Biekorf. Jaargang 20

[p. 230]

De Vrede bij de Saalfranken en de Vlamingen
(Vervolg van bladz. 190)

HET ‘soendinc’ zooals men voortijds de verzoening noemde, was niet teenemaal en met al zijne plechtigheden door de wet bepaald. Vele handelingen waren willekeurig, en verschilden volgens de zeden en de gebruiken van iedere streek.

Vrienden en magen van wederzijden, van den moorddadige en van den vermoorde, moesten daarin overeenkomen. Zij kozen hunne mannen - kieslieden genaamd - die over alles beslisten, waar en wanneer, en hoe de zaak zoude geschieden.

Aangaande de plaats, het was meermaals een openbaar gebouw, vroeger mogelijks de Malberg zelve; later eene abdij of een klooster⁽¹⁾, zelfs de kerk der parochie of der kloostergemeenten in het bereik.

Het valt hier op te merken dat sommige onzer vredenamen van de plaats der verzoening, hunne beteekenis gekregen hebben.

De wyze van verzoenen dient ook aangestipt te worden. In sommige streken trokken de ‘vrienden van den dooden zijden’ rouwkleederen aan, en deze van den ‘moortdadigen’ niet. Elders maakt men er geen gewag van.

De moortdadige of baerschuldige ziet men te voorschijn komen: in sijne lijne laken, barvoets ende blootshoofts, hij ligt geknield, hij bidt zelve, een werf, twee werf, drie werf om het teeken van bermhertigheid.

In andere gewesten is het een bijzondere persoon, een hooggeplaatste man, die het teeken van bermhertigheid afsmeekt, doch een enkele maal, en de moorddadiger komt er in min vernederden staat te voorschijn, doch altijd barvoets en blootshoofds.

(1) In de zoendinc-boucken van Gent, wordt zelfs den reftere van den doestere van den Augustinen, aangewezen als verzoeningsplaats. 1481.

[p. 231]

Merkweerdig is de verzoening, aangehaald door Cannaert, en die geschiedde te Aelst het jaar 1437, ‘ter Steerten, in den pand, bijgewoond door zeven schepenen van Aelst en elf mannen van Leene van den Steene t' Aelst metsgaders den bailliu ende den Meyer’.

‘...doe ghinghen de mesdadige in de kercke ende ontcleeden hen alle drie in huerlieder linen cleeden, ende den montzoendere met zinen vrienden ghinc staen in 't hende van den pande. De bailliu van Aelst brochte gheleet den oepenbaersten baerschuldigen van den faite te wetene Martene Joorys; Jan van Belle zweert-dragher ende een scepene brochten Woutren, ende de Meyer ende een scepene brochten Joris, alle drie d'een d'andere volghende. Ende als zy in den pand ghetorden waren, doe knielden zy alle drie neder ende leyden huere handen te gaderen. Ende doe stonden zy op ende werden gheleedt tot ontrent de midde-waert van der plaetse, daer zy weder knielden. Doe stonden zy weder op ende worden gheleedt tot bi den voete van den montzoendere, zy knielden weder, stonden up, ende custen den montzoendre an zine wanghen.
Doe maende den Bailliu den mannen van den rechte ende zeyde: ik mane u... of u dinct dat desen paix ende wettelic zoendinc zoo wel ende wettelic gedaen zyn.
De man die ghemaent was zeyde: ...dat desen paix ende zoendinc wettelic ghedaen, ghemaect, ghecust ende ghezoendt zijn... men doet vele zoenen, daer de Meyer ende de scepenen niet over gheropen en zijn, om de spaernesse van den costen. In 't zoendinc dat Gillis van Ydeghem dede van der doot van Janne van Branteghem, gaf de vors. Gillis, Joose Gheerts 't halmken in de hand, zonder cussen⁽¹⁾’.

Keeren wij nu weder tot onze glossen.

De jongste codices, 7, 8, 9, geven: cusfredum (1. 3); cusfredum en cus fretum (1. 4). Daarbij opgemerkt dat die 11. 3 en 4, van verschillige zaken spreken: 1. 3: si quis hominem in capita placaverit...; 1. 4: si vero intra costas aut in ventre miserit uulnus...

Hier erkennen wij de kusvrede, of de vrede ghecust ende ghezoendt, zooals wij komen te zien. Dus een slag van vrede gekenschetst door den kus; want de vrede werd ook gemaakt ‘zonder cussen’ (¹).

(1) Cannaert, Bijdragen tot kennis van het Oude Strafrecht in Vlaenderen. Gent, Gyselynck, 1835, bl. 363.

[p. 232]

Gaan wij nu tot de oudere codices, wij vinden er cod. 6, 5: chesfrído, nogmaals de: kusvrede, doch een ouderen vorm als cusfredum.

Zoo komen wij tot cod. 2, die met cod. 1 en cod. 3 op de hoogste oudheid mag aanspraak maken, daar hij slechts de hoofdstuk ken van vóór de bekeering der Franken bevat en daarbij het meeste getal glossen voor den dag brengt.

Wij vinden daar: chicsio frit en chisio frit.

Chicsio frit is eene samenstelling.

Het tweede deel frit beteekent vrede. Wij vinden het:

Tit. XIII. De rapto ingenuorum: cod. 1: fritus exinde. MMD. dln. in den zin van het geld voor de vredebrake te betalen. Cod. 3: fredus. Cod. 6, 5, fretus. Cod. 7, 8, 9: fredus, fredos; Cod. X fredum. Lex Emend: fredum. Ook Tit. X, cod. 1, 1. 7: inter freto et faido. Cod. 2: inter fretum et faidum. Cod. 3: inter facto et freto (misdrukt of misschreven voor: foeto et freto - veete en vrede...)

Dat frit vrede is, wordt gestaafd door de aanhalingen uit onze oude keuren, waar wij gezien hebben dat na wonden, kneuzingen, gevechten en manslachten, ja soms na enkele geschillen, de vrede van rechtswege wierd opgelegd. Nemen wij nu het tweede deel der samenstelling: chicsio dat Kern verklaart een gen. pl. te zijn. Doch in eene samenstelling kan io geen naamvalsuitgang zijn, doch gelijk prof. Vercoullie het mij schrijft, een stamuitgang, en men zou kunnen denken dat ja-, jō-, jon-, jōnstammen zich in dien vorm als eerste lid van een samenstelling moeten vertoonen. Doch het ongeluk wil dat in de oude ons bekende West-Germaansche teksten het geval niet is. Een ja jo (ia, io) is er niet, zeker wel omdat in den tijd van die teksten de j reeds de voorgaande medeklinker verdubbeld had.

Toch moet het eenmaal anders geweest zijn.

Zijn nu de glossen van den tijd toen deze stammen zich nog met ja, jo, in samenstelling vertoonden? Ik moet het denken.’

Van een anderen kant io kan geen gen. pl. zijn daar

[p. 233]

men in het Nederfrankisch dezen uitgang niet aantreft⁽¹⁾.

Nemen wij nu chicsio voor stamuitgang. Wat beteekent het? Chicsio staat in de oudste codices ter plaats waar in de jongste codices cusfredum te vinden is, het moet dan ook dezelfde beteekenis hebben. Nevens chicsio staat chisio geassimileerd uit chicsio. Het ags. heeft cyssan, eng. to kiss, mnl. cussen. Terzelfder tijde dacht ik op de geplogenheid der vrede te Aelst waar men zoende ‘op zine wangen’ en niet aen zinen mont. De wangen in West-Vlaanderen noemt men kaken, in 't Noorden en Fransch-Vlaanderen kaaks, eng. cheeks, Franck beweert wel dat er geen verwantschap kan bestaan tusschen die woorden en ook geen nadere betrekking tot het goth. kukjan = kussen; doch kussen, zoo schrijft prof. Vercouillie, kan beantwoorden aan Go. kusjan en kan in dit geval wel verwant zijn met kukjan. Het bewijs behoort bij het zeer uitgebreide onderwerp van de Wurzelerweiterung. Kussen ware geassimileerd uit kuksen, Go. kuksjan tot welke opvatting chicsio wel aanleiding kan geven.

De i van chicsio is wel de voorstelling van u voor de volgende i of j’.

Wat gasfrit, geisofredo betreft, Kern legt die woorden uit: ‘a wound in the short ribs is called gasfrit in 2, geisofredo in 6’. Nogmaals omdat Kern dacht dat de glossen over 't algemeen vertalingen zijn van de woorden die er nevens staan.

Geisofredo, gasfrit en waarschijnlijk hisifreth beteekenen een en het zelfde: de gijsvrede, de gijzelvrede.

De vrede bij de Franken en later bij de Vlamingen wierd dikwijls vergezeld van de geplogenheid die men noemde ‘ghiselscap’.

(1) Prof. Vercouillie in zijne Histor. Gram. vervangt de niet bekende vormen door de oud-Saksische.

[p. 234]

Keur. Yp. Amb. bl. 30, 31, 32. - Van ghiselne. So wie te ghisele genomen wert... mach doen bliken dat stic up ghenomen es of paix of vrede... wert ontlast van die ghiselscepe.
- Item dat men van manslachten ghiselen zal niet meer dan iiii personen.
- Item zoo wie grief of quetsen ontfaet.... up dat hy tghicselscap vermach... zal men de principael twisters wisen in den steen te ghebiedene, daer de here ende de wet heur pael ende steen maken zal....⁽¹⁾

Bijna overal in Vlaanderen na twist of begin van gevecht is men verplicht te ghiselne. - Ghiselne, hd. geiseln.

Voor ghisel vindt men: ghise, gise⁽²⁾; mhd. geisel, geise.

De oorsprong van ghisel, ghiselen, is nog niet opgehelderd. - Zie Franck, ook Kluge, o.d.w.
De geslachtnamen: Ghisel, Ghys, Gheys, Gheysen, Geisen, bestaan tot heden; ook de samengestelde Ghiselbrecht, Ghysbrecht, Gheysbrecht.

Gasfrit mag bij Geisofredo gebracht worden, en het is te vermoeden dat het oud Vlaamsch gasel, gisel, wisselvormen zijn, en ook dat er verwantschap bestaat tusschen gijzel (ôtage), en gezel (compagnon). Geselle, ohd. gisell, beteekent oorspronkelijk: een medewoner, een huisgenoot, en van daar vriend, genoot, enz. Gasaljon is afgeleid van ga = mede, te zamen, en saljon, verblijven, wonen.

Nu volgens de germaansche geplogenheden wierden de gijzelaars genomen onder de vrienden en magen van beide huizen die in twist waren: het waren dus echte gesellen in een oorspronkelijken zin van het woord:

In 't jaer 1325 Hamin Wouters ghetwist hebbende jeghen Coppin Slinghere ende hem gheraect zonder smeite of steike... vrienden ende maghen waren ontboden ende ghevraecht of zij bliven wilden ende vervangen⁽³⁾. Cost. Veurne, bl. 466: Van Ghysselen: vermach te verzoucken verzekertheide van hem, zyne vrienden ende maghen.

(1) De giselpael, ook mv. giselpalen = ruimte, waarin de gegijzelde vrij en vrank mag wandelen. - De steen, giselsteen, giselhuus, waar hij verblijft en geherbergd is. - Schier in alle oorkonden over het gijzelen.

(2) Zie Verdam.

(3) Ordonnance ghemaect ter sale typre biden com. heeren van alen, scepenen ende ghemeente van Iperambacht.

[p. 235]

A.K. Yp. Amb. Van paix, soendync enz... bl. 9: enichen gheselsceip ghemaect worde, ende zij daerenboven, of haerlieden vrienden ende maghen...
De Zoendinc-Boeken van Gent, geven ook overal: maghen ende vrienden⁽¹⁾.

Men zou dus kunnen denken dat de gijzelaars niets anders zijn dan de gezellen ‘de vrienden, maghen’.

Zonderling komt het voor, dat onze keurboeken die twee woorden ook niet onderscheiden: de keuren van Yper-ambacht schrijven: gheselscepe, ghiselscepe, ghaselscepe, en dat nog in het zelfde hoofdstuk. Daarbij het gyzelschap wordt meermaals genoemd: de verzekertheide, ofte assurance ende de gijzelaars de gesellen vande assurance ofte verzekerthede!

Aangaande de wisseling der a, i, e, en men zou er nog o, u, mogen bijvoegen, zij is niet alleenlijk mogelijk hetgeen sommige geleerden niet willen aanveerden, maar in den tijd, vóór de scheiding van Oost- en Westgermaansch is zij ‘een feit’ dus onloochenbaar. Wij zullen er later over handelen.

Nu, dat gisel en gesel zouden kunnen verwant zijn, is slechts eene gissing; doch eene gissing kan somtijds gegrond zijn.

Hisifret, indien de h niet staat voor ch, of er toch de weerde niet van heeft, moet bij geisofredo gebracht worden.

Staat er de h voor ch, of heeft zij er de weerde van, hetgeen dikwijls het geval is in dit tijdstip, dan moet hisifret bij chisiofrit genaderd worden.

Uiuisio feth, staat ongetwijfeld voor uuisio-feth, of uisio-feth; Kern denkt het te mogen vereenzelvigen met chicsio fret, doch het verschil is te groot, om het vooral misschreven te verklaren.

Uiuisio feth, moet Uisio-feth geweest zijn; de afschrijver zal tweemaal ui gezet hebben; het kan ook Uuisio feth

(1) Cannaert, bl. 375 en volgende.

[p. 236]

geweest zijn; want men vindt in de L.S. reeds hier en daar de dubbele u (uu) onze w verbeeldende, zooals uuiridarium, uuirio etc.

Uisio feth is de: huisveete; is feth slecht geschreven voor fret, dan beteekent Uisio freth: huisvrede.

Uisio, is: huis; in het ofr. huis, daarvan: huissier, en beteekende voortijds deur, dorpel; ofr. huis, porte⁽¹⁾.

Het is te denken dat wederom ja, jō, jon, jōn, stammen zich in dien vorm vertoonen en dat een dusdanig frankisch werkwoord aan ons huidig: huizen = woonen, beantwoordende zal bestaan hebben. Immers in Prologus III der L.S. vinden wij dit woord, doch reeds in een gevorderden vorm, weder, en nog in een latijnsche tekst: Hoc sunt qui lege Salica tractaverunt: Uuisogast, Uuidegast, Arogast, Bodegast, Salegast; uuisouuado (= uuisouuando) in Bodachaem et in Salachaem.

Uuisouuando = huizende, wonende...

Charfrido, dat niemand uitlegt, meent Kern te mogen brengen bij chesfrido, en zoude excidium, casus ad terram, o. Fris: gers-fal, gresfal beteekenen. Doch hij durft niet beslissen. Charfrido⁽²⁾ zou wel kunnen chorfrido, chorvrede, beduiden de vrede door de keuren opgelegd. Gantier schrijft stoutweg charfrido: keurvrede zonder eenig bewijs te geven!

- Car. Care beteekent nog hofstede; en ook de bewoner, care, carilo, kerle, kerel; van daar de Caribant, de streek der hofsteden, der landbouwers. -

De oudste vlaamsche keuren dragen den naam van choren zooals de chore van den den lande van Waes-1241. De a en ō (fr. or.) die de naaste nevenklanken zijn en minst verandering bij tong en lippen vereischen, wisselen dikwijls in het Frankisch en ook in het Westvlaamsch.

(1) Aalma, Grand. Dict. Français-Flamand.

(2) De eigennaam Charifridas vindt men in vele oorkonden. Fabre d'Envieu haalt hem aan bl. 83 - Le Dictionnaire Allemand - paix du glaive ou par le glaive? ook mogelijk.

[p. 237]

De L.S. geeft chanchlore voor chanchlare hankelaar, krepelaar; en tot heden toe wordt are, ore en ore, are, uitgesproken in meer dan een dialect⁽¹⁾. Te Brugge o.a. wordt are ore. In de middeleeuwsche stukken is die verwisseling niet zeldzaam: cardewaghen, cordewaghen, enz. starf, storf, etc.

De vrede hebben wij gezegd, wierd meest tusschen ambachtslieden en landbouwers gemaakt. Het bewijs vinden wij in de L.S. en in de vredenamen.

Er is eerst spraak van vrede in Tit. X. De servis... waar de ambachtslieden vermeld worden: fabrum ferrarium vel aurifice, vel vinitorem, aut stratorem, - carpentarium, venatorem molinario, vel quemcumque artificem.... (uit de verscheid. codices.) Later, in onze ‘soendincboeken’ zijn het schier al ambachtslieden die vermeld worden. De vrede wierd ook gemaakt tusschen de landbouwers.

De vredemannen geven ons daarover bescheid. Nochtans is het zeer moeilijk te onderscheiden tusschen de vredenamen die den landbouw aangaan, en de namen waarvan de uitgang frit, fredo, fridus enz.: omheining, beslotene plaats, beteekent. In menig geval kunnen beide beteekenissen verrechtveerdigd worden. Baldfrid, kan zooveel de vrede der Bald ‘pachtgoed’ (ofr. bail) beteekenen, als, omgeving, bevrijding, - clôture - van het pachtgoed. Tot heden ten dage toe beteekent ‘vrede’ in sommige streken zooals in Brabant, Limburg, een bepaald, omheimd stuk land.

Haimfrid, Hemfrid, - kan de vrede der woonstede bedieden, en ook de omsluiting der zelfde. Winfrid, vrede der winne, van het land dat tot winning, ontgind is, en ook, omheiming, bevrijding van dit land. Egfridus, Eggefridus, eegde-vrede, egge-vrede: de omsluiting, de

(1) De dialecten zijn kostelijker bronnen voor de taalkunde dan gelijk welke algemeene landtaal. Zoo dacht ook wijlen Willems.

[p. 238]

bevrijding, voor de eegde, de egge; en ook de vrede aangaande een stuk land dat moet geeegd worden⁽¹⁾. Egfrid, wordt later Egverd, Egvard, Eggewaert - (de verde, de varde)⁽²⁾. Wij hebben Eggewaertscapelle in West-Vlaanderen.

Alfridus, Alfredus, voor Athalfridus, Athalfredus: de bevrijding, de afsluiting van het erfgoed, vrijgoed, of de vrede gemaakt betrekkelijk dit erfgoed. Wij hebben ons Athalfredingahem Athal-verd-inga-hem. Het hem, (belokene plaats woonstede) der inge(n), of afgepaalde gronden, (marke, gemeente) der Athalfrid- (der adelvrede), en niet der afstammelingen van Athalfrid.

Ing. beteekent niet, afstammeling, doch afgepaalde grond; bij een eigennaam gevoegd is ing een bezitsvorm, en niets meer, en kan aldus de zoon beduiden, maar beteekent niet: zoon, afstammeling.
Pupurningahem is de woonstede der afgepaalde gronden waar de pupurn, de poperen, de popel groeit⁽³⁾; ing, kan daar nooit de beteekenis van afstammeling hebben.
De uitleg wegens ing = afstammeling behoort tot het tijdstip ‘der poësis in de namenkunde’, toen men nog dacht dat win, winne, weine oorspronkelijk vriend beduidde; goedendag (wapen) bonjour!
Rik, ric, rijk (riche); mar: vermaard, of peerd; wulff⁽⁴⁾ (loup); hilda: vrouw; chlod, lod, beroemd; chrot, item. Mund, mond (bouche); en honderd andere, die door de studie der hulpwetenschappen voornamelijk der oude wetten en gebruiken, en der oude namen- en oordnamenkunde, hen vertoond hebben in hunne waarheid. Eenvoudige woorden, zooals de Biloke (tot Gent); de luuchhoek, de hurde, de ware ter Rest; de leeuwe; Leeuwerghem, Leeuw, Slijpe, de Wolfstraat, Leewarden, Leuven, Brugge, Brigghe, enz. enz., zouden zonder die hulpwetenschappen altijd onverstaanbaar gebleven zijn.
Dit beginnen de fransche geleerden zelf te begrijpen, en om hunne frankische oordnamen, voornamelijk in het Frankeneiland - l'ile de

(1) De Lex Salica spreekt reeds van de eegde, de egge, in den Titel handelende over de omsluitingen en bevrijdingen: de seplelibus.

(2) Zie hooger: verde, varde, varden, vardebrake. enz.

(3) In West-Vlaanderen is meer dan een poperinghe (stuk land waar veel poper groeit): men vindt er ook veel poper-popel-bosschen.

(4) Wulf, wolf, heeft in de eigennamen eene tweevoudige beteekenis. Wulf, wolf, kan het dier beteekenen; zooals in Wulfrid - voor Wulf-frid - de afsluiting tegen de wolven; en wulf, wolf, welf, te afsluiting, of vrede, der woning met gewelf. Beowulf = Biekorf, Wolfgang, gewelfde gang. - Wolfstraat, de straat al onder of al boven overwelfd, of leidende naar den ‘Wolf’ (gebouw).

[p. 239]

France - uit te leggen, hebben zij hunnen toevlucht genomen tot de oude gebruiken, de oude aardrijkskunde en de natuurnamen⁽¹⁾.

Blijft nog een woord te zeggen over de folklore die wij in de studie der frankische vrede kunnen aantreffen. Wij hebben gezien dat de landwetten alleenlijk de vrede opleggen; maar de wijze van te verzoenen niet verplichtend maken. De wijze van verzoenen zoo verschillend van streek tot streek is dus volksoverlevering en behoort geheel en gansch tot het gebied der folklore. Het woord ‘kus van vrede’ tot heden toe gebruikt wordt er door uitgelegd. Het gebruik van den vredekust is tot heden toe bij deftige lieden bijgebleven, om de overeenkomst in zaken van verdeeling van goed te staven. Het is nog het geval bij het sterfbed van ouder of vriend wanneer die aan de kinderen of aan de bloedverwanten alles in levenden lijve gegeven hebben en dit door den vredekus willen bestempelen⁽²⁾.

In sommige spelen, zooals in ‘pandspelen’, en in een soort van spel, dat trekt op het ‘schellevisch spel’ wordt aan de laast overblijvende, de vredekus gegeven; doch de reden ervan heb in niet kunnen achterhalen.

Het is nog het bemerken weerd, hoe de driedubbele knieval der verzoening, en de wijze waarop hij gedaan wordt, nog al gelijkt op de driedubbele knieval in de plechtigheid der aanbidding, en zoening van het kruis op Goeden Vrijdag. In sommige ‘soendingen’ vroeg men vergiffenis ‘om de passie ons liefs Heeren Jesu-Cristi wille’⁽³⁾.

De ‘vredekus’ in de Mis na het Agnus Dei gegeven, wierd tot in de XIII^e eeuw bewaard. Omstreeks dien tijd wierd hij vervangen, door het kussen van een vredebeeld,

(1) Een werk van geheel nieuwen aard is daarover pas verschenen: Régions naturelles et noms de pays. Gallois, prof. Univ. Paris. Armand Colin.

(2) Heb een geval geweten waar men zulks, op de rouwgedachtenis deed drukken, tot staving en bewijs der overeenkomst.

(3) Cannaert, 359.

[p. 240]

osculatorium genaamd, die tot al de aanwezigen wierd overgezet.

De Franschen noemden dit beeld, paix, porte-paix, table de paix. Zulk een vredebeeld, of pax is o.a. heden ten dage nog bewaard te Dixmude in 't klooster der Begijnen, Reusens, geeft er eene afbeelding van in zijne: Éléments d' Archéologie chrétienne, tome II, bl. 448.

J.V.