Biekorf. Jaargang 22

Gezelliana
Van den Nachtegale naar de Kerkhofblommen

't IS wonder, wanneer men lang met iets bezig is, hoe alles in de oogen slaat wat ermede in betrekking staat.

Die Nachtegale van Gezelle heeft mij al veel dingen over zijn Meester voorgefloten!

Hebt gij de verzameling van Rond den Heerd? Neemt 't vijfde jaar (1869-70) en kijkt op bladzijde 260, in den dagwijzer:

‘Donderdag 14. Sint Bonaventura Fidenza, Cardinaal enz... van 't order van S^t Francoys, 1274... 't Was Sint Bonaventura die bezig was met scheutels te wasschen als ze hem den cardinaalshoed brachten. “Zegt dat ze hem daar leggen”, zeide hij, en hij wiesch voort, totdat hij gedaan hadde. Daarom en was Bonaventura Fidenza geen minder wijsgeleerde en geen leegdragender dichter algelijk, getuigende zijn wonderlijk stuk van de nachtegale.’

Dit is van Gezelle zelf.

Zoo, Heere ende Meester kende en bewonderde zeer een gedicht van S^t Bonaventura op de nachtegale.

[p. 91]

Welk stuk mag dat zijn?

Sedert wanneer lag het in 's Meesters geheugen?

Deze vragen stellende, is 't onmogelijk niet te denken aan een viertal verzen van S^t Bonaventura, die staan op 't doodsanctje van Ed. Van den Bussche, en aan 't hoofd der Kerkhofblommen (1858):

Eia, dulcis anima, eja, dulcis rosa, enz.

Een briefken naar S^t Franciscus' zonen, de Capucijnen, die de werken van dien Heiligen Doctor voorzeker bezitten, en 't viel al uit lijk het te verwachten was; ja, die goede Pater Valerianus Van Beeck, van 't klooster van Aalst, heeft mij geheel 't gedicht afgeschreven, wat geen kleinigheid is, en mij de nauwkeurigste bibliographische inlichtingen verschaft. Ik moet hem daarover hertelijk danken.

't Gedicht heeft voor titel: Philomena, wat een ontwording is van 't Grieksch-Latijnsche: Philomela, een fabelname van den nachtegaal. Het komt voor in de Opuscula varia ad theologiam mysticam (tom. VIII der uitgave van de Paters Minderbroeders van Quaracchi). Onder die opuscula zijn er ook Rhythmica of gedichten, waaronder Philomena nummer II is. Het wordt aan S^t Bonaventura toegeschreven, maar de geleerde uitgevers bestrijden of het van hem is, en denken eerder dat fr. Joannes Peckam er de schrijver van zou wezen. Dit laatste is echter van geen belang. Gezelle, in zijnen tijd, aanzag het als Bonaventura's werk.

Philomena is een gedicht van 90 vierrekige strophen. Dit is het onderwerp:

De nachtegaal, (zegt de dichter), wanneer hij zijne dood voelt naderen, gaat zitten op een hoogen boom, en vóór de dag in de lucht is, heft hij zijn laatste lied aan. Dit lied wordt scheller en schooner met het groeien van 't licht, totdat de zanger, op den middag, erbij bezwijkt, en sterft.

Die nachtegaal, dat is 't voorbeeld van de Godminnende ziele, die, overwegende de groeiende liefde door God aan de menschen betoond in 't voortgaan van den tijd der wereld, eindelijk, van alle banden des lichaams ontdaan, van liefde bezwijkt en sterft.

De grondgedachte dezer mystieke toepassing zit in Gezelle's Nachtegaal: Den heelen nacht... (Tijdkrans, Mei, n^r 4) eindstrophe:

‘O Zielenbrand, o Nachtegaal!
O zanger, die zijt boven
alle andere wezens, gij, van God,
ten voorbeelde ons gesteld.
Och, ware mij het leven, al
van nu, om Hem te loven,
en vrij van al dat lijf is, ar-
men balling, toegeteld!’

[p. 92]

Sedert de jaren '50 dus droeg de Dichter deze zielverrukkende middeleeuwsche poëzie in zijn geheugen, en dat met voorliefde. Ook ben ik zeer geneigd een verband te zien tusschen:

a)

Cantilenis dulcibus praevenit auroram sed cum dies rutilat, circa primam horam, elevat praedulcius vocem in canoram, in cantando nesciens pausam sive moram. (Philom. str. 7). Et cum in meridie sol est in fervore tunc dirumpit viscera nimio clamore.... (str. 9). En, van de ziel sprekend: In hoc statu respicit quidquid est terrenum... (str. 78). Gemitus, suspiria, lacrymae, lamenta sibi sunt deliciae, cibus, alimenta... (str. 77).

b)

En Gezelle's voorlaatste strophe in 't zelfde stuk: En, eet hij niet? Hoe leeft hij? Of hoe kan hij, zonder staken, van eer het daglicht henengaat tot 's morgens, in den gloed des middags, immer nuchtersmonds volzingen en volwaken den tijd, dat 't menschdom ruste, eilaas, en spijze zoeken moet?

Immers, de Nachtegaal in dit stuk van Gezelle, is een doorschijnend zinnebeeld van den mensch die, in hooger denken en voelen, haakt naar een bestendige bevrijding uit de banden en noodwendigheden van 't lichaamen de treurnissen der ziel. De invloed van het latijnsch mystiek gedicht is tastbaar. Wel is bij onzen dichter de bedoeling niet zoo uitdrukkelijk verklaard, en blijft hij nader bij de natuur, maar elke trek van zijn voorlaatste strophe ligt in Philomena reeds te kiemen. Veel klaarder zou dit den lezer blijken na het geheele verband te hebben gezien, ik geef enkel de verzen die 't onmiddelijkst aansluiten.

Wanneer nu de Godminnende ziele aldus van liefde bezweken is, groet haar de latijnsche dichter o.a. met deze woorden:

Eja, dulcis anima, eia dulcis rosa,
Lilium convallium, gemma pretiosa,
Cui carnis foeditas exstitit exosa,
Felix tuus exitus morsque pretiosa!

(str. 82).

Door Gezelle alzoo vertaald:

Ei gij zoete zielken toch, ei gij zoete rooze;
Lelie van de dellingen, kostelijk gesteente;

[p. 93]

 

't Vleesch en zijn bederfenis hadt gij altijd noode,

 

Zalig was uw uitgang en kostelijk uw sterven!

Uit deze aanhaling vloeit nu 't zielgedichtje op het doodsanctje van zijnen leerling:

Zoo daar ooit een blomke groeide

over 't graf waarin gij ligt,

of het nog zoo schoone bloeide,

zuiver als het zonnelicht,

blank gelijk een lelie blank is

vonklende als een roozenhert, etc...

En die blommen, uit S^t Bonaventura overgeplant op dat graf, geven den titel zelve van Kerkhofblommen aan het altijd frissche letterwerk, waarin Philomena, of de Nachtegale, tot tweemaal toe haar stemme laat weergalmen.

Nog een woordje: Deze haast onloochenbare verhoudingen tusschen het gedicht van Gezelle: ‘Den heelen nacht...’ en S^t Bonaventura's ‘wonderlijk stuk van de Nachtegale’ zoo de Meester het in 1870 nog noemt, versterken mij in de overtuiging, dat dit gedicht merkelijk ouder is dan de andere Nachtegaal: ‘Waar zit die heldre zanger’.

Al. Walgrave.