Biekorf. Jaargang 24

Mengelmaren

D^r Leo Van Puyvelde. Schilderkunst en Tooneelvertooning op het einde van de middeleeuwen. - Uitgegeven door de Vl. K. Academie, Gent, W. Siffer. Groot 8^o, 318 bl.

Dit lijvig boekdeel bevat hoogst wetenschappelijk werk. De 18 bladzijden bibliographie leveren 't bewijs op, dat de schrijver niet ongewapend de nauwgezette baan der wetenschap is ingetreden. Een welverzorgde naamregister en een zaakrijke inhoudstafel dienen den lezer tot richtsnoer door het veelzijdig onderwerp, en 56 prachtplaten helderen en luisteren de verhandelde stof op.

Hoe diep ook van grondige kennis leest het boek zonder hoofdpijn noch zinsverbijstering omdat de ontzaggelijke bouwstoffen ervan tot

[p. 381]

volkomene verordening opgeschikt zijn, en omdat de taal van doctor Van Puyvelde zoo vlotweg uit zijn penne vloeit.

De grootste gave nochtans van den achtbaren steller is zijne wetenschappelijke onpartijdigheid; geen voorbarige stellingen, geen inzichtelijke feitenschikking, geen eigenzinlijke vooringenomenheid en waar, uit de aangehaalde feiten en documenten, een afdoende besluit vanzelf niet voortspruit, laat hij den lezer over zelf de gevolgtrekking eens of anders uit te rapen.

Ziehier kort en bondig den inhoud van het boek: ‘het zal handelen over de wijzigingen die de schilderkunst onderging op het einde der XIV^e eeuw en gedurende de XV^e eeuw, en tevens onderzoeken welke verschijnselen aanleiding geven tot de grondige verandering, die in de iconographie waar te nemen is’. Welke verhouding bestaat er tusschen schilderkunsten tooneel? Is de invloed van vertooning op 's kunstenaars bezieling en uitvoering overweldigend, gelijk Mâle het beweert of is hij, naar de stelling van Mesnil, van geen bedied? Professor Van Puyvelde zal voor onze Vlaamsche vroegrenaissancekunst die vraag oplossen dank zij aan zijn omvangrijke kennis der Vlaamsche schilderkunst en der Vlaamsche tooneelletterkunde.

In de tweede helft der XIV^e eeuw geschiedt er een kentering in de kunst. Bijzantynsch symbolisme en dogmatisme verdwijnen voor menschelijk, kernachtig- gezond realisme, voor 't natuur- getrouwe. Onder de oorzaken, die dien ommekeer voortbrachten, gelden: de neiging van de noordsche stammen naar natuuraanschouwing, de voorspoed van het burgerlijk Vlaanderen in de XIV^e en de franciscaansche gevoeligheid die door het christen volk stroomt en waardoor ‘het hart den geest begint te beheerschen’. Tot hoever nu dient hier te lande het schouwspel als medefactor aanschouwd te worden?

Vooraleer het vraagstuk op te lossen moeten eerst twee andere stellingen verwezen en uit den weg geruimd. Eerstens, de Italiaansche invloed op de Vlaamsche School. Die invloed wordt overschat: de betrekkingen immers der schilders van Noord en Zuid bleven tot 1500 uiterst gering, en de Italiaansche school der vroegrenaissance verschilt reeds teenemaal van den Vlaamschen kunstaarbeid in koloriet, detailleering en perspectief.

Ook de geschreven en geteekende oorkonden, ten dienste van de schilders gesteld, werden weinig gebruikt: de armenbijbels en de spiegel onzer behoudenisse, beide werken met prenten versierd, hebben misschien gediend tot den keus van een onderwerp of tot het schilderen van praefiguren, maar konden de meesters in de uitvoering niet verhelpen, of wierden zelf beinvloed door de schilderkunst. Weinig of geen verband bestaat er ook tusschen gene met andere stichtelijke boeken van den tijd: de Meditationes van den H. Bonaventura, de Levens Jesu, de gulden Legende, enz.

Dringen we nu, met onzen belezen leider in het hert van het onderwerp. Konden de tooneelvertooningen op de schilders inwerken?

Ja; omdat die kunstenaars mannen waren uit hun tijd, geen voorlichters der beschaving, geen Uebermenschen; omdat zij met al de middeleeuwsche bevolking de tooneelvertooning bijwoonden en het godsdienstig schouwspel meeleefden; omdat zij, zooals het vast staat

[p. 382]

voor verscheidenen onder hen, wrochten en schilderden voor het tooneel, en zelf op het verhoog optraden. Hoe ware 't mogelijk geweest dat zij den indruk dier spelen niet ondergingen, en niet bekoord en geboeid geraakten door de pracht der ‘toogen’ en den echt realistischen zin der voorstellingen, en het doorvoeld spel der geloovige spelers in een tijd waar in het maatschappelijk volksleven het individualisme niet eens geboren was? Daartegen werd ook de vertooning beinvloed door de schilderkunst en het wereldberoemd ‘Lam Gods’ werd in 1458 te Gent in ‘toog’ voorgesteld.

In welker maat is bij onze schilders het spoor van tooneelnavolging waar te nemen? Rechtstreeksch verwantschap - uitgeweerd een of twee uitzonderingen - ontwaart men niet. ‘Bij de toogen en spelen konden de schilders niets afieeren van de werkelijke verhoudingen der zaken tot elkaar in licht en lucht, noch van de ontleding van 't menschelijk lichaam.’ Hier kan er slechts spraak zijn van iconographische bijzonderheden waar de schilder het minst als schilder voorkomt: een houding, een gebaar, een gereedschap, een decor enz. Met een schrandere scherpzinnigheid weet D^r L. Van Puyvelde eik geval afzonderlijk te beschouwen en na te zoeken. De nieuwe voorstellingen of de wijzigingen van de oude voorstellingen worden nauwkeurig opgespeurd. Al de middeleeuwsche christelijke onderwerpen worden een voor een onderzocht: De Boodschap: met zijn vernieuwde details: het knielen van den engel, zijn koorkap, zijn staf; de Geboorte van Christus, de aanbidding van Herders en Wijzen; de opdracht; het Lijden van Jesus; het leven, de dood, de hemelvaart van Maria enz. Verders wordt nog gehandeld over decoratief in verband met kunstschilderijen en over het uitzicht der personen: Opperwezen, engelen, duivel, Adam en Eva enz. Zeggen wat al bronnen en oorkonden hier benuttigd werden en geraadpleegd, welke spitsvondigheid in het onderscheiden der sporen van overlevering, tooneel, theologenuitspraak aan den dag wordt gelegd, met hoeveel nauwgezetheid de schrijver de voorbarige meeningen en stelsels weerlegt, met welke voorzichtigheid hij de gevolgen uit daden en schriften aanstipt, dit alles gaat de palen van een kort overzicht ver te buiten.

Ook zijn we het 's eens met den geleerden professor en beamen wij onvoorwaardelijk het eindbesluit van zijn boek. ‘Hoewel uit dit werk blijken kan dat de invloed der tooneelvertooningen op de schilderkunst volstrekt niet gering was, zullen toch de radicale voorstanders van dien invloed niet tevreden zijn met het aantal ondervragingsteekens en de loochening van invloed in sommige besproken gevallen... Ook de radicale tegenstanders zullen met onze besluiten niet gediend zijn. Beiden zijn bevooroordeeld. De wetenschap zelf zal er wel mee gediend zijn, durven wij meenen.’

En, voegen wij erbij, al de vlaamsche kunstkenners en heel Vlaanderen zullen op dat grootsch werk roemen en er den schrijver voor dank weten.

A.D.M.