Biekorf. Jaargang 22

[p. 241]

[Nummer 16]

De Cistercienzer Hervorming

§ II. - Geest
(Vervolg van bladz. 191.)

TOT grondslag van den Benediktijner Ordesregel was het ‘ora en labora’ aangenomen: het gebed, het ‘opus Dei cui nihil praeponatur⁽¹⁾’, en daarbij het werk, en wel vooral de handenarbeid.

Daar nu de Cistercienzer hervorming het stipt naleven van den Benediktijner regel betrachtte, moest men noodzakelijk den stroom opvaren naar de oorspronkelijke strengheid en eenvoud, en hier moest vooral de groote stronkelsteen uit den weg geruimd waardoor de zwarte monnik tot het verval gekomen was: de rijkdom. De uitgestrekte bezittingen waren het die den Benediktijn uit zijn vroegeren eenvoud hadden gerukt, en gebracht tot het groot-heerenleven door Bernardus zoo scherp afgekeurd;

(1) Reg. S. Bened. C. 43.

[p. 242]

van zijne oorspronkelijke afzondering tot het-drukke verkeer met de wereld; van den destijds misprezen handenarbeid tot weetgierige en vergedreven studie. Juist hierin lag de Cistercienzer hervorming: tegenover dit driedubbel verval het princiep huldigen van armoede, van volledige afzondering, van arbeid.

a/ Armoede.

Men kent den ongemeenen rijkdom der Cluniacenzers. Buiten de uitgestrekte eigendommen door het aanhoudend werk der monniken nog aan waarde vertienvoudigd, waren hun, in den loop der tijden, tallooze tienden toegewezen⁽¹⁾. Daartegen stelde het Cistercienzer ideaal een heel tegenstrijdige opvatting. Reeds onder abt Albericus werd besloten geen kerken, altaren, offergiften, begraafplaatsen, leenrechtelijke ovens en molens noch iets dergelijks te aanvaarden. Nopens de tienden vooral werd er met nadruk op gewezen dat ze niet aan welk geestelijk sticht ook toekwamen, maar, volgens hunne instelling moesten verdeeld worden tusschen bisschop, dienstdoenden priester, armen, en met een voorbehouden aandeel voor het onderhoud der kerken⁽²⁾.

Die oorspronkelijke strengheid ging echter ras te loor. In het begin droegen de Cistercienzers zelf bij tot het betalen der kerkbelasting; doch na zijne reis naar Clairvaux in 1131, vaardigde Innocent II een schutsbrief uit, waardoor hij, uit erkentelijkheid voor de verdiensten van

(1) Die kerkelijke inkomsten uit haren aard en instelling voor den eeredienst en het onderhoud van armen en geestelijken bestemd. waren, van af de 6^de eeuw, grootendeels in handen van leeken overgegaan. Dit geschiedde soms met goedkeuring der kerk, doch meestal door geweldige inpalming of aanmatiging der edelen. Later kwamen veel tienden door begiftiging tot de geestelijkheid terug; niet echter tot de geestelijken die met het bestuur der parochie belast waren, maar wel tot kloosters en kapitels door prinsen en adellijke families gesticht of begunstigd. Zoo was het den edelen gegeven die goederen, door talrijke concilies als uitsluitend kerkelijken eigendom opgeëischt, aan hunne rechtmatige bezitters over te laten, en meteen ook hunne genegenheid te bewijzen aan eene of andere geestelijke inrichting.

(2) Exordium Parvum, ad annum 1100.

[p. 243]

den H. Bernardus, de gansche orde aan de voogdij der bisschoppen onttrok en van de tiendenbetaling ontsloeg⁽¹⁾. Twee jaar later, in 1133, bekrachtigt Innocent het gegeven voorrecht tegen de aanmatigingen der Cluniacenzers⁽²⁾. Andere orden hadden tiendenvrijheid voor de landen die ze zelf vruchtbaar hadden gemaakt (novalia), maar Hadriaan IV (1154-59) schonk aan de Cistercienzers het voorrecht voor alle landen die ze zelf bebouwden⁽³⁾. Als men nu inziet dat zij met hun talrijke scharen monniken en conversen alles zelf bebouwden⁽⁴⁾, dan eerst kan men het bedrag der pauzelijke exemptie naar waarde schatten.

Dit alles was niet rechtstreeks strijdig met de vroegste ordestatuten: tiendenvrijheid was niet ongeoorloofd geheeten, maar wel - als de uitdrukking nu niet te gewaagd is - de tiendenhandel: d.i. het inzamelen en bezitten der tienden van den arbeid, opbrengst en bedrijvigheid van anderen. Doch ook zoover moest het komen. Alexander III (1159-81) verwijt de orde kerken, altaren en leenrechtelijke molens te bezitten in weerwil der oude statuten⁽⁵⁾. Een ongunstige stemming tegen de Cistercienzers wordt aan alle zijden waargenomen. In het 3^de concilie van Lateranen (5^en maart 1179 begonnen), verzetten zich de bisschoppen

(1) Chevallier C. Histoire de S^t-Bernard. Lilie, 1888, I, 253. Voor de pauzelijke voorrechten aan de Cist. Orde geschonken, zie Henriquez: Regula, Constitutiones et privilegia Ord. Cist. Antverpiae, 1630.

(2) Chevallier C.O. c. I, 273.

(3) Winter Fr. Die Cistercienzer des nordöstlichen Deutschlands. Gotha, 1871, I, 92.

(4) Pirenne H. Histoire de Belgique, Bruxelles, 1900, I, 271.

(5) de Moreau (E.) S.J. L'abbaye de Villers-en-Brabant aux XII^e et XIII^e siècles. Bruxelles, 1909, bl. 167. Dezelfde Paus Alexander, in zijn bevestiging van de goederen van Duinen, gericht aan abt Idesbaldus (1156-67) spreekt van: ‘Insulam Bonine totam cum decima terrae in Westforn quas castellana Badaloga de Discamuda in elemosinam vobis dedit....’ Cronica et Cartularium M^rii de Dunis. Brugis, 1864, bl. 260-61. In 1189-99 zien we de tienden van groote tienden van Eistkirche door den primaat van Kantelberg aan Duinen overgelaten. Ibid., bl. 423.

[p. 244]

tegen de ongemeene bevoorrechting der Cistercienzers⁽¹⁾. Langs alle zijden gepraamd en aangevallen, hadden zij zelf, in 1215, afgezien voor het toekomende, van de tiendenvrijheid voor alle landen, niet novalia, d.i., door anderen ontgonnen en vruchtbaar gemaakt vóór de inbezitneming door de orde. Het voorbehoud: voor het toekomende, werd een onuitputbare bron van geschillen. Hadriaan IV (1216-27) trachtte de moeilijkheden ten deele te vereffenen⁽²⁾. Is de tiendenvrijheid nu eenigsins verminderd, aan de andere zijde zien we den tiendenhandel onverpoosd toenemen: de Cistercienzers zijn na een eeuw tijds de Benediktijnen nabij gekomen en zelfs voorbijgestreefd⁽³⁾.

De oorspronkelijk strenge levenswijze der Cistercienzers moest scherp afteekenen tegen de destijds verzwakkende regeltucht van Cluny. Niet enkel het prachtvertoon was bij de Cluniacenzers erg beliefd, maar nog de verfijndheid in kleedij en eetzaal. Dit komt verklaarbaar voor, wanneer men zich herinnert dat juist ten tijde van Bernardus het verval in Cluny werd verhaast door het bestuur van een onwaardigen en althans onbekwamen abt Pons de Melgueil (1109-22). Op hem volgde Petrus de Eerbiedwaardige, die onder Bernardus' leiding, een ijverig reformator werd, al nam hij, tegenover Citeaux, als uitgangspunt zijner hervorming, heel verschillende, toch even goed te verrechtvaardigen princiepen.

Reeds was Bernardus de Cluuiacenzers op ietwat

(1) S. Steffen. Heinrich Kardinaalbisschof von Albano. Cist. Chr. 1909, 276.

(2) Henriquez, o.c. Privilegia, 58-60. Winter, o.c. I, 159. - de Visch, Compendium Chronologicum exordii et progessûs abbatiae clarissimae B.M. de Dunis. Bruxellis, 1660, haalt op bl. 60 een bevestiging van goederen aan door Innocent IV in 1244, waar de Paus de tiendenvrijheid verklaart der niet-novalia vóór het Concilie aangeworven.

(3) Zie b.v. voor de abdij Ter Doest Cronica et Cartularium hierboven vernield: bl. 223, waar oorlof wordt toegestaan om tienden in 't bisdom Utrecht aan te koopen (1297). Volgens de Visch, o.c., bl. 61, was een soortgelijke toelating voor de tienden in Morinie aan de abdij Ter Duinen toegestaan in 1217.

[p. 245]

vrijmoedigen toon aangevallen in zijn brief aan Robert (Ep, I)⁽¹⁾. Die aantijgingen moesten in den mond der Cistercienzers wat algemeen zijn, zoodat Petrus de Eerbiedwaardige, niettegenstaande zijne hechte vriendschap met Bernardus, den Cistercienzers het woord Fariseërs naar het hoofd wierp. Het was op aandringen van een ander Benediktijner abt, Guillaume-de-S^t Thierry, innige vriend en latere biograaf van Bernardus, dat deze laatste de pen opnam om de toestanden net af te lijnen in zijn wereldberoemd Apologia ad Guillelmum (rond 1127)⁽²⁾.

De Apologia is een echt litterarisch meesterstuk, dat ongemeenen opgang maakte⁽³⁾. Het geldt hier wel geen spotschrift zoo men weleens meende⁽⁴⁾, maar toch ontbreekt het niet aan onbewimpelde zegswijzen en scherpuitgesproken afkeuringen.

‘Waar blijft de vroegere strengheid? schrijft hij. Slechts het vleeschderven is overgebleven, en nog tracht men door uitgezochtheid en verscheidenheid in het toebereiden dit luttel versterven te doen vergeten... Water wordt niet meer gedronken: Niet zoohaast is men monnik of men

(1) Die prachtige brief werd geschreven aan een jongen monnik van Clairvaux, bloedverwant van Bernardus, die door de lage inwerkingen van Pons naar Cluny was overgeloopen. Chevallier, o.c., I, 97.

(2) Edidit Migne, t. 182, 895-98. - Vgk. Vacandard, S^t Bernard, coll. La pensée chrétienne. Textes et études. Paris Bloud, 1904, bl. 50.

(3) Aan de Apologia verdankt men de herinrichting der beroemde abdij S^t Denis door Suger. Vacandard, o.c., 59.

(4) Wonder genoeg, twee Benediktijnen hebben zich met het verrechtvaardigen van Bernardus' Apologie belast: Guillaume de S^t Thierry: ‘Si nimietas in eo reprehenditur sancti fervoris ....... habet facile apud homines excusationem, cum vix audeat quisquam eum condemnare, quem Deus justificat, tam multa, tam sublimia cum eo et per eum operando’. Vita S. Bern. l. I, c. 8. En Mabillon: ‘Sunt nunc nonnulli qui Bernardi hac in parte zelum quasi nimium accusant. Non satis attendentes Doctorem sanctum a Deo ita comparatum et constitutum fuisse, ut Ecclesiae maculas abstergeret et monastici Ordinis integritatem splendoremque restitueret, bellum indicendo vitiis qui ejus puritatem suo tempore deformabant. Adnonitio in Apol.

[p. 246]

voelt zich ongesteld, om zonder vroeging, zich het woord van den Apostel te mogen aanpassen: Modico vino utere propter stomachum. En dan nog, bleef men altijd het modicum indachtig!’⁽¹⁾.

Ook de kleedij en de staatsie der zwarte monniken worden streng veroordeeld⁽²⁾. Bitter is de uitlating tegen Suger, abt van S^t Denis die een stoet voelde van meer dan zestig paaiden⁽³⁾.

De oorspronkelijke strengheid van Bernardus' gulden tijd bleef bij de Cistercienzers lang in eer. Edoch de tijd kwam dat men er vaarwel aan zeide. Het vleeschgebruik was eerst binnen de muren der abdij, ook in het hospitium der vreemdelingen, en ja aan de meest voorname bezoekers, ten strengste verboden⁽⁴⁾. Merken we terloops voor onze vlaamsche abdijen, dat in 1258 de abt van Citeaux het vleeschgebruik op bepaalde voorwaarden toestond in het ziekenhuis der grangia te Zande⁽⁵⁾.

Onder abt Theodoricus (1259-65) wordt de vergunning uitgebreid voor allen monniken of conversi die verblijven op de grangiae in 't land van Hulst⁽⁶⁾. In 1485 staat Sixtus IV het vleeschgebruik aan de gansche orde toe: dan eerst werd de oude strengheid in de abdij van Duinen opgegeven⁽⁷⁾.

In 1184 had het algemeen kapitel van Citeaux voor de Vlaamsche abdijen het uitdrukkelijk verbod uitgevaardigd in de grangiae bier of wijn in te schenken⁽⁸⁾. In de

(1) Ap. IX, 19-20.

(2) Ap. X, 24-26.

(3) Ap. II, 27.

(4) In 1205 worden prior en keldemeester der abdij Bellus-Locus Regis (Engeland) afgesteld, omdat ze ter gelegenheid der kerkwijding den vreemdelingen vleesch hadden voorgezet. Cist. Chronik 1908, bl. 249.

(5) Cron. et Cart. 213.

(6) de Visch, o.c., bl. 65 waar hij aanmerkt: ‘cum notabili relaxatione disciplinae.’

(7) Ib. bl. 75.

(8) Winter, o.c., III, 204.

[p. 247]

XIII^e eeuw komen de wijnpitancies in overgroot aantal, en in 1354 zien we abt Lambertus van Duinen aan de monniken zijner abdij het dagelijksch gebruik van wijn toestaan⁽¹⁾. Ook in de kleedij merken we een gelijkloopende verslapping. In 1212 kon het kapitel eene driedaagsche boet opleggen aan eenen abt, die dan nog uit hoofde van ziekelijkheid, met handschoenen en pelswerk naar de abtenvergadering gereisd kwam⁽²⁾.

En als we nu tot het einde der 15^de eeuw overstappen, en een oogenblik verwijlen bij de afbeelding van Christiaan de Hondt (1495-1590), 30^sten abt van Duinen⁽³⁾ (Koninklijk Museum, Antwerpen, n^r 256⁽⁴⁾), dan laat ons dit zoo heerlijke middeleeuwsch tafereel wel raden wat eene afwijking van het oorspronkelijke richtsnoer we op dit tijdstip beleven. Dit echt betooverend binnenzicht in 't weeldrig abtskwartier, de uitgelezene kleederdracht der hoofdpersonage, het rijke pontifikaal ornaat met juweelen, het kostbare met edelgesteente opgesmukt leesboek, alles laat ons inzien dat we ver af zijn van Bernardus' puriteinschen cultus der armoede, van de dagen van eenvoud, wanneer het den abt enkel bij zijne inwijding vergund was een zijden koormantel te dragen⁽⁵⁾, en dat de ‘Apologia’ aan de Cluniacenzers, na een bijtende aanval tegen hunne pronkzucht, den eeretitel van ‘pauperes’ durfde betwisten⁽⁶⁾.

('t Vervolgt.)

M.E.

(1) De Visch, o.c., bl. 75.

(2) Winter, o.c., III, 211.

(3) Zie Biekorf, 1904-3.

(4) Beschrijvend Catalogus. I. Oude Meesters. - 1905, bl. 171 waar we vinden: Gekocht... van Nikolaas de Roovere, laatsten abt (sic) van den Duine.

(5) Martène (Edm.) et Durand (Ursinus). Thesaurus novus anecdotorurn. Lut. Paris, 1717, geven in Tome IV, N^r 1243 sqq.: Statuta selecta capituli generalis Ord. Cist. Het onderhavige besluit ad annum 1152.

(6) Die mihi, pauperes, si tamen pauperes... Apol. XII, 28.