Biekorf. Jaargang 22

[p. 186]

De Cistercienzer Hervorming⁽¹⁾

§ I. - Ontstaan⁽²⁾

DE oude kloosterregels van Augustinus en Benodiktus, in de Westerlanden tot aan de opkomst der bedelorden nagenoeg overal gevolgd, schijnen veeleer enkele richtsnoeren en handleiding dan wetten en nauwkeurige verordeningen. Verder strekken zich de bepalingen niet uit dan tot de meest belangrijke hoofdzaken, en tot de oorspronkelijk nette aflijning tusschen het apostolisch leven der volgelingen van Augustinus, en het meer afgetrokken, beschouwend leven dor zwarte monniken. De eerste richting is in haar oorsprong eene hervorming der seculiere geestelijkheid; de tweede is eene wetgeving voor de cenobieten, van overouds reeds levend volgens de voorschriften van Pakhomius en Basilius in het Oosten, volgens de opleiding van Martinus, Severus Sulpicius en Cassianus in het Westen. De monnik volgt de evangelische raden zonder kerkelijke waardigheid te bekleeden. Oorspronkelijk was hij geen priester, en behoorde ook niet tot het clericaat.

Benediktus had zijn kloosterregel op het familieleven aangepast. De abt was vader en tevens ook wetgever. Een te talrijk geworden klooster kon zich in een nieuwe neer-

(1) De vluchtige schets, die we hier beginnen, geven we enkel als proeve van inleiding tot de geschiedkundige studie onzer talrijke Vlaamsche Cistercienzerstichten. Over dat het niet een volledig werk is, troosten we ons hiermede, dat eene inleiding noodzakelijk bij groote trekken blijven moet. Daarenboven is de Cistercienzer bibliografie ongemeen rijk: Janauschek in zijn standaardwerk ‘Originum Cisterciensium’ 1877, somt 1151 bronnen op, sedert kwamen ruim een paar honderd uitgaven dit aantal vermeerderen. De Cistercienzer orde heeft een eigen geschiedkundig maandschrift: ‘Cistercienser-Chronik’ redactie, abdij Mehrerau (Oostenrijk); en samen met de Benediktijnen het maandschrift: ‘Studien und mitteilungen aus dem Benediktiner-ordens und seiner Zweige’ red., St Peter, Salzburg.

(2) Vgk. Janauschek (L.) O. Cist. Originum Cisterciensium, t. I, Vindobonoe, 1877. - Berlière (U.) O.S.B. Les origines de l'ordre de Citeaux et l'ordre Benedictin au 12^e siècle. Rev. Hist. Eccl. I, 448-471; II, 253-290.

[p. 187]

zetting ontlasten, maar het nieuwe gezin was onafhankelijk en zelfstandig. Buiten de soms laconische verordeningen van den regel waren wol gebruiken en overlevering uit het stichtend klooster medegebracht, maar allengerhand, door de talrijkheid der stichtingen en den langen duur, werden oudere gebruiken verlaten of gewijzigd en nieuwe aanvaard. Was het eene hoedanigheid dat Benediktus' regel zich kon aanpassen op uiterst verschillende tijds- en plaatsvereischten, daaruit zelf toch sproot een ietwat bonte verscheidenheid in leven, gebruiken en zelfs in kleederdracht, zoodat men moeilijk die zoo weinig op elkaar gelijkende takken op een zelfden stam mocht toewijzen. Ook in tijden van verval der kloosterlijke regeltucht - en die tijd kwam - kon die vrijheid wel de weg worden voor insluipende misbruiken en ontaarding.

Daarom was het oog der klaarzienden van vroeg af gericht tot een meer nauwkeurige wetsafkondiging, en belichaamde zich dit nastreven in talrijke hervormingen, die niet enkel nauwere bepalingen van den regel ontwierpen, maar nog tusschen de hervormden een nieuwen band van onderlinge betrekkingen in 't leven riepen, tot bewaren der herstelde regeltucht. Zoo ontstond de beroemde Congregatie van Cluny, de voor ons Vlaamsche provincie belangrijke Congregatie van Savigny, de hervorming van Citeaux en meer andere.

Dit geldt als kenmerk van Cluny dat het niet een nieuwe orde is, maar eene hervorming. De nieuwe tak bleef stevig aan den Benediktijner stam gehecht; de Cluniacenzer werd doorgaans gehouden voor den benediktijn van zijnen tijd. Echter was de hervormende dracht der Congregatie te ver ontwikkeld: niet een der ondergeschikte kloosters zou een eigen abt bezitten, slechts eenen prior. De centralisatie was te sterk; de oorspronkelijke inrichting van het Benediktijner familieleven scheen aangetast. De reactie tegen een al te groote vrijheid zou het persoonlijk initiatief aan banden leggen. Daarbij, na een tweehonderdjarigen bloei, kwamen de uitgestrekte rijkdommen, een hoog intel-

[p. 188]

lectueel leven, de invloed der Cluniacenzers en hunne inmenging in het openbaar leven des tijds. Dit alles wel is waar was door den letter des regels niet verboden, echter daar was ook niet de oorspronkelijke geestesrichting, door den stichter gewild. Den monnik hoort handenarbeid en gebed, eenzaamheid en armoede; hem past niet het drukke verkeer der openbare wegen, noch het optreden in het zoo innig vermengde kerkelijk-civiel leven van dien tijd. Merken we nochtans op dat destijds de monnik veelal tot het priesterschap werd opgeleid¹⁾. Door rijke begiftigingen werd handenarbeid stilaan overtollig; wat nog overbleef werd in latere tijden opgedragen aan de conversi, een nieuw soort kloosterbewoners, niet tot het priester-zijn bestemd. De priester-monnik wijdt voortaan zijn leven aan gebed en studie, en in het feit van dit ontwikkeld studieleven en van dit priester-zijn vinden we een natuurlijke verklaring van de orienteering naar een meer handelend optreden in het openbaar leven.

Is die ontwikkeling niet eene ontaarding, en in zichzelf niet af te keuren, toch blijft het eene afwijking van het oorspronkelijke richtsnoer van het monachisme. De hervormingen kwamen. De meest belangrijke - om zeggens tegen Cluny ingevoerd - is de hervorming van Citeaux (Cistercium).

Robertus (c. 1020-30 geb.), die zijne hervormingsonderneming opvolgentlijk schipbreuk had zien lijden in de Benediktijner kloosters van St Michel-de-Tonnerre en Molesmes, trok uit dit laatste sticht met enkele zijner vurigste leerlingen naar het eenzame dal van Citeaux, en begon daar, op St Benediktusdag 1098, een nieuwe gemeente waar Benediktus' regel getrouw naar den geest

1) Volgens overlevering nochtans zou Paus Siricius reeds in 385 den wensch uitgedrukt hebben de uitmuntendsten onder de monniken tot het clericaat te zien opleiden. Eugenius II († 826) en het Concilie van Poitiers (1078) maken het clericaat verplichtend voor de abten, het Concilie van Vienne (1311) voor al de monnikken. Vgk. Wolter, La vie monastique.

[p. 189]

zou nageleefd worden⁽¹⁾. Toen het jaar daarop de bereuw-hebbende monniken van Molesmes hun vroegeren abt Robertus terugriepen, gaf de kloosterhervormer gehoor aan hunne bede⁽²⁾. Maar het nieuwe kloostersticht van Citeaux hield stand onder abt Albericus (1009-1109). Hij nu had talrijke aanvallen te verdragen van wege de oude kloosters, doorgaans vijandig gekant tegen de strengere regeltucht. Daarom beriep zich Albericus in 1100 op paus Paschalis II, die de hervorming goedkeurde en bevestigde.

In die goedkeuring en bevestiging mogen we den eersten stap zien naar een meer onafhankelijke organisatie en naar een duidelijke afscheiding van den ouden ordestam. Tot nog toe was Citeaux niet uit de groote Benediktijner-familie getreden; slechts een streven naar een getrouwer naleven van den regel was hier merkbaar geweest. De aanvallen wekken zelfbewustzijn en tegenstand, zoo wordt de eerste scheidslijn getrokken, en het hoogste geestelijk gezag komt die scheiding bekrachtigen. Nog echter zou Citeaux zijn Benediktijner leven voortzetten, de afwijkingen van de gewone regeltucht komen langzaam als betrachtingen naar een getrouwer onderhouden van den regel en

(1) Over het ontstaan der Cistercienzerorde hebben we een omstandig verslag in twee oude brounen: a) Exordium parvum waar tusschen het verhaal de text der documenten is ingelascht. Waarschjjnlijk opgesteld door Stephanus Harding, 3^de abt van Citeaux. Uitgaaf in Miroeus, Chronicon Cisterciensis Ordinis. Colon. 1614, p. 8 sqq. b) Exordium magnum door Conrad, monnik van Clairvaux en later abt van Eberbach, tusschen 1186-1221 opgesteld. Beleefde talrijke uitgaven, o.m. Tissier, Bibliotheca Patrum Cîsterciensium, I, 13-246; en Migne, Patrol, lat., t. 185, col. 995-1189, en col. 415-454. Het tot nog toe ontbrekend deel, Hümpfner, Cist. Chron. XX, 97. Zie ook Müller, Gründung der Abtei Citeaux Cist. Chron. X.

(2) Volgens het onlangs ontdekte deel van het Exord. Magn., moet de tot nog toe algemeen aanvaarde beweegredenen van Robertus terugkeer gewijzigd worden. Niet het verzoek der monniken van Molesmes wordt hier opgegeven, maar de ongestadigheid van Robertus. ‘Itaque abbas ille hororem et vastitatem heremi pertesus, pristini quoque honoris et commodidatis male memor... etc.’ De onderhavige tekst zal na de heiligverklaring van Robertus, om zijne scherpe uitlatingen, met opzet geschrapt zijn.

[p. 190]

worden eerst na een min of meer lange praktijk in vaste wetten omgezet. Albericus zal de ontwerper geweest zijn der vroegste ordestatuten. Van dan af stond het vast, dat om den geest van armoede te bewaren, men geen opdracht van altaren, geen giften van tienden, dorpen, molens, laten en lijfeigenen zou aanvaarden. Het verfijnde in eet- en slaapzaal vond geen genade, zelfs de kleederdracht moest armoe en strengheid huldigen. Men behield slechts het zwarte scapulare⁽¹⁾ of schouderkleed der Benediktijnen; voor tuniek en kovel (cuculla: wijde koormantel) koos men een aschgrauwe kleur⁽²⁾. Zoo meenen we dat die kleurverwisseling niet met opzet gekozen werd tot onderscheid van de zwarte monniken maar een eenvoudige toepassing was van het princiep der armoede. Eene gewilde wijziging zou het omstandig verhaal van het ‘Exordium Parvum’ niet ongemerkt voorbijgaan. Men zal dus een grove stof hebben uitgekozen, aschgrauw als later het oorspronkelijke kleed der Franciskanen was. Van de grijze kleur kwam men gemakkelijk, in tijden van grootere weelde, tot de witte der priester-monniken.

De Conversi, meenen we, droegen oorspronkelijk ook het grijskleurig kleed waarvan men door afleiding (als bij de Franciskanen) tot de bruine kleur, overkwam⁽³⁾.

In 1109 kwam Stephanus Harding, van Engelschen oor-

(1) (1) Scapulare, vroeger echte schoudermantel die op de borst neerviel en als werkkleed gebruikt werd. Voor vorm verschilt het merkelijk met het huidige Scapulare, het was veel breeder. De Engelsche Benediktijnen dragen het Scapulare aan de beide uiteinden afgerond; 't is eene herinnering aan de golvende plooi van het breede schouderkleed dat van de armen neerviel als de oude casula der priesters.

(2) Hier gaan we voorbij de legende van Cesarius von Heisterbach in zijn Dialogus Miraculorum, waar verhaalt wordt hoe O.L.V. zelf, Albericus met een witten kovel beschonk. Het staat vast dat de oorspronkelijke dracht niet witkleurig was maar aschgrauw. In het generaal kapittel van 1237 vinden we eene opgave waaruit blijkt das toen nog de witte kleur eene uitzondering was: Petitio D. abbatit Claroevallensis de clericis Pariscis habendis in cappis et tunicis albis.... exauditur.

(3) Bij de Premonstratenzers behielden de conversi hun grijze kleed.

[p. 191]

sprong, op den abtstoel te Citeaux. Hij was een krachtige en scherpziende inrichter; hij voltooide de hervorming, bezorgde de herziening der liturgische boeken, vaardigde wetten uit die het strenge tooisel der armoede zelfs op de kerken deden aanpassen, kortom, hij was de groote inrichter der orde, zooals zijn tijdgenoot Bernardus de groote voortplanter.

Tot nog toe had de ijverzucht van Citeaux meer bewondering en opspraak gewekt dan navolging. Niet een lid was zich sedert de stichting komen aansluiten. In 1112 kwam Bernardus met een dertig gezellen de opname in het klooster afsmeeken⁽¹⁾. Dit jaar teekent eene kentering in de geschiedenis van Citeaux: zoo talrijk komen de aanvragen toegestroomd dat men veel nieuwe kloosters oprichten moest. Zoo ontstonden de vier hoofdkloosters La ferté (17 mei 1113), Pontigny (31 mei 1114), Clairvaux (25 juni 1115), Morimond (25 juni 1115). Met verbazende snelheid breidt zich de orde uit. Maar juist die overgroote vruchtbaarheid eischte wel bepaalde wetten, die 't werk der hervorming zouden vereeuwigen.

In 1119 vaardigde de abtenvergadering te Citeaux die strandregels uit. In dien prachtigen liefdebrief, Carta Caritatis, hebben wij de Cistercienzer hervorming zoo net afgelijnd, en zoo zelfstandig optredend, dat ze haar lateren naam van Orde verdient. Niet kunstmatig nochtans, noch met eenen stoot is dit alles in 't leven geroepen, we hebben de langzame wording onder den drang der omstandigheden even afgeschetst.

M.E.

(1) Vgk. Vacandard (E.), Vie de S^t Bernard, abbé de Clairvaux.