Biekorf. Jaargang 23

[p. 337]

[Nummer 22]

Over Bedevaartvaantjes en Gildevaantjes

DE pelgrims die ooit ter vrome bedevaart togen naar het Heiligdom van Onze Lieve Vrouwe van Halle of naar Onze Lieve Vrouw van Scherpenheuvel, weten dat er in genoemde plaatsen kleine driekantige papieren vaantjes bestaan, welke de pelgrims als godvruchtige herinnering aan hunnen bedetocht medenemen en te huis bewaren. De landlieden welke met kar en paard ter bedevaart trekken, versieren er de koppen hunner paarden en hunne kar mede, en het is een gansch eigenaardig schouwspel in de eenzame dorpen der Kempen eenen pelgrimstoet te zien voorbijtrekken, bestaande uit twee drie honderd mannen en vrouwen; karren en paarden zijn met de naieve bedevaartvaantjes opgesmukt en iedere bedevaarder houdt een of twee vaantjes in de hand.

Minder al gemeen geweten is het, dat er in vroegere jaren

[p. 338]

bijna geen stad of dorp was in Vlaanderen, welk niet een bedevaartvaantje bezat. Meer dan drie honderd dezer vaantjes zijn ons bekend en meestal zijn zij afkomstig uit Oost- en West-Vlaanderen, Brabant, Antwerpen en Limburg. De provincien Luik, Namen, Henegauwen en Luxemburg, geven er weinig, terwijl sommige plaatsen in Duitschland, Holland en Fransch-Vlaanderen, nabij de Vlaamsche grens gelegen, ook een vaantje hadden. Deze vaantjes schijnen dus een bij uitstek Vlaamsch gebruik te zijn. Ook wie is er, die op den buiten thuis is en die deze vaantjes niet gezien heeft, 't zij in eene vaas op de schouw nevens het Mariabeeld, ofwel in stal of schuur, waar de godvruchtige huismoeder ze plaatste om den zegen des Heeren en van den Beschermheilige over menschen, vee en oogst af te smeeken.

_**_*

De bedevaartvaantjes waren gewoonlijk in papier en langwerpig-driekantig van vorm, zooals wimpels. Men vindt er ook vierkante, zooals het jubileumvaantje van O.L.V. van Hanswyck (1876), en zooals het vaantje van Sint Joris te Oirbeeck (Brabant). Het oude vaantje van de Luythaegen (Antwerpen) waarvan ons een moderne afdruk bekend is, was langwerpig vierkant van vorm, doch de vrije zijde van 't vaantje was van drie halfrondvormige uitsnijdingen; eveneens ken nen wij een vaantje van O.L.V. van Scherpenheuvel dat langwerpig vierkant is en waarvan de vrije zijde

Gewoon driehoekig vaantje.

't Vaantje van Sint-Joris (Oirbeeck)

't Vaantje van de Luythaegen

't vaantje van de H. Drievuldigheid (Kester-Brabant)

[p. 339]

driehoekig is ingesneden. Merkweerdig van vorm is het driekantig (katoenen) vaantje van Koster (Brabant) waarvan de drie kanten even lang zijn, waarschijnlijk om symbolischerwijze de drie personen der H. Drievuldigheid te verbeelden, welke alle drie even oud of eeuwig, wijs en machtig zijn.

Een oud vaantje van Scherpenheuvel

't Vaantje van Gistel S^te Godelieve.

In den ouden tijd waren de vaantjes in houtsneedruk of in koperplaatdruk. De houtsneevaantjes, gewoonlijk zeer naief, schoon gekleurd, zijn de meest typische; wij kennen onder dezen het vaantje van O.L.V. van Scherpenheuvel, verscheidene vaantjes van O.L.V. van Halle, dit van Sint Eloi te Grembergen, te Herdersem, en te Seveneecken, het prachtige vaantje van O.L.V. van Nederwaver, enz.

Tusschen de prachtigste kopergravuurvaantjes - en er zijn echte kunstjuweeltjes daarbij - rekenen wij de vaantjes van den H. Lambertus te Eeckeren, van het H. Kruis te Goycke, van Sint Antonius-Rhode te Hamme, van Sinte Elisabeth te Zoersel, van den H. Cornelius te Doel, van O.L.V. te Jezus-Eyck, van O.L.V. te Sutendael. enz, enz.

Toen Senefelder de steendrukkunst had uitgevonden, werden stille aan ook de vaantjes, om wille van den goeden koop, gesteendrukt. De uitslagen met deze drukwijze verkregen, zijn op verre na niet te vergelijken met de prodkten der houtsnee en der koperplaat, alhoewel wij een prachtig gelukt vaantje van O.L.V. van Herent bij Leuven kunnen aanstippen dat te Leuven werd gesteendrukt.

De vaantjes van den tegenwoordigen tijd zijn meestal van kunstzin ontbloot; het zijn heel dikwijls waardelooze steenafdrukken, volgens oude houtsnee of koperplaat; soms wordt de oude plaat of houtsnee aangewend om op typographische wijze ellendige afdrukken te bekomen; erger nog zijn de afgrijselijke chromogravuren (veelkleurendruk) van de meeste vaantjes der laatste jaren. Sommige heden-

[p. 340]

daagsche drukkers schijnen het er op aan te leggen, om op de vaantjes van onzen tijd alle naief en kunstig gevoel te verdringen door de zucht om, op twintigeeuwsche wijze, goedkoop, snel en veel te kunnen geven.

Zincogravuur en lichtprentingdruk (héliotypie en fototypie) brengen ook het hunne bij om hedendaags het vaantje aan goedkoopen prijs voort te brengen.

Wij zegden hooger dat de vaantjes gewoonlijk in papier zijn; dit vooral bij de oude. Hedendaags komt men in Duitschland (Kevelaer, Königswinter, Trier, Arenberg) ook nog vaantjes tegen in katoen en lijnwaad, welke niet van alle eigenaardigheid ontbloot zijn. Heeft men ze hier in Belgie willen nabootsen? 'k En wete het niet, doch 'k heb - horresco referens - driekleurige nationale vlaggetjes gezien, waarop in 't midden een Lieve-Vrouwbeeld met gegoten-lood-cliché was afgedrukt, en waarop te lezen stond: Souvenir de Notre Dame de Montaigu ofwel: Souvenir du Couronnement de Notre Dame d'Averbode.

Vroeger waren de vaantjes naar de kunst, thans is de kunst ‘naar de vaantjes’!

Van waar komt nu dit oude, schijnbaar oorspronkelijk vlaamsche, gebruik voort? Bepaald zeker weet niemand het te zeggen. Sommige schrijvers b.v. Boekenoogen en Van Heurck (L'imagerie populaire en Belgique) brengen het in verband met het gebruik van vaantjes in zekere aloude gilden. In hoeverre die uitleg te verrechtveerdigen is willen wij hier niet beslissen.

Zeker is het dat in vroegere tijden vele gilden, o.a. die van Sint Sebastiaan, op feestdagen der gilde een vaantje (soms twee verschillend van kleur, op één stokje) aan de gildebroeders uitdeelden, welke het als sieraad en herinnering medenamen en te huis bewaarden. 't Schijnt zelfs dat de koperen; platen waarmede de oude vaantjes der Iepersche gilden gedrukt werden, nog bewaard zijn gebleven; eveneens, volgens ons door Om. Wattez werd medegedeeld, zijn er in het Oudenaardsche nog gilden welke vaantjes bezitten; van Veurne kennen wij een

[p. 341]

vaantje waarop gedrukt staat ‘Sancta Walburga, ora pro confraternitate’ (H. Walburga, bid voor de broederschap), en de roode en zwarte druk van 't vaantje eener Sint Sebastiaansgilde (eigendom van den drukker ervan) worden nog (op één stokje) jaarlijks te Becelaere, en te Poperinghe op 't gildefeest uitgedeeld.

Op sommige plaatsen bestaat het gebruik der bedevaartvaantjes van in de jaren 1600 tot op onze dagen voort. Natuurlijk bleef dan de type niet altijd dezelfde. Zoo kennen wij een vijftiental verschillende vaantjes van O.L.V. van Halle, een vijftal van Scherpenheuvel, een viertal van O.L.V. van Hanswyck, een viertal van Hakendover, enz.

Zulks was het geval bij de bedevaarten met grooten toeloop. Verreweg de meeste bedevaartplaatsen hebben slechts een enkel type van vaantje, namelijk het oude, volgens houtsnee of koperplaat. Van sommige dezer oude houtsneden of koperplaten werden er in de laatste jaren, volgens typographische drukwijze, ellendige afdrukken gemaakt. Spijtig, oprecht spijtig!

Zoo in sommige plaatsen het gebruik der bedevaartvaantjes schijnt uitgestorven, is het een verheugend feit te bestatigen dat op andere plaatsen de gewoonte schijnt te willen herleven. Zoo zagen wij in de laatste maanden het oude vaantje van Onze Lieve Vrouw in den bosch van Buggenhaut opnieuw goed gesteendrukt volgens de oude - ietwat versletene - plaat; Grooten-Bijgaerden liet een vonkelnieuw vaantje maken van de H. Wivina, ter gelegenheid van het jubileum (1912); dit vaantje in modernen blauwen steendruk is omlijst met eenen boord van gedrukte rooden driekantjes, en herinnert van verre aan het eveneens met roode lijst omzoomde vaantje van de H. Godelieve te Ghistel. Zoo zullen er hoogst waarschijnlijk binnen kort opnieuw vaantjes worden gedrukt van Bottelaer (S^te Anna), Denderbelle (S^t Cornelius), Santvliet (S^te Geertruide), Oolen (S^t Martinus), enz., enz.

Naar de teekeningen en schilderingen van A. Ost,

[p. 342]

werden onlangs (1912), nieuwe vaantjes gemaakt van O.L.V. van Hanswyck te Mechelen en van den H. Verlosser der Wereld te Hakendover. Dit laatste vaantje in prachtigen kleurendruk bewerkt, is eene echte schilderij, voor wat opvatting, samenstelling en koloriet betreft. Ongelukkiglijk kunnen wij met de typeering der verbeelde personen niet instemmen. Dit vaantje mist het naieve der oude houtsneden en de pessimistisch realistische uitvoering der verbeelde bedevaarders-typen strookt niet met den geest van naieve godsvrucht die bij bedevaarten te huis hoort. Evenwel is dit vaantje een spoorslag, en het laat ons toe te veronderstellen dat de hedendaagsche kunst ook heel goede uitslagen kan opleveren op dat gebied.

Wat is nu wenschelijk wanneer ergens nieuwe vaantjes moeten gemaakt worden? - Kopergravuur wordt bijna in Belgie niet meer beoefend en daarenboven is koperdruk veel te duur om voor een goedkoop doeleinde, zooals vaantjes, te worden aangewend. Steendruk en kleurendruk kunnen ook wel tamelijke uitslagen opleveren, doch zincogravure en galvanotypie zijn bepaald af te raden. Phototypie is beter dan de twee laatstgenoemde drukwijzen, doch houtsneedruk, zoo mogelijk gekleurd, is boven alle andere doenwijzen te verkiezen, omdat zooveel mogelijk aan de vaantjes het naieve en volksche karakter moet bewaard blijven, welke het kenmerk zijn van hunnen oorsprong en van hun doel.

De Vereeniging voor Godsdienstige volkskunst zal met dankbaarheid alle inlichtingen ontvangen over oude of nieuwe vaantjes, over nog bestaande oude houtsneden en koperplaten, alsmede over onstaan en verdwijnen van bedevaart- en gildevaantjes in de verschillende plaatsen van het land. Voor alle inlichtingen wende men zich tot den schrijver der Vereeniging, Vondelstraat, 20, Antwerpen.

Oscar Van Schoor.

Naschrift. - In een volgend nummer geven wij eene bijdrage over de Gilde- en Bedevaartvaantjes van het Bisdom Brugge.