Biekorf. Jaargang 22

[p. 161]

[Nummer 11]

Lucifer
(Vervolg van bladz. 160.)

Uit diezelfde engelen menigte zijn opgewassen Gabriël, Michaël, Uriël en Rafaël: immers ze leven mee, in een dergelijke overeenstemming met Gods wil als deze van de Rei. Enkel staan ze van de Rei afgezonderd door werk, of gezag, of meerdere persoonlijke volmaaktheid.

Gabriël staat bovendien nog afgescheiden van de drie anderen: ookwel door zijn bezigheid, maar vooral door zijn beteekenis in 't spel. Hij is Gods ‘geheimnistolk’; en tooneelkundig staat hij tegenover Lucifer: hij is 't groot verstand dat zoekt naar hooge waarheid, 't milde hert dat lust naar heldendaden,... maar 't verstand dat de waarheid elders zoekt dan in zich, en 't hert dat als de grootste heldendaad aanziet het zelfbedwang.

Zijn werk bestaat in 't aanbrengen van Gods besluiten of geboden... niet in 't begrijpen van den waarom ervan. En nochtans 't is wonder, zijn wakkere geest taalt en tint

[p. 162]

gedurig achter reden, wit, oorzaak, en waarom (492, 497-498, 550); maar, welverstaan, objectief als hij is, telkens speurt hij buiten zichzelf, en zijn gezonde neiging drijft hem immer naar God. Deze zijne streving naar God is dus vooral een verstandelijke streving, en aldus wordt ook zijne onderdanigheid, d.i. zijn ‘versmelting in Gods wil’, vooral een geestesonderwerping. Hierin is tevens zijn geluk; en dit poogt hij te doen begrijpen aan den rusteloozen en twijfelzuchtigen Lucifer:

‘De zaligheit bestaet in een gerust genoegen,
In 't stemmen met Godts wil, en zich naer hem te voegen’ (520-521).

En verder besluit hij:

‘Heer Stedehouder, rust’ (560)!

Gabriël is opgedegen tot een levend princiep, dat hangt en heerscht in en om het engelendom. Wanneer hij een waarheid voorhoudt, dan staat hij daar als deze waarheid zelf, zoo koel, zoo vast, zoo versteend in den schijn. ‘Dit 's noodlot’ (232) meent hij met zijn verstand, en, begrepen of niet begrepen, ‘dit 's een onherroepelijck besluit’ (232). Aldus spreekt hij tot de Rei, aldus ook tot Lucifer, aldus nog tot Michaël (1352..., 2143). Onwankelbaar. Met evenveel moed kant hij zich tegenover den afzonderlijken weifelaar (484..., 498) als tegenover een ganschen aanstormenden drom (1337...). Alevenwel, alleen door redeneering en zelf-beheersching is hij tot deze omwrikbaarheid in zijn plicht toegekomen.

‘Veel weeten kan altijd niet vordren, zomtijts schaden’ (485)

luidt zijn eerste woord op Lucifers ondervraging; ‘en,voegt hij erbij, zoo de hemel u de reden der Menschwording verbergt,

... de tyt wil d'oirzaeck leeren.
Gehoorzaemt Godts bazuin: ghy hebt zijn' wil gehoort’ (497-498).

We weten aldus hoe hij zelf een speurgeest was; we mogen erbij voegen dat hij eveneens nog voorkomt als een teedere ziel. Hert heeft hij zeker, en veel. Men hoort het aan het vaderlijk woord waarmee hij in elk passend geval,

[p. 163]

eerst de gemoederen bepredikt en als toebereidt, vooraleer een gebod op te leggen (202..., 1358..., 2020). Dan waar hij troost, en moedgeeft, in de gevallen dus waar taal van redeneering moet zwak vallen, daar hoort men hem duidelijk de taal van 't gevoel aanvatten (502...). Zijn goedheid is als deze van Hem dien hij vertegenwoordigt (1367), ze lijdt om zoo te zeggen geweld, vooraleer tot gerechtigheid over te slaan (1358). En is 't gene hij oplegt lastig, dan wanneer 't gebod uitgesproken is, wenscht hij den zaakplichtige moed, en zal bidden voor hem (1397, 1399).

Benevens den rusteloozen geest, en 't warm hert die hij beide bemeesterde, heerscht hij nog - men late ons aldus spreken van een geest - over een wakkere verbeelding en een fijne gevoeligheid. Want inderdaad uit zijn verhalen, straalt onbetwijfelbaar spraakveerdigheid naar voor, ja zelfs een groote lust tot uitbreiding en meebevoeling (2020, 2135) van wat hij uiteendoet. Hij praat zoo overtuigend eens, en dan zoo schilderachtig, en verder zoo treffend!... Laat het hem hebben over de theorie der schepping, of over den aantocht der oproerlingen, of over den val van den mensch. Alleen is hij kortaf van woord, snijdig zelfs in de beet, wanneer het praten overbodig wordt, of zou onpractisch schijnen (1352... 1380... 2143).

Trouwens, met een woord, zijn milde objectiviteit heeft hem te Godewaard gericht; en dan aan zijn practischen wil is het te danken dat hij, met al zijn groote gaven, daar bij God, de prachtigste onderdaan geworden is.

Eenigszins nader van de schepselen staan Michaël, Uriël - ondereen als bevel en uitvoering - en Rafaël. Evenals Belzebub, Apollion en Belial, verkeeren zij ook neven of buiten hun gemeenzame groep. Nochtans, afgescheiden van de Rei zijn zij niet. Tusschen hen en de Rei, zal niet een verbond vandoen zijn, om te zamen te kunnen werken; niet op een ontkennend gebied, bij uitsluiting van elke stellige bedoeling, zullen ze met malkaar overeenkomen. Neen 't is van ambts- of aardswege dat ze bij de Rei gaan

[p. 164]

handelen, al nochtans vooraanstaande: Michaël, met schildknaap Uriël, is door zijn uitwendig gezag vooruitgesteld, Rafaël echter door zijn inniger volmaaktheid.

Michaël is een krijgsman! Het bevelhebberschap is hem aangeboren. Het gaat hem zoo wel een gebod neer te donderen, een wapen rond te bliksemen, heerlijke slagen te slaan in den heerlijken dienst van God. Hij leeft in den last. Niets heeft hij liever dan bevelen te ontvangen en bevelen te geven. Gabriël was onderdanig eerst van geest, Michaël is het van hert. Gabriël was goed waar het paste, Michaël liever vooraleer dat het past. De eerste praatte gemakkelijk, de tweede doet het geren; als we den eenen hooren zijn verhaal in stelsels opdisschen, den anderen zien we zijn zaken best achtereen opsommen. En hebben de twee een oprecht gevoelen in Lucifers ongeluk, Gabriël liever laat het schaars maar hooren, Michaël integendeel doet ofwel zijn verstomming erom duidelijk vernemen (1161-1162, 1336, 1355-1357, 2023, 2026), ofwel laat zijn krijgsmansgenot erover openlijk zien (2003-2007, 2167).

Michaël is subjectief: we vernemen 't aan zijn smaak om ‘ick’ en ‘wy’ en ‘we’ en ‘mijn’ te zeggen, op meer plaatsen of met meer nadruk dan wel noodig zijn zou (1096, 1105, 1125, 1140, 1398, 2071). B. v.

‘Zoo zal ick. hou mijn woort om hoogh...’ (1398)

zegt hij, of ook:

‘Ick wil dat elck vertrecke, op 't wencken met mijn hant’ (1140).

Laten we in 't bizonder dit laatste gezegde onderzoeken. 't Is een eerste bevel opgeleid aan de Luciferisten. Iemand hoor ik opwerpen dat we te ver besluiten, als we denken dat Michaël met deze woorden, meer declameert dan gebiedt... en men zou kunnen liever meenen, dat hij aldus enkel met gewilden nadruk spreekt. Doch dit meene men niet te gauw. Want ook Michaël neemt het niet zoo krijgshaftig op. Na zulk klaar bevel als juist dit eerste, zou het voor een minste behooren dat hij daarna ophoude te spreken. 't Gezag beveelt, maar geeft geen redenen bij.

[p. 165]

Michaël integendeel laat op zijn strenge orders nog theoretische bespiegelingen volgen... hij doet als iemand die vanaard een subjectieve en eenigszins een draler zijn zou.

Na dit eerste bevel, een stap verder, gebiedt hij voor een tweede maal:

‘'k Gebiede u datghe flux de wapens nederleght’ (1149).

Dus herhaald gebod, even klaar en even klinkend. Doch nogeens houdt hij daarna niet stil om den uitslag af te wachten; hij voegt er praatzuchtig bij:

‘Door t'zamenrotten wort uw eer' en eedt geschonden’ (1150),

en herbegint alsdan de Luciferisten te ondervragen, te berispen, te bedreigen. Neen op zulke wijze sprak niet Gabriël. Gabriël deed kond, besloot, beval en... zweeg.

Maar Michaël voelt lust tot praten: aleens uit nieuwsgierigheid (2027-2028), dan uit verwondering (1161-1162, 1336, 1355-1357, 2023, 2026), dan weer in 't genot van 't gebieden (1144-1146, 1150, 1154-1156, 1382-1391, 2144-2175). Hij praat... om te zeggen hoe het betaamt blind op zijn gebod te gehoorzamen (1140-1146); hij praat... om te zeggen dat het bovendien moet ‘flux’ (1149) geschieden; hij praat... om te zeggen dat alle andere handeling een schande zijn zou (1154-1156); hij praat... om te zeggen hoe ‘de Staet hier boven is verandert’ (2002), en beschrijft daartoe en beoordeelt verleden, toekomst en huidigen tijd; tot op 't einde toe praat hij, om... uitbundig en schilderachtig... de ‘daetlijcke orden’ te stellen (2143)... die Gabriël in twee woorden verlangde. Als Gabriël deze ‘orden’ van hem verlangde en ze ‘daetlijck’ wilde (vgl. 1332), wist Gabriël zeker tot wien hij sprak, en verwachtte hij wel dat 't anders niet al te ‘daetlijck’ gaan zou; den subjectieven prater die smaak vond in het gebieden, kende hij. 't Is wel te zien: eenmaal, toen hij hem ‘in 't harrenas’ (1378) had gedagvaard, hebben wij hem tot Michaël een vleiend woord hooren spreken, een woord dat duidelijk aantoont voor wat hij hem inderdaad kende, nl. voor een die genot had in zijn eigen werk. Hij zei toen:

[p. 166]

‘Dit harnas past zoo braef, alwaer 't u aengeschapen’ (1392).

Oprecht: in 't harnas staan en gebieden, met het zweerd in de hand en het woord in den mond, zijn Michaëls liefste bezigheden... als 't is voor waarheid, recht en plicht. Als Belzebub meer gelijken zon op Mark Antony uit Shakespeare's ‘Julius Caesar’, Michaël zou eer iets overhebben van Brutus. Doch hij is meer practisch dan deze laatste. Want, al praat hij geren, hij handelt al praten, handelt waar hij moet, wanneer hij moet, vast (1140, 1149, 1382-1391), volledig en totdat het werk voltrokken zij. Trouwens, bovenal meester zijnde over zijn warm hert, waar het moet wordt hij blind onderdanig, ruw, rap aan 't geweld, onverbiddelijk, haast wreed (2167)... houdt zich daaraan, en spreekt alsof hij de bermhertigheid, de liefde aan de anderen overliet:

‘Terwijl 't beloofde Zaet, verzoenende Godts toren,
Herstelle uit liefde al wat in Adam wert verloren’ (2174-2175).

Een die het waarlijk goed met Michaël zal verstaan hebben, is Uriël zijn schildknaap. Deze, even subjectief als zijn vorst, en die voor zijn deel niet zoozeer zijn geest of zijn hert, maar zijn macht en zijn moed in Gods wil versmolten had, heeft alle dezelfde kleine krijgsmanstrekken van zijn ‘Veltheer’, doch... in 't groot. Ten anderen, alles wat hem eigen is, heeft hij in 't groot. Uriël is immers in alle opzichten een reus, breed in gebaar, en breed in de rede, ontzaggelijk sterk en ontzaggelijk eenvoudig. Hij is onderdanig evenals Michaël, doch, nog meer dan met overtuiging, immers met geestdrift (1729, 1911); vindt als hij lust in het praten, doch ookal tienmaal meer, en praat over alles wat voorkomt; heeft ook hert, ook haat, maar weerom meer dan Michaël, en is werkelijk wreed (1898); nog zooals zijn overste, geniet hij van zijn krijgswerk, doch wat Michaël toch nog niet doen zou, dat doet hij: begeesterd redent hij over zijn proefslagen, hij zet zich schier ertoe:

‘Uw lust ontvonckt mijn' geest om rustigh aen te vangen’ (1727);

[p. 167]

als kenner weet hij onder 't verhalen de krijgsverrichtingen te beschatten (1729, 1754-1755); als kamper herleeft hij in zijn homerische (1745-1746, 1838-1844, 1859-1874, 1912-1918) vertelling, en ja gevoelt een oogenblik heel het algemeen gevecht samengevat in zijn persoonlijken strijd (1924); als liefhebber geniet hij van het vreeselijke, en wanneer Rafaël meent ‘het ziet' er schricklyck uit’ (1845), dan jubelt hij ‘Wat gaf't een schoon verschiet...’ (1849)! - Zoo zien we in Uriël een heerlijken verteller doch ook een moeizamen werker. Schooner kan hij praten dan zijn meester, maar ook, als het geldt practisch te zijn, hij is het ongevoeliger en eerder!

Natuurlijk was hij aangewezen om als schildknaap Michaël in woord en daad ter hulp te staan: om te boodschappen was hij de beste, en weer de beste om, met het ‘vlammend zwaert’ het zijne (1920, 2145), naar omlaag te vliegen en de menschen buiten Eden te drijven (2145-2146). Lucifer, zagen we boven, bezat ook een schildknaap, ook een die ter tale was; die was Apollion, doch Uriël had dit boven Apollion, dat hij handelen kon, niet enkel met de tong maar ook met de vuist.

Welk een gelukkige vondst mag het heeten dat, na de zege, Vondel zulk een knappen krijger als Uriël, neffens den vredestichter Rafaël heeft weten voor te stellen (1708-1981); als een tweezang zingen zij dan te zamen; ze bezingen den strijd geleverd door de macht uit goedheidswille, ze zingen een zang van epische grootschheid omstraald met liefdevol lyrisme: en beiden zijn daartoe de beste zangers.

Rafaël: een gedienstig objectief gemoed, waarvan heel het wezen, geest en hert en doening aan Gods voeten ligt. Meest onder alle engelen is hij vereenzelvigd met Gods wil en heiligheid. Uit zijnen aard stond hij niet daar als Gabriël, zoo onafhankelijk gebouwd, zoo diep aan 't zoeken, zoo krachtig aan 't streven, zoo heldhaftig onderdanig. Neen, naar waarheid, recht, was niet zijn eerste neiging: doch naar goedheid, liefde, dienstveerdigheid, behulp-

[p. 168]

zaamheid. Voor anderen was hij gemaakt, niet voor hemzelven. Hij zou niet zoeken naar meer wetenis zooals Gabriël: wat hij wist, volstond; noch zou hij streven naar meer orde, zooals Michaël: wat hij vond, nam hij aan. Maar met hetgene hij wist, leefde hij voor dat wat hij vond: en had daartoe ook alle de noodige vermogens. Als fijnen redenaar kennen we hem reeds: alleen hij was bekwaam om Lucifer te woord te staan; zijn scherp gevoel laat hem speuren in de teerste vezels; zijn smaakvolle taal is edel, onderwijzend, boeiend en treffend, alles te goeder uur; en zijn kiesche vriendschap is rein, voorkomend, practisch, eerlijk, duidelijk, vast, aanhoudend in geluk en tegenspoed, vol bermhertigheid en verontschuldiging. Zelfs wanneer Lucifer gevallen is, en diep gevallen, meent hij nog, alsof alleen hijzelf schuldig was,

‘Och, of ick hem by tijts tot afstant had gebroght’ (1776)!

Om te strijden was hij niet geschikt. Ook daarvoor kwam hij niet. Doch niemand zal hem dan, om zijn afwezig-blijven, vermoed hebben van weekheid in den dienst van God, van bangheid, draalgeest, of van andere gebreken. Neen warmte ontbreekt hem niet, noch moed, noch vlugheid... doch hij is gemaakt meer om te bidden, en om voor anderen te boeten; en zijn heldhaftigheid ligt in zijn lijdenskracht. Sterker sprak hij dan Apollion; milderen dienst bood hij dan Belial; en hij streed, benevens den wapenkamp van Michaël, ook zijnen strijd, doch een strijd liever van offerveerdigheid, van bemiddeling, van lijdzaamheid, een strijd van herte tegen hert, een gebeuk van liefde op haat, een worsteling om het langste geduld... alles in stilte, onmeegedeeld, en ongetroost.

Daarvoor moest hij man en held zijn, en misschien nog meer dan de krijgers! En Lucifer, die toch een grootsch wezen was en 't achtensweerdige begreep, noemde hem minnend: ‘Oprechte Rafaël’ (1461).

En nu de omgeving: waar geschiedde het treurspel? Vondel zegt zelf: ‘Het Toneel is in den Hemel’.

[p. 169]

We laten daar de vraag hoedanig voor Vondel de hemel was, cosmologisch. Deze vraag is meermaals door anderen beantwoord geweest. Blijven we bij het tooneelmatig opzicht.

Het tooneel is op een plaats in den Hemel. In den Hemel hier te weten, zijn veel plaatsen. Trouwens: de Hemel uit het stuk Lucifer is een soort wereldschijf, met eigen hemelsblauw uitspansel (16, 579), grond (1708), en ondergrond (1928). Daarboven aan 't ‘gewelf’ (811, 1006), in der ‘heemlen hemel’ (300, 572) is: 't ‘onbeschaduwt Rijck’ (224), Gods ‘Palais’ (300), het ‘hemelsche palais’ (451, 688) de erf teweeg voor mensch en engel. Onderaan de schijf, leven ‘monstren’: ‘Orion’ de ‘Noortsche Beeren’, de ‘Hydra’ (1928-1934), ‘'t gestarrent van den Stier, de hemeldieren En andre monsters’ (1762-1763), zeker ook de ‘Leeuw en blaeuwe Draeck’ (1889). Daarin zijn ook nog spelonken (2032). Dit alles hangt op of in wolken (14, 49, 2032), of ware't op ingebeelde ‘pijlers’ (1346, 1806),

‘Als op een wederwight van lucht en eige zwaerte’ (1854).

Dan bovenop de schijf is het verblijf der engelen: een soort ‘stadt’ (835, 1723) met, daaraanpalende, een ‘vlackte’ (1846, 1658). Op deze vlakte is de slag geschied, en in de stad gebeurde 't treurspel. Binnen dezelfde stad hielden de ‘burgeryen Van Englestadt’ (834-835) hun ‘vrygeschapen Staet’ (1435), en mochten ze leven met ‘heil’.

De engelenstad of -burg (993) werd door Vondel opgevat als de heerlijke weergade van het ‘aertrijck’ (4), waarin op hare beurt, ‘de burgery van Eden’ (270) ook haar ‘heil en staet’ (5) had kunnen vinden. Gene was het‘hemelryck’ der engelen, dit ander ‘Adams Ryck’ (102): twee rijken dus, bewind- en ook maatschappelijk gesproken. Beide ten anderen waren van uitzicht een ‘Paradijs’ (28, 42, 362).

Hoe zag er dan 't engelenparadijs uit? Eerst stoffelijk, inziende den ‘Staet’ van Engelenburg? Als een hoving was het: immers in ‘groente en verf’ (1418), met ‘schaduwen’ (801), met ‘roozegaerden en tuinen’ (757); hangende als op ‘een wolck van dau en versche roozen’ (1476, 575);... geen

[p. 170]

wonder dus of daar ‘kransen, palmen’ (811), ‘lauwerloof’ (1981, 1995), ookaleen ‘olijftack’ (1511,1453) te grijpen lagen. Tusschen die hovingen in, stonden ‘hoven’ (462, 633, 830), met ‘hoffelijcke gevels’ (732), ‘Galdery, en tin, en trans’ (749, 829), en ‘daken’ (1586); dan hier en daar een ‘troon’ (1209, 1338, 1503, 2183), tronen met ‘trappen’ (1257-1258) [naar den aard misschien van een ‘regenboogh’ (573)?... men denke hier eens b.v. op den regenhoogtroon uit het ‘Laatste Oordeel’ van B. van Orley te Antwerpen, en op de regenbooghemels uit het ‘Laatste Oordeel’ van J. Provost te Brugge, uit ‘S. Jans Visioen’ van Memlinc ook te Brugge, en andere dergelijke voorstellingen]; evenzoo ‘stoelen’ (193, 570, 1239, 1545, 1584, 1595, 2015). Tronen en stoelen als zinnebeelden van een ‘trans Van eere’ (1503, 1504), of van een bewindschappelijken ‘Staet’ (1584, 1595). Een andere soort zinnebeelden, doch ditmaal als teekens en waarborgen van oppermacht, waren de ‘palaizen’ (572), ‘opperste palaizen’ (1428), ‘aertspalaizen’ (1709), ‘'t groot palais’ (1092), 't ‘hemelsche palais’ (451) met ‘goude poort’ (784), en ‘'s hemels slot’ met ‘diamantpoort’ (641). Dan nog ‘het wapenhuis’ (632, 1342). Ook ‘poort en wallen’ (1846).

Boven deze stoffelijke inrichting:

‘De hemel is een hof van weelde en vreught en vree’ (820).

Want in dezen ‘Staet’ genoten de engelen ‘heil’, nl.

‘Op 't eeuwige bancket, en d'endelooze feesten’ (907, 819, 832).

Ze waarden erdoorheen met prachtige gewaden aan, herhaaldemaal hier beschreven, in ‘lievereien’, ‘gouden pansers’ (1781, 972...) met ‘hooftcieraeten’ (799), schilden, ‘wapens’ (716, 870)... enz. De gevleugelde (368)geesten waren daarenboven omstraald met ‘glanssen’ (358), met ‘straelen van eere en heerlijckheit’ (788, 356, 404), met ‘licht’ (414) dat om en achter hen bleef hangen (12, 20, 413), waar ze ook zweefden en waar ze... ‘zwommen...

op lucht van Geesten, in den glans,
Die Galdery, en tin, en trans,
Gewelf van koor en hof vergulde’... (747-750).

[p. 171]

Ze leefden midden in de geuren (14, 869, 1023, 1268...), onder een ‘juichende gewelf’ (811), ‘op galm van keelen’ (747), in ‘volle vreught op tongmuzijck, en harpen’ (1026, 751). ‘Triomfen, kransen, palmen En harpen’ pasten hun ‘en snaeren’ (811, 812)... aan hen die leefden in een ‘maetgezang’ (981) van ‘oneffenheden

Van ampten licht en kreits en stant en trant en treden’ (979), en die toch ondereen allemaal, als ‘zoons van 't vrolijck licht’ (825) ‘Genoten [waren] van heil en blydschap’ (824), in een ‘lucht vol heiligheit, vol vrede’ (1579).

Beroering was voor de engelen onheil! En onheil scheen daar in hun hemel: als een ‘quijnen’ (1417), als ‘een wolck van rou’ (1363), als een ‘buy’ (1420), als ‘bedroefde nevels’ (735), als ‘damp’ (736), als ‘root licht’ (733-734), als een ‘zwarte gloet’ (741-742), als een ‘vlam in Godts gezicht’ (775), als ‘lichte brant’ (1330, 1992), als vliegende ‘voncken’ (1585), als ‘krijghsvier’ (1320).

Dusdanig was de ‘Hemel’, waarbinnen het ‘Toneel’ van Lucifer op te vatten is. Dit ‘toneel’ stond niet in de ‘vlackte’ maar binnen in de ‘stadt’: onbepaald waar, echter niet voor 't ‘wapenhuis’ noch ook niet voor duidelijk aangewezen ‘palaizen’. Alleen een ‘troon’ wordt er daar vereischt, deze nl. waarop Lucifer zal moeten ‘stijghen’ (1258).

Bondig thans nog eens alles samen. En op afbeeldende wijze. We laten daartoe een teekening hierachter volgen (bl. 172).

We hopen dat deze teekening zal duidelijk wezen. Men ziet erop, 't onderling verband en 't verhoudelijk belang der bovengeschetste karakters.

Enkel een tweetal losse feiten komen voor in het treurspel: t.w. Gabriëls verklaring en dan zijn belofte nopens Adams ‘heil en staet’. Al het overige is noodlottige ontwikkeling van gemoederen, ofwel de uitslag ervan.

Neffens den ‘Staet’ der engelen, is gesteld geworden deze van Adam. De Rei neemt den toestand aan, en leeft

[p. 172]

haren ‘staet’ voort, elk op zijn afstand. De Luciferisten integendeel, verlegen om hun behoud, schijnen zich nauwer tot hunnen ‘staet’ te willen aansluiten; ze schermen voor hem, willen hem schooren, verstevigen, versterken;... meer nog, Lucifer wil hem ‘heffen’ (570). De mensch moet van dezen ‘hunnen’ engelenstaat afgewijderd blijven (705). Daartoe

‘Op dat’ de ‘toelegh niet op zijn vermoogen stuit'’ (594), behoeft men eerst Michaël ‘de slaghveêr uit te rucken’ (593).

De Rei dringt aan tot gelatenheid, Gabriël tot rust, Michaël tot onderwerping en Rafaël tot berouw. Doch nutteloos! Het hebzuchtig driemanschap drukt op de gemoederen. Telkens de muitelingen tot hunne plaats zijn overgehaald, dra gaan ze opnieuw aan 't overhellen; ze drijven terug nader, almeer bekommerd iederen keer, en houden zich als 't ware dichter en dichter van hunnen ‘staet’. Lucifer

[p. 173]

acht zich verplicht te volgen... omdat hij vooraan is! De ‘Veltheer’ echter werd uitgedaagd. De ‘Veltheer’ komt. En ziet! Wanneer eindelijk de Luciferisten nu ten dichtste bij hunnen ‘staet’ en ten sterksten eromheen staan, wanneer medeen ze zich verst van den mensch gewijderd meenen..., op dit oogenhlik juist en juist om deze onwrikbaarheid, hebben ze ook onwederroepelijk verdiend hun ‘staet’ maar heelemaal te verliezen, en worden ze inderdaad zelf uit den hemel ‘gevaeght’ (1717, 2160)... Hun wit, zal thans keeren: uit bekommernis weleer, wilden ze niet dat de mensch kwam in den ‘staet’ die de hunne was; uit afgunst nu, willen ze hem voortaan veel min zien in den ‘staet’ dien zij verloren. Al te streven om de besten-uit te zijn, lukte 't hun niet den schuldeloozen mensch, - en God in den mensch -, uit hun plaats te kunnen houden; thans gaan ze streven om te worden de boosten-uit, en zullen ze zoeken de zwakken mensch zelf te ‘bederven’ (2043)... Ze doen 't: of liever ja, den ‘mensch’ doen ze vallen.... doch.... niet God in den mensch! Want hoort! God zal eens den ‘staet’ van den mensch zelf weerom ophelpen, eerstdaags komt Hij Gabriëls gebod eeuwig ten uitvoer brengen, en mensch en engel gaan alsdan, in elk hun ‘staet’ een eeuwigheid in van ‘heil’.

Dus dezen, die leefden handelden baden streden volgens hun ‘staet’, en hem in Gods handen overlieten, m.a.w. die minst hebben zelf gepoogd om hem te behouden, behielden hem best... en de anderen die het meest gingen zelf ervoor zorgen, dezen verspeelden hem volkomen. En dit is tragedie⁽¹⁾.

(1) Hoe geniaal! Geen twist behoefde hier om te weten hoe het mogelijk was dat engelen vielen: uit hooveerdij of uit wellust?... Neen, alles ontstond uit den drijf van physieke gesteldheden, van schuldelooze neigingen, een oogenblik in botsing gebracht met een enkelen nieuwen toestand.
Doch ik hoor al de eeuwige vraag: ‘Heeft Vondel dit alles [opvatting karakters en spel, zooals bovengegist] bewust gewild?’ Autw. ‘Groote dichters handelen zoo dikwijls tegen... opgemaakte plannen tot een zegen voor hun werk, hun genie is goddank veel zekerder dan hun stelsel en werkt gelukkig geheel alleen in den drang van 't scheppen;... zij leggen in hun werk geniaal veel dat ze niet wisten, ja dat ze niet wilden’. I. Oorda. Lucifer. - Jong Dietschland, 1910, jg. XIII, bl. 21, opm.

[p. 174]

Een opmerking tot slot: meer en meer houden we van ons gedacht, dat in Lucifer de algemeene indruk van spel en treurgeval, eenvormig is en evenwichtig;... dus dat deze indruk voortkomt uit 'n des te dieper opvatting bij Vondel, en uit 'n des te krachtiger uitwerking zijns ontwerps. De lezer of toeschouwer van 't stuk wordt niet door onevenscherpe karakters of door al te schetterende trekken entwaar ongelijkmatig getroffen; noch wordt hij door den invloed van een dergelijk ‘effekt’, hier of daar afgetrokken van den lust om heel de massastrekking met een enkelvoudigen kijk te beschouwen. Het stuk staat voor ons - gelijk we boven in 't begin hebben gemeend, - als een effen grijze hemelwolkvlakte, die uitloopt in breeduitgestrekte en kleurgelijke diepten. De afzonderlijke spelers steken niet af op dit geheel, tenzij alleen als min-of-meer heldere schemeringen die nauw-zichtbaar verschuiven. Stoffelijke tooneel-kleuren dan en bewegingen, zooals ze Vondel heeft opgegeven ongezocht en los, zinderen niet te sterk op ons oog ten nadeele van ons geestesgenot; ze werken mee naar den zweem van 't algemeen uitzicht, en bovendien dit doen ze in den toon en de strafte die wijzelf willen verkiezen. Merken we dit alles op, en stippen we deze verschijnsels vast, ten bate van Lucifer's uitwendige breedte en inwendige macht.

Laten we besluiten.

Natuurlijk: mijn kind schoon kind! Mij zal dunken nu, dat ik terecht Vondels Lucifer mocht opvatten, als boven-beschreven. Anderen zullen met dezen uitleg niet zoo ras ingenomen zijn: trouwens ondermeer, hij stoot te geweldig aan, tegen een aantal verklaringen⁽¹⁾ die hedendaags... in de mode zijn. Wil men hierom mijn meening onbesproken voorbijgaan, ik zeg in Godsnaam! En ik zal mij afvragen of het toch niet immer beter blijft, te genieten uit eigen ooren, uit eigen oogen, uit eigen lijf... onbesproken, dan te moeten eerst wachten naar een kunstvorscher, die u

(1) B. v. dat ons treurspel het verhaal is van Lucifers val, zondermeer (vgl. hierboven op bl. 101-111, 149-150, 174); dat de engelen vóór de zonde, geen ‘karakters’ vermogen noch bezitten (bl. 111-114...-168); dat Lucifer, enwel uit hooveerdij, de opleider is van het engelengeweld (bl. 116-134); dat de Rei in haar gezangen, meestendeels enkel lyrieke tusschenspelen opvoert (bl. 155-160); dat menige deelen verzen, zelfs aleens een gansch tooneel, overbodig zijn (bl. 100, 132-134, passim); enz.

[p. 175]

ambtelijk kome zeggen dat gij het, volgens alle de genietregels, goed ophadt! Integendeel wil wel iemand mijn opvatting onderzoeken en bespreken, ik dank hem ervoor op voorhand. Hij zegge het goed en het kwaad. En hij spreke met hetzelfde doel als ik, t.w. voor de waarheid. Daartoe herleze hij eerst Lucifer, al denkende op wat hierboven allemaal staat. Hij leze, al Lucifer doorlevende. 'k Verwacht mij dan, aan wellicht hier en daar een waarachtige terechtwijzing van hem; maar ik verwacht mij ook aan aleens een bekentenis, dat hij in zulkdanige herlezing, 't een en 't ander zal genoten hebben meer en dieper dan voordien. En dan weerom zal ik tevreden zijn: gelukkig, omdat ik zal meegewerkt hebben, om door een Vlaming te doen gretiger zelf-smaken, het schoone uit het schoonste onzer letterkunde.

En de Lucifer op zijn W. Royaards?
Ik heb hem gezien te Thielt op 14ⁿ in Schrikkelmaand II. Ik ben er nog altijd den kunstenaar dankbaar voor: daar heb ik kunnen bijwonen een allerheerlijkste opvoering van Vondels meesterstuk. Wat bewijst die knappe Heer Royaards, toch een grooten dienst aan onze letterkunde en aan ons volk: nl. met onze letteren in haar hoogste uitingen genietbaar te maken, en met ons volk tot in de meest afgezonderde gewesten, te leeren smaken en te laten genieten! Veel schoone dingen heb ik gelezen over de stoute ondernemingen en den luisterlijken bijval van den beroemden kunstzendeling! Nog echter niet dit: dat, sedert de opvoeringen van Adam en ookal van Lucifer, tal van onze volkstooneelmannen en studenten, aan 't naäpen zijn gegaan van deftiger houding, meer berekend gebaar, meer verzorgde uitspraak, meer eerbied voor kunst en uitwendige beschaving. In West-Vlaanderen, en ook elders zeker, spelen de kleinen, de minderen, de eenvoudigen, de oprechte ‘kunstzielen’ van nu af aan... ‘lijk Royaards’! En God gave dat ze in hun droom gelukten, t.w. op 't tooneel der kunst en ook op 't tooneel van 't leven! Misschien vaarden we aldus in Vlaanderen een toekomst tegemoet, waar er zullen eigen Landjuweelen en Olympische tooneeldagen ontstaan, in plaats van fransche poppenbeuzelingen en engelsche nekkebrekerijen! En, meen ik, dit zal geen kwaad zijn,... te weten voor onze eigenheid en onze levensveerdigheid.
Evenwel hierom te grooter wordt ook de verantwoordelijkheid van den kunstenaar! Ten anderen meer wel dan uitvoeren, doet hij aan het stuk; nl. hij stelt zich ook aan, als uitlegger ervan. Op 't gebied van voordracht zullen we hem bewonderen; doch op 't gebied van vertolking zullen we hem rekening vragen.

[p. 176]

Vondel was een Vlaming, zot naar kleur en naar beweging; zijn werk in tijd van Renaissance opgevat en uitgedrukt, was bovendien hierom temeer, breed en grootsch en rijk van aanleg. En geen vlottende lijnen hangen daarin, maar sterke, en werkelijke, en (Oorda. O. c. bl. 13) aleens ‘vette wreven’.
We kunnen niet wenschen dat een Royaards nu spele zooals het Vondel zou gewild hebben... in zijnen tijd. Bovendien dit wenschen mogen we zelfs niet. Zulk een uitvoering zou oudheidkunde worden, en niet tooneelkunde zijn! Maar... men late ons toe te vragen: of 't best was, dat daarom liever, in plaats van vlaamsche, italiaansche Renaissancetrekken rokken kleuren houdingen tooneelbouwingen enz. aangevoerd werden? - en of 't best was dat deze trekken voorkwamen, in een bonte mengeling ondereen, tezamen met hedendaagsche eclectieke gewaden en zwevingen? - Verder, twee soort gebaren, meen ik, werden voorgehouden: gebaren gevat volgens de voordracht, en gebaren wild ontsproten uit de geraakte zenuwen; b.v. gebaren om te zeggen: ‘gaan’ en ‘vliegen’ en ‘slaan’ nog weer andere werkwoorden, en dan andere gebaren, willekeurige, als bevingen, mantelgewuif, ookal een gebrom dat in de verzen niet stond; dus eenerzijds gebaren uit de waarheid opgedacht, en gebezigd tot verduidelijking van 't woord, en anderzijds gebaren om de symmetrie gedaan, met gevaar van het spel te verdooven. Was het saamgebruiken van alzoo natuurlijkheid benevens gemaaktheid, en van evenwichtig classicisme benevens onbedwongen romantisme wel ook best? - Gansche tooneelen, een heele bende, de Luciferisten speelden vlaamschweg, met realisme, volksachtig! De Rei integendeel, conventioneel van top tot teen, scheen iets vreemds, stond als op een schilderdoek bachten het spel. Ook best zoo? - Rei en Luciferisten verschilden ondereen van kunne, van zegging, van handeling... ook van beteekenis: de Luciferisten speelden ‘in den Hemel’, terwijl de Rei was... wat? de schola misschien die er op 't hemeldoxaal, haar lied van buiten zong? Nogal best? - En dan de karakters, dienden ze wel best begrepen zoo ze 't daar waren? - Lucifer b.v., was hij niet te hooveerdig... te vast besloten, te weinig sympathiek? - Was 't niet ongelukkig dat de mindere booze geesten weerom meest hebben aangestaan? - En te bejammeren dat de meeste toeschouwers, Rafaëls tusschenkomst en rede onontvankelijk en langdradig vonden, immers om Lucifers al-te-vast karakter? - En te betreuren dat de algemeenheid der aanwezigen niet zoozeer en zoo innig ‘gepakt’ waren, als na 't spel van ‘Adam in Ballingschap’? - Deze laatste uitslag, misschien om het weglaten van 't laatste tooneel? Allemaal best?
Een andere, meer bevoegd dan ik, beantwoorde deze twijfels. Maar, ...deze is hier nu een gril van mij: ik zou toch eens Lucifer willen gespeeld zien, als hierbovenbeschreven. 'k Weet 's wonder of hij ook niet zou aanstaan, of... misschien zelfs niet meer?

L. De Wolf.