of ze ter ‘versiering’ dienden, hangt af van hoe men meent dit woord te moeten opvatten.
4)	‘Te hoog’? 't En zij ze moesten dienen als tooi van 't werk in de hoogte!
5)	Ofwel die ‘puntgevel’, of beter ‘gevelpunt’, is veel te dicht ertegen nadien hermaakt geworden.
6)	Er blijve spraak van den romaanschen gevel, en niet van de gothieke kerk hoe of zij ook nadien verhoogd is of verlaagd.
7)	't Was te voorzien (vgl. gemelde bl. 252, opm. 29); en 't is een zonde Gods geweest alzoo een eeuwoud werk te schenden waarvan we slechts een drietal voorbeelden nog overhebben.
8)	Klokgaten!
9)	Kan het niet nader bestaakt?
10)	‘Nieuw’? Of hernieuwd? En waarop hier gesteund?
11)	Een bloote gissing dit.
12)	Men ziet dit reeds albuiten, en zonder timmerman.
13)	Maar zeggen niet om welke reden het geweest is.
14)	Niet erg medunkt. Men kon bezwaarlijk meer dien gevel schenden dan men het heeft gedaan.
15)	‘Herbouwd’? Juist nièt-herbouwd!
16)	‘Hersteken’? Neen, vermoord.
17)	‘Versier’-vakken? Ze waren 't; nu miek men ‘brake’ ervan. En onvermijdelijk: hoe is het anders te begrijpen dat men van iets, dat als romaansche tooi kon gelden in de XII-XIII^de eeuw maar nu onnuttig bleek, iets maken wou, al het nog verder schendende, tot opsmukking van XVI^d eeuwsch gothiek?
18)	‘Later’? En dat het eens juist toèn was?
19)	En waarom? Waarom een geschiedkundige daadzaak alleen gissenderwijze, en niet eens vorschend- en vergelijkenderwijze aangevat?
20)	‘Verder’! maar... Eerweerde, gij hebt er nog niets op geantwoord. Waarop immers doelden deze zijne ‘bemerkingen’? Over uw kerk had hij tot nu niets bevestigd. Doch - betreffende uw werkwijze alleen - in

[p. 154]

	't algemeen wierp hij U op: dat men de geschiedenis niet en bewijst zoo Gij doet: noch rechtstreeks ‘a priori’, vooraan; noch onrechtstreeks door bloote of zelfs onwaarschijnlijke gissingen (dannog in iets vanuit een hulpwetenschap, in een bijzake dus als b.v. uit de oudheidkunde). Wat heb'-je daarop reeds geantwoord?
21)	Dus op zijn Molière's: ‘voilà pourquoi votre fille est muette’!

_**_*

Ut quid perditio haec? Al dat verloren vlaamsch?

Is dus een twist hier nu over den aard van de drie boogde vakskens, het oude blinde drielingvak, vanuit den midden-endelgevel der kerk van Reninghelst.

Van welk belang was dat voor 't uitkennen van 't graf van de Drie Martelaars? Het zou van geen belang zijn, van geen, als niet E.H. Lamerant gemeend had volstrekt te moeten goedmaken dat deze zelfde drieling hem niet beletten mocht te zeggen dat de gevel, waarin die drieling zittend is, een endelgevel altijd was zooals hij thans een is. Hij dacht alzoo: eens dàt gewonnen zoo, eens de endelgevel dààr, en dus ook de endeldeure dààr, dan stond voorvast het Hoogaltaar ten oosten dezer deure (vgl. Biek. 1923 bl. 225), en de Drie Martelaars waarvan men weet dat ze begraven zijn ten voete van het Hoogaltaar, hoeven dan ook ten oostwaard-op gezocht te worden, zooals door hem gedaan werd, en gedaan werd - hoopt hij toch - met eenen goeden uitkom.

E.H. Lamerant 'n moèst dat al niet meenen. Dat deze endelgevel voordezen-ook een was, 't zij met of zonder toren op (bestaaktelijk ter XVI^e eeuw, enja vanaf de XII^e wel), daar kan geen mensch, die eenigszins ons kerken kent, een oogenblik aan twijfelen. En dan dat drielingvak? 't Mocht zijn al wat het wilde; en 't was heelvast niets anders als blind gemetsel voor den tooi, een welbekend romaansch gedoen, van normansch-vlaamschen aanleg, naar 'tgeen Huib Hoste voorhield reeds (Vlaamsche Bouwkunst, Baksteen-architectuur, Amsterdam, Van Rossen, 1917. bl. 5): de weêrga is 't van evenderge-

[p. 155]

lijk werk te Brugge aan S. Salvator's gevel, te Watou en te oud-Meessen nog, ook eenigszins aan S. Pieter's toren te Yper (vanvóór den oorloge), alsmede aan menige schikking-zoo in de Normansche bouwsels.

't Was nutteloos alsdan hetgeen Heer Lamerant deed, te weten: van dat drielingvak drie ‘vensterkens’ te maken (Biek., ald., 252), drie ‘toegemetste vensters’, ‘torenvensters’ (225), ‘klokmuurvensters’ als te Pibrac in Frankrijk (225)!

En even nutteloos was 't nu, als in dit laatste opstel hier, te spreken van ‘versiervensters’ die 't ‘niet oorspronkelijk’ waren, maar die het ‘oudheidlievendweg’ alzoo geworden zijn in 1623 (boven, bl. 152)!

Eerweerde, hoor', over dien endelgevel: dat hij een endelgevel was, daarover zijn we beiden 's eens. Ik eerst? Omdat hij 't blijkt te zijn tezamen met zijn drielingvak al sedert wel de XII^e eeuw, zooals zijne gelijkers (hierboven reeds vermeld), en naar den algemeenen gang van onze vlaamsche dorpskerken. En gij? Heel in den grond, ook om de blijkbaarheid ervan, en zonder dat het noodig was een ingewikkeld rag van twijfels en van gissingen aldaaromtrent te spinnen.

Uw drievak was een tooigemetsel. En 't is van geen belang hier. Maar dan? Uw gevel was toch endelgevel, uw deur een endeldeur, het altaar stond ten oosten... deswegen-al geen twijfel. Doch wààr-bestaakt het altaar stond - die de hoofdvraag is voor 't graf van de Drie Martelaars - dat blijft nog onbewezen.

L. De Wolf.