Biekorf. Jaargang 14

[p. 177]

[Nummer 12]

't Een en 't ander over de bietjes, door A. Mervillie
1^ste vervolg.

EENE van ons beste kennissen is nog de Wespe⁽¹⁾; te Wonterghem: eerdebie⁽²⁾ (eerebie), elders fruitenier, appelbie, appelhurzel, soms ook zwijn- of zwijnshursel, en zwijnepiet. De wespe, dat is de peerdshursel in 't kleene;

(1) Wesp, met omzettinge uit weps (webse), van den zelfden wortel als weven (vergelijkt web, spinneweb), nog webboom (weef boom), en webgaarn bij Kiliaen; de nest van de wespen is immers lijk weefwerk. 't Woord wesp is verwant met latijn, vespa, dat volgens sommigen invloed had op de omzettinge; maar in ons tale vinden we die omzettinge nog bijv.: in gespe (gepse), hespe (hepse), rups (rusp).
't Fransch guèpe (guespe), onderging den invloed van 't Germaansch; veel fransche woorden wierden rechtstreeks aan het Germaansch ontleend: guerre (war); gaufre (wafel); guise (wijze); guimpe (wimpel); guinder (winden); gant (want).

(2) Eerdebie (aardebie) met 't wegvallen der d = eerebie; vergelijkt: aardappel = eerdappel = eerappel.

[p. 178]

donker voorlijf, geluw achterlijf, zwartgeringeld, lang en smal, toegenepen te midden in de leên, en dunne lijk èn gespannen juffer.

De wespen, evenals de peerdshursels, doen dere ook aan 't ooft, dat ze deurbijten en uiteten, en ze komen inken doen bij suikerbakkers, vallen in de winkels op gedroogde druiven, en op zoetekoeke, of buiten, op de kramen van lekkergoed.

Binst de lange zomerdagen, bij bedevaarten of ommegangen, hooren we soms de vrouwtjes jammeren, daar, onder hun grauw en halfversleten zeildak: ‘Och Heere! Menheere, wat eendlijke dingen! me 'n weten geene weg met al dat boos goedje, en de jongens 'n durven geen spekken⁽¹⁾ meer koopen.’

Geen wonder of wordt de wespe weêrzien, en als vijand beschouwd, als stoorder van de openbare volksruste.

De wespen, lijk al de bie'n ten anderen, 'n worden maar boos als ze geroofd of gekwollen worden; hun straal is minder en scherper als dat van den peerdshursel⁽²⁾, en de steke 'n is zoo gevaarlijk niet; in allen gevalle doet de wespensteke meer zeer als de steke van de temme bietjes.

Zooals 't de volksname eerdebie aanduidt, weunt de wespe liefst in de eerde. Men vindt ze langst gers- en wegelzoomen, onder boomwortels, in roggestikken, onder dakwerk en wandpuinen, in boomholten en kopwulgen.

't Gebeurt op 't einde van Koornmaand (Augusti), dat

(1) Suikerspekken, sirope-spekken, slag van groote of kleine caramellen; enkelvoud: spek, spekke; oorsprong onbekend (Vercouillie). Mijnsdunkens door 't gedacht op het bakken, en op de vettigheid die eigen is aan gesmolten suiker, kan het gemakkelijk overgenomen zijn uit spek = vet zwijnevleesch; spek en eiers, eiers gebakken met spek.

(2) Peerdshursel, elders nog peerdedistel, dat ongetwijfeld uit peerdshursel verdraaid wierd, ofwel op ongeweune wijze genomen uit peerdedistel, grooten distel die stekt. Te Hulste en omstreken zeggen ze meest stekelbie, omdat de peerdshursel den wreedtsen angel, het wreedste straal heeft; stekel of staeckel bij Kiliaen beteekent ook angel, of iets dat stekt, steekt, doorn enz.; stekelbaars, stekelverken, stekelbeier of stekelbeze (omdat de hutten stekels dragen). Bij De Bo, noch elders, 'n vond ik het woord stekelbie.

[p. 179]

horsen of peerden, bij 't ommewerken van stoppelland, het nesthol van die deugnieten vertrappen, of dat de ploegschare er deure snijdt; vertoornd dan, reuslen ze naar boven, en kunnen er zoo schuw op los gaan, zoo erg en zoo dul ook, dat man en gespan op de vlucht moeten. De werklieden op den koornakker weten er ook al van te spreken, en bij 't wegnemen van de stuiken, moeten ze somwijlen èn deel van de schooven in den brand laten.

De nest of zoogezeide koeke, 'n is van geen was gemaakt, maar van rot hout, van berdvezels, en allerhande geknabbelde strooiachtige bestanddeelden, die met mondvocht deurkneed wierden. 't Zijn lijk zochte blaren bleekgrauw papier, die van onder nauwe, in kunstige schijven ringsom boven malkaar gewrocht liggen. Moet de nestholte vergroot worden, dan brengen de wespen hun afgebeten eerdekorels zelve naar buiten.

De wespe, evenals de peerdshursel, 'n maakt geen zeem, maar e slag van pap, en daarmêe ook leeft ze, en voedt ze de jongskes; immers ze'n heeft, lijk de honingbie, geenen snuiter om 't zeem uit de blommen te zuigen, maar twee kaakbeenen, waarmeê ze heuren buit overknabbelt, alle suikervocht, of dienstige bestanddeelen uithaalt, en kunstig genoeg, 't gewenschte voedsel voor heur zelven en voor 't broed ook, weet te bereiden. De wespe 'n verzamelt geen eten in den nest, 'n doet geen voorraad op, maar voedt de broedworms met 't gene ze effenaan naar huis brengt. Zoo doen 't ook de veugels.

In den voorwinter sterft de gemeente uit; de moederbie'n of keuninginnen overwinteren zonder eten, in hooidilten, in stroo of verborgen hoeken, en met de warmte van 't voorjaar, legt ieder keuninginne nen nieuwen nest aan, steekt wat broed, en dat broed bezorgt en voedt ze zelve. Die keuninginne of moederbie is gildig nog zoo groot als de geweune wespe, bijkans zoo groot als ne peerdshursel, maar geluwer van lijve; ze gaat zelve achter aas voor heur eerste broed, en uit dat eerste broed ontstaan er werkbie'n, die helpen bijhalen, die helpen den nest ver-

[p. 180]

meederen voor 't volgende broed, en alzoo effen lijk bij de peerdshursels, groeit de gemeente trage en stillekens aan. Bij heete drooge zomers, en achterwaarts in 't jaar, kunnen er bij duizende wespen in nen welbevolkten nest zitten. De wespen 'n zwermen niet.

't Gebeurt dat menschen die in 't voorjaar hun land ommespitten, èn overblijvende keuninginne vinden, alzoo nen voet diepe in de eerde. Die keuninginne heeft dan reeds heur verborgen winterverblijf verlaten, en begint daar in den grond heuren nest te maken, met èn bolleke papier zou men zeggen, dat trekt op èn grijsde rooze die nog moet opengaan. Bij 't ommedelven wordt diekeuninginne met al heur hope onmeedoogend vernietigd; 't is èn gemeente te min van roovers en menschezeerders. Soms ook vindt men in akker- en lochtingland, nen volmaakten nest zitten van 't voorgaande jaar; maar hij is verwezen en verlaten, gespot en beschimmeld, en moet eindelinge gansch verrotten en verteren. We 'n moeten daarover niet verwonderd zijn dat de eerdebie'n 't één jaar bij 't ander veel vroeger en menigvuldiger voor den dag komen; ze slachten de zwalms; - zonnig voorjaar, en drooge zomertijd, 't is dat, dat ze hebben moeten.

Op 't einde van Bloeimaand (Mei) laatstleden, zag ik èn wespenkeuninginne dievelinge kruipen tusschen eenige ijdele zakken die op het berd van mijn biehalle liggen; veertien dagen daarna vertrekke ik die zakken, en 'k vinde daar 't begin van nen wespennest: 't was lijk e grijsd bolleke grove zijde, zoo groot als èn ei, drooge en breekbaar, en dat met e lipken aan het zakkegoed vastgemaakt lag. Van boven was er èn holleke; ik hield het naar de lucht, en 'k zag op den grond van dat nestjen, e knopke, waarop er ringswijs kleine huizekes stonden, en in ieder van die huizekes zat er ne witte levende worm; de middelste worm was den diksten en den oudsten; in den tweeden en derden ring waren de worms jonger, en in den vierden ring zaten er eiers: ik lei alles voorzichtjes weêre ter

[p. 181]

plekke, maar 't nestje was geschonden. De moederbie kwam terug, kroop in 't holleke, knabbelde en kraakte om die wiege te vermaken, maar de stand was los gerocht; ze vond allichte dat er onraad onder schuilde, dat de vrijheid van heur weunste geschonden wierd, en ze bleef achter, om elders te gaan zate zoeken. De broedworms leefden nog 5-6 dagen, reikhalsden gestadig naar voedsel, verzwakten één voor één, te beginnen met de jongste, en stierven lijk verlaten weezen.

Dat begonnen nestjen heb ik in èn bierglas weigerig weggezet.

Wilt men de wespen- en peerdshurselgemeenten verschuwen en doen verhuizen, men kan daartoe rook gebruiken, of sterkriekend kruid, (alsem bijv.) dat men aan 't nesthol hangt, of binnenduwt. - De kruidmengers of apothekers, verkoopen ook reukgoed, waarvan de rook in 't omhooge stijgen, den nest omvat, de peerdshursels en wespen bedwelmt, en één voor één naar omleege brengt. Maar men moet dat herhaaldemaal doen, om ook deze te dooden die in d'huizekes zitten.

Om de wespen teenemaal uit te roeien, gieten de landsche menschen het nesthol vol ziedende water, soms met olie gemengeld. De bie'n in 't algemeen, zijn schromelijk wers van olie, vooral van siester, (petrool, steenolie); met dat ze 't gerieken, vluchten ze weg, en krijgen ze olie op hun lijf, dan moeten ze dood.

Onlangs nog, wilde ik dat nagaan, op eenige bietjes uit mijn biehalle; 'k en deed 't niet geern, maar 'k wilde leeren, en die schamele dutsen moesten 't bekoopen. Nen druppel olijf- of boom-olie, miek ze danig ongemakkelijk: ze kroopen en draaiden lijk dwaas en radeloos om en om, wilden hun kopke wasschen, hun lijf zuiver strijken, hun vlerken spannen, maar niets dat ging nog; ze vielen langzamerhand stille, gerochten met hun pooten omhooge, en stierven daar evens onder mijn oogen.

De siester of petrool, wrocht veel rapper, en in eentwee-drij lagen ze geveld, en dood, met hun vlerken open,

[p. 182]

met hun lijf gekromd, en zwart lijk verbrande vliegen. Alzoo wierd het berd van mijn biehalle ne slachtbank in 't kleene.

't Was wonder om zien ook, hoe de siesterreuke de ander bietjes ontstelde, hoe ze hun hoorntjes wikkelden, met hun kopke wrochten, hoe ze malkaar lijk aanspraken, en behoedzaam binnen kroopen.

't Uitroeien van wespennesten deur 't watergieten, 'n lukt niet altijd, omreden dat het hol soms tamelijk diepe is, 't water kan al loopen teenemaal verkoelen, en de jonge bietjes met het verschgesteken broed, zitten in de kunstige wiege, zorgvuldig omsloten en beschut.

Meest worden de wespennesten vernield met valavond; dan is 't volk binnen, - soms brandt men den nest uit, en men spit hem omme; toch blijven er nog altijd eenige over, die lijk doolaards, omtrent de plekke vliegen, waar de puinhoop van hun woonsteê te rooken ligt; 't zijn lijk zwervers van uitgemoorde volkstammen, die huis en goed moeten opgeven; die zonder gemeenschap met malkander, zonder steun en zonder hope blijven, die te zwak zijn om uit eigen kracht nog voort te kunnen, en eindelinge, waar hier waar daar, van moedeloosheid bezwijken.

Te lande worden er stoute deugnieten van jongens gevonden, die bij helderen dage de wespen in hun weuninge durven te keere gaan. Maar dat moeten ze meest altijd boeten.

Onbezonnen oorlogshelden
komen 't groote nieuws vermelden:
‘volgt ons naar de zoete weê⁽¹⁾,

(1) Zoete weê (weede, weide), te Wonterghem, niet verre van 'tdorp, en wat diepe links, voor iemand die naar Gothem gaat: oostwaarts liggen de Vondels of Vondelmeerschen, in twee'n gesneên deur de Grammensche beke. Voor 't woord vondel ziet: Gusten 5^de uitgave, in de woordenlijste, onder Brugstok. - De zoete weê 'n is niet verbonden met de Vondelmeerschen, die verderop, veranderen van name, voortloopen Gothemwaarts, en de beke volgen over Terdonkt, de Breêmeerschen, langst Denterghem, Kerstenburg, Marckeghem, Wacken, en daar ieverst thoope komen met de Mandelweerschen.

[p. 183]

 

jongens, gauw! we gaan dat wreê

 

boos gespuis met eigen handen

 

dood gaan doen en uit gaan branden’.

 

'k Zie den hoofdman vooren gaan

 

met nen bondel stroo belaân,

 

'k zie zijn moedige oorlogsknechten

 

die vereenigd om te vechten,

 

opgewonden en verblijd,

 

uitgerust zijn tot den strijd

 

met belooverde elzentakken! -

 

Meiskes staan van verre... en pakken

 

hunnen voorschoot om 't gezicht. -

 

Hier is 't dat de vijand ligt,

 

hier is 't!... aan de wulgeboomen

 

die den smallen koeiweg zoomen,

 

nevenst 't meerschvlak! - 't windje draait

 

en de zoele zonne laait

 

boven 't nesthol! - binnen woelt het,

 

't naakt gevaar!... de wesp gevoelt het

 

aan 't gedaver van dien grond

 

waar ze vroeger stilte vond,

 

waar ze werkzaam heen kwam zweven

 

om heur voedsel aas te geven

 

diepe in de eerde! - o Zomertijd

 

die de last en d'hope zijt

 

van alwie met eigen zwoegen

 

daaglijks zoekt iets toe te voegen

 

bij 't gewin! - iets ongemeens,

 

is op handen!... almedééns

 

komt er hulpe, - volk van buiten -

 

bingeschoremd!... - den baas der guiten

 

heeft met alle omzichtigheid

 

stroo en stekskes neêrgeleid,

 

en aan elk èn uitgelezen

 

deel van 't krijgswerk aangewezen! -

 

Hem de spâ! - hij delft... maar hoort!

 

't is of wierden ze al vermoord,

[p. 184]

 

en ze roepen, loopen, snakken,

 

zwaaien met hun elzentakken,

 

hooren 't wraaklied deur de lucht,

 

en de vijand, onbeducht,

 

komt in nauwe en nauwer kringen

 

d'helden tot den aftocht dwingen.

 

Bits en bijzend zit de bie

 

hun in 't haar!... op been en knie,

 

hand en aanzicht, steekt ze vinnig; -

 

de arme drommels, half uitzinnig,

 

barvoets en vol schuim en zweet,

 

vol verschot en zwellend leed,

 

wetend nu ook wat gelooven

 

van dat geestig wespenrooven,

 

hinken naar hun dorp terug; -

 

en de meiskes, nog zoo vlug,

 

langend⁽¹⁾ om het uit te bellen⁽²⁾,

 

gaan voorop den grap vertellen.

 

Oh! 't en is niet gansch mislukt,

 

en de moeders zijn verrukt,

 

's avonds, al hun mager snaken

 

weêr te zien, met ... .. vette kaken.

Daar is nog e slag van wilde bie'n die 'k zou kunnen steenhurzels of borstelbie'n heeten. Ze zijn tamelijk kleene, maar rap, - zwart en geluwachtig; ze dragen aan hun achterpooten lijk bruin borstelgoed, waaraan ze 't stuifmeel van de blommen hangen.

Verleden jaar, kwam ik toe in 't spoorhof (statie) van Heule. Bij 't uitgaan bemerkte ik dat er op den grond

(1) Langen voor verlangen (begeren), nog onder 't volk gebruikt (ziet ook bij De Bo). Vergelijkt korten (verkorten); nauwen (vernauwen); dreigen (verdreigen); bergen (verbergen); enz.

(2) Uitbellen - (uitklinken); (vergelijkt uitbazuinen), eigentlijk bij 't klinken van de belle bekend maken; vandaar luide vermonden, aan alleman uitbabbelen.

[p. 185]

daar, tusschen de steenen, honderde en honderde hollekes waren; 'k zag er van die bietjes in- en uitvliegen; andere waren bezig met behendig en rap ook, nieuwe gaten te booren. 'k Nam een van die bietjes vaste, onderzocht het, duwde 't lijf op mijnen duimnagel, om te zien of het e straal had, en waarlijk, 't straal kwam uit.

Ik deed twee van die kereltjes mee naar Aertrycke, en te Thorhout zag ik van diezelfste bietjes aan 't werk ook, tusschen de steenen van 't spoorhof. 'k Ondervroeg het dienstvolk, en ze zeî'n mij, dat bij heete drooge zomers die bietjes daar altijd kwamen nestelen. Niemand die weet van waar dat ze komen, en hoe ze daar leven tusschen en onder die steenen. Ongetwijfeld moeten ze dieper éénen nest ofwel verschillige gemeenten uitmaken, waartoe die hollekes toegang laten; al de bie'n immers, bouwen nest, en leven in 't gemeene - houdt èn bie afgezonderd, buiten 't gezelschap van heur huis volk, ze zal treuren en sterven.

Maar die steenhursels, die borstelbie'n, maken ze zeem? Dat zal ik mettertijd kunnen onderzoeken.

In ander streken (te Leuven enz.) kent men die bietjes ook.

Als ik met mijn vangste te Aertrycke toekwam, wilde ik die steenhursels ten nutte brengen. Na eenige dagen waren ze drooge, en alzoo kon ik hun twee lijken, zonder gevaar, in de vergaringe van ons biemelkers laten schouwen. Twee of drij onder de aanwezige leden hadden nog zulke bie'n gezien, maar 'n wisten geenen uitleg te geven over hun levenswijze. Is er iemand die daar méér van weet, zijn mededeelinge zal ik met dank aanveerden.

('t Vervolgt)