Biekorf. Jaargang 13

[p. 241]

[Nummer 16]

Avelghem
1794-1802

AVELGHEM, gelijk vele steden en dorpen van Vlaanderen, heeft vele geleden en doorstaan vanwege de Fransche omwentelaars op het einde der achttienste eeuw. In dien tijd stond als pastor te Avelghem de E.H. Vandeputte⁽¹⁾, die de bijzonderste wetensweerdig-

(1) ‘Frans Fidelis Vandeputte wierd geboren te Iseghem den 14^sten in Schrikkelmaand 1716, wierd pastor te Avelghem den 1^sten in Herfstmaand 1786. Hier moeten wij bijvoegen dat hij 3 jaren lang doolde van 't eene naar 't andere, 't zij om te biechten en te doopen, 't zij om zijnen persoon in veiligheid te stellen. Hij stierf aldaar ten 11 en half ure 's morgens den 3^den in Slachtmaand 1807’.
Beschrijving van Avelghem, 1874, bl. 164.
Een ander merkweerdig man, wiens naam te Avelghem door de inwoners nog met eerbied wordt uitgesproken, is Pieter Frans Van Leynseele. ‘Hij wierd tot Avelghem geboren den 3^den in Hooimaand 1757, wierd onderpastor op zijne geboorteplaats, naar het eiland Ré vervoerd op 3^den in Schrikkelmaand 1799, keerde weder in zijn vaderland; wierd in 1805 pastor tot Ghyselbrechteghem, in 1821 pastor tot Caster en stierf den 4^den in Zomermaand 1835’.
Beschrijving van Avelghem, 1874, bl. 68.

[p. 242]

heden, alsdan te Avelghem voorengevallen, op eenen register, jaar voor jaar, zorgvuldig heeft aangeteekend. Die register geteekend ‘handtboeck I’ en nu berustende in de dekenij van Avelghem, begint den 24^sten in Zaaimaand 1794 en eindigt in 1806. De volgende wetensweerdigheden, die op de laatste bladzijden van een lijvig doch bijna ledig handboek staan, dragen tot hoofdinge: ‘Besondere memorien nopen de oude ghebruycken en veranderinghen ghedaen aen en in deese kercke’. Daar de aanteekeningen van 1802 af minder belangrijk zijn, hebben wij ons vergenoegd met de wetensweerdigheden tot 1802, en die, ons wetens, nergens overgedrukt wierden, mede te deelen:

‘1794⁽¹⁾. - Dit jaer is inghesteld gheworden bij versochte permissies van d'heeren vicarissen van Doornyck den Cruyswegh in de kerke op den eersten sondagh van den advent. Dit jaer is er een klockke geborsten’.

‘1795. Dit jaer is inghesteld ofte vernieuwd gheworden de confrerye van het h. sacrament.’

‘Dit jaer heeft de kercke 500 ponden par. contributie moeten betaelen aan de franschen die alsdan in deese landen heersschten.’

(1) Alhoewel er in 't handboek voor dit jaar van geene moeilykheden gewaagd wordt, toch moeten wij veronderstellen dat het in 1794 te Avelghem, gelyk op vele andere parochiën van Vlaandren, reeds slecht ging. Immers in kerkregister n^o 11 (1^sten Nieuwjaarmaand 1793-tot 4^den Herfstmaand 1796) van de kerke van Avelghem en nu in het gemeentehuis aldaar berustende, vinden wij daarover het volgende:
1^o/ Op bl. 1887. Nevens nen kerstenbrief van den 2^den in Bloeimaand 1794 wordt er gemeld dat, indien van hier af eenige brieven niet meer onderteekend zijn door peter of meter; het ter oorzake van den oorlog is.
2^o/ Op bl. 1934, den 4^den in Hooimaand 1794 verklaart de E.H. Vande Putte in nen trouwbrief voor een huwelijk ontslagen te hebben van den derden ban, volgens de macht aan de pastors door de eerweerde Vikaarheeren verleend, ter oorzake van den oorlog en voor zoolang zij onder 's vijands macht zijn.
3^o/ Op bl. 1959, bemerkt men dat den 15^sten in Hooimaand 1794, in Holland, te Rotterdam, Albertus Franciscus De Cock, ter oorzake van den oorlog uit Avelghem gevlucht, aldaar overleden is. - Verder bl. 1964, vinden wij het uittreksel uit den doodboek der stad Rotterdam.

[p. 243]

‘1796.⁽¹⁾ Dit jaer is ghemaekt gheworden een yssere ballie ofte barriere aen den inganck van het kerckhof, te meer om dat de franschen verboden hadden dat men met geene uytwendighe teekens van religie en mochte

(1) Dit zelfde jaar geboden de Franschen de kerkregisters af te geven.
De laatste kerstenbrief op den kerkregister 1793-1796) dagteekent van den 4^den in Herfstmaand 1796. De laatste trouwbrief van den 2^den in Koornmaand 1796 en de laatste sterfakte van den 29^sten in Koornmaand 1796. Van hier af houdt men boek van den burgerlijken stand op 't gemeentehuis, in den beginne in 't Vlaamsch, later in 't Fransch. De eerste aanteekening die wij daar op den handboek vinden, dagteekent van den 22^sten in Herfstmaand 1796 ofte eersten Vendimaire, vijfde jaar der Fransche omwenteling.
Van halfwege 1802 worden de kerkregisters weder goed onderhouden in de kerke. Wat het tijdstip betreft tusschen 1796 en 1802, vinden we in de dekenij van Avelghem eenige registers waar de brieven, zoo de E.H. Vandeputte (bl. 338 kerstenboek 1769-1801) zelve nederschreef, ingezien de moeilijkheden van den oorlog, heimelijk opeengestapeld zijn. Daaruit volgt natuurlijk misstelling en gebrek aan nauwkeurigheid; doch, alles ingezien, in de aaneenhang vindelijk en inderdaad:
1^o/ De kersten-, trouw-en doodbrieven voor het overige van het jaar 1796 en vroeger zelfs zijn in 't midden van eenen kerstenboek 1769-1801 te vinden.
2^o/ De kersten-, trouw-en doodbrieven van den 1^sten in Nieuwjaarmaand 1797 tot den 23^sten in Herfstmaand van 't zelfde jaar zijn op losse bladen geschreven en onverbonden bewaard.
3^o/ Met 't begin van Zaaimaand 1797 zijn er twee registers in gebruik:
a/ de Z.H. Vanleynseele, onderpastor, teekent weder de kerstenbrieven op kerstenboek 1769-1801 (bovengemeld) tot den 16^sten in Slachtmaand 1798; tijd waarop hij door de Franschen gevangen wordt, en doet daarop voort na zijn bannelingschap den 10^sten in Lentemaand 1800, tot op 't einde van Zaaimaand 1801;
b/ van eenen anderen kant teekent de E.H. Vandeputte op eenen kerkregister 1798-1804, de kerstenbrieven van den 12^den in Bloeimaand 1798 tot den 3^den in Zomermaand 1802, alsook de trouwbrieven van in Nieuwjaarmaand 1798 tot halfwege 1804. In den beginne nochtans tamelijk onvolledig en missteld.
Van de sterfakten is er geen sprake van Herfstmaand 1797 tot den 30^sten in Bloeimaand 1802.
Wat de trouwbrieven aangaat, er valt te bemerken dat van 't einde van Herfstmaand 1797 tot in 't begin van Nieuwjaarmaand 1798 er niet van gewaagd wordt.
L.W. De kerstenboek 1769-1801 bevat de oorspronkelijke brieven niet tenzij van 1795 af. Naar alle waarschijnlijkheid hebben de brieven van 1769 tot 1795, zijnde alleenlijk kerstenbrieven, afgeschreven geweest omdat de echte kerstenboeken aan de gemeente moesten afgegeven worden. Verschilligen hebben er aan geschreven. Nergens vinden wij den naam van peter of meter of dooper. Van tijd tot tijd nochtans lezen wij het volgende in 't latijn: “de bovengemelde kerstenbrieven, die niet onderteekend zijn, waren geteekend: Vandemale Vic. of zoo verder Lanneau Vic..... Gheysens Vic..... Vandemeulebroucke Vic.... en daaronder: ‘ita testor: Vandeputte, pastor in Avelghem.” De kersten-, trouw- en doodbrieven van 1795 en 1796 voorzien van handteekens, enz. zijn zoowel oorspronkelijk op register 1769-1801 in de dekeny bewaard als op register 1793-1796 in 't gemeentehuis berustende.

[p. 244]

lanxt de straeten gaen, vervolgens te toonen dat het kerckhof geene straete en was, en om het ryden met waeghens aldaer te beletten.’

‘1797, den 24 September is de sacristie gesloten en ghesegelt gheworden, als ook hebben de goddelyke diensten opghehouden, ghelyck het overal gheschiede op de parochien deeses lande daer de priesters den gheeysten eed niet ghedaen en hadden. Men heeft er eenen inventaris ghemaeckt van al de goederen en meubels die de kercke toe behoorden.’

‘1798⁽¹⁾, in 't begin van dit jaer is het cruyce van den toren der kercke gheweert gheworden volgens order der republyke, men was alhier over een ghecomen met eenen pannedecker van Bossuyt dit te weeren voor 8 pond gr. Den toren wierd hier door ook van boven seer beschadigt, al onnoozelheden.’

(1) Eenige wetensweerdigheden nopens de doopen van dien tijd vinden wij in de doopregisters van Avelghem.
In 1798.
E.H. Vanleynseele, onderp. doopt 22 kinderen op voorwaarde.
E.H. Vandeputte, past, doopt er 25 op voorwaarde.
In 1799.
E.H. Vanleynseele gevangen.
E.H. Vandeputte doopt op de 148 doopelingen er 133 op voorwaarde.
In 1800.
E.H. Vanleynseele doopt er 38 op voorwaarde.
E.H. Vandeputte doopt er 43 op voorwaarde.
De doopen op voorwaarde zijn aan kinderen van eenige dagen tot één jaar oud toegediend. Niets om zoo te zeggen vinden wij daarover aangestipt, tenzij b.v. register 1798-1804, bl. 5: “gedoopt in eene verborgen plaatse ter oorzake der omstandigheden van den tijd.”.

[p. 245]

‘1799. Daer waeren hier drye groote kloekken en eene schelle, de meeste was gheborsten; ook hebben de fransche die al op waeghens ghetransporteert naer Brugge, uytghenomen de middelklokke die sy hier op den toren ghelaeten hebben.

Dit order nam synen oorspronck uyt datter door heel het land eenen oproer teghen de fransche, op eenen zekeren dag en eure op het klippen van den alarme met de kloekken, was opgheresen, al de gendarmes en den commissair naemen de vlucht naer Cortryck, in den nacht quaemen er verscheyde mannen ghewaepent, die groot gherucht maeckten, groote benautheden verweckten, en alle de pampieren dewelcke de republycke regardeerden en die sy bevonden in het casteel, alwaar den Canton vergaederde en dito pampieren berusteden, op de marckt brachten en die aldaer verbrandeden. Deesen oproer en heeft maer weynige daeghen ghedeurt, tot op sekeren sondag voor alle heylighen wanneer sy hunne macht tot Cortryck vergaedert hebbende, syn te ghemoet ghereden eene groote menigte van volck wel bestaende in 2000 mannen die quaemen van Inghelmunster, Iseghem, Cachtem, Ardoye, etc., meest al onghewaepent en sonder order, die al op de vlucht syn ghedreven gheweest en verspreyt, alsoo de fransche met het blood zweerd die inliepen, daer synder eene groote menigte ghedoodt gheworden, vermits er niemant wiert ghespaert, en sy geene waepens en hadden om hun te defenderen. Die saeck en was dan niet wel aengheleyd.

Alle de meubelen van de kereke dewelcke by inventaris waeren opghenomen gheworden ten jaere 1797, syn dit jaer vercocht gheworden publykelyck in de kereke, maer syn meest al ghecocht gheworden voor de prochie door eenen particulieren, ik meyne voor 60 croonen, alleen hebben de fransche de remonstratie behouden die seer schoone was en twee silvere kelcken, item eene silvere reliquie en een dozeken waermede men de rechten droeg naer de sieke. Item nog eenig ander sylverwerck.

[p. 246]

Verscheyde van die stuckx syn in d'handen der fransche ghevallen door de benautheyd van die aen dewelcke die waeren toevertrouwt en daerom die niet durvende behouden, selve die hebben inghedreghen uyt vreese van quaede ghevolghen voor hun moste dit uytcomen.’

‘1800. Dit jaer ghelyck ook het phepasseerde jaer most ik my pastor seer nauwkeurigh verborgden houden op de parochie van Avelghem. Daer was immers op den 19 november 1798 sonder dat iemand daer van wiste eene militaire recherche ghedaen naer al de priesters die den eed niet ontloken en hadden van haedt aen het coningdom etc. Den heer capplaen⁽¹⁾ wierd hier ghenomen, den pastor van Outryve⁽²⁾, dien van Inghoyeghem⁽³⁾ en synen capplaen wierden ook hier inghebracht, nae den middag wierden sy op eenen waeghen ghevoert naer Cortryck vergheselschapt van wel 25 soldaeten, om van daer in ballingschap gheleyd te worden naer het eyland Rhé met menigvuldighe andere die ook al ghenomen waeren, en alwaer sy omtrent een jaar en half verbleven hebben; ik pastor was het zeer gheluckkiglyck ontsnaept, nochtans seer verleghen en benauwdt te meer omdat de gendarmes en den commissair op deese prochie woonden, waerom ik my verborghen hield by daeghe nu in het een huys dan in het andere, en in den nacht maer uyt en ginck om de h.h. sacramenten te administreren⁽⁴⁾, de sieke te be-

(1) E.H. Van Leynseele, onderpastor van Avelghem (bovengemeld).

(2) Was toen pastor van Autryve E.H. Reynaert. “Hij werd geboeid naar Brugge geleid, en dit nog dank aan zijne 60 jaren, want anders had hij, gelijk al dezen onder de 60 jaren, naar een verafgelegen eiland vervoerd geweest. Wanneer M. Reynaert na 17 maanden losgelaten werd, was er eene algemeene vreugde te Autryve.”
Autryve, 1872, bl. 114.

(3) E.H. Gheysens was toen pastor en E.H.J. Derycker onderpastor te Ingoyghem. Beiden teekenen weder op den doopregister in 1802.
Doopregister 1796-1818. Ingoyghem.

(4) Hier moeten wij bijvoegen dat de E.H. Vandeputte niet tevreden met zijne eigen parochie te bestieren, nog op andere plaatsen dienst deed. Zoo vinden wij dat de E.H. Vandeputte tusschen den 3^den in Lentemaand 1799 en den 2^den in Grasmaand 1800 niet min dan 18 kinders, waarvan 17 op voorwaarde, doopte op de parochie Autryve, en dat. zoo hij hetzelve dikwijls nederschreef, kerkregister van Avelghem 1798-1804, bl. 26, “om de afwezigheid van den pastor van Autryve door de franschen gevangen en naar het seminarium brugense? vervoerd”.
Hij doopte ook den 16^sten in Hooimaand 1799 een kind te Peteghem bij Deynze waar er geen onbeëedigde priesters en waren. Kerkregister 1798-1804, bl. 18.
Gelijk voor de doopen zoo ook voor de trouwen heeft de E.H. Vandeputte te Autryve zijn priesterambt uitgeoefend. 4 trouwbrieven waarvan de eerste dagteekent van den 13^sten in Grasmaand 1799 en de laatste van den 18^sten in Schrikkelmaand 1800, komen ons gezegde bevestigen.

[p. 247]

soeken etc. De saeken van de religie in het verloop van al dien tyd waeren in eene droeve ghestaetheyd, de kereken waeren nen sekeren tyd ghesloten gheghouden sonder dat de gheloovighe op de sondaeghen selfs daer conden gaen bidden, maer daer naer syn sy eventwel moghen gheopent worden, en aldaer ginghen de parochiaenen op de sondaeghen bidden om aan hun religieplicht eenigsints te voldoen, maer deesen yver verminderde van lanxt te meer, om reden dat men dan al vyf daghen merckt houdende dit dickmaels gheschiede op eenen sondagh en dat particulier is, feesten, kermissen, theaterspelen en dansspelen waeren veel ghemeynder aldan alsdat sy te vooren gheweest waeren.

In het begin van dit jaer, met het consulaet van Bonaparte is er God lof eenige verlichtinghe ghecomen voor de verborghe priesters en die van de ey landen, die in balingschap waeren syn voor het meestendeel moghen wederkeeren, nochtans en deed men nog geenen dienst in de kerken; maer met groote voorsichtigheyd in de huysen.

‘1801’. - Van ten halfsten den somer durven de priesters sig al voor het publyck vertoonen op de straeten, soo veel te meer omdat de gendarmes daer teghen niet en seyden, en daerom ginghen de gheloovighe met meerderen toeloop naer de diensten op de sondaeghen in de huysen. Daer was ook een concordaet ghemaecht tusschen

[p. 248]

syne heyligheyt den paus van Roomen Pius den VII en Bonaparte weghens de saeken der religie, maer men wiste niet wat dit inhield, ondertusschen bleven de oneenigheden nog altijd deuren tusschen de beeedigde en onbeeedigde, ghelyck ook onder de gheloovighe. Op de prochie van Moen hadde den pastor⁽¹⁾ den eed ghedaen ende niet den onderpastor⁽²⁾. Waer om aldaer de meeste oneenigheyd was tuysschen de parochiaenen. Den pastor van Bossuyt⁽³⁾ hadde ghelyckkelyc den selven eed afgheleyd; daer quamp ook eenen beeedigden pater den dienst doen tot Tieghem⁽⁴⁾ in de kerke versocht synde daertoe van eenige parochiaenen, ook quamp er alsoo

(1) ‘Jan Baptiste Franciscus Van Brabant, pastor van Moen verheven den 2^den in Herfstmaand 1782. Met het concordaat van 't jaar 1802 werd hij naar de cuere van Marckeghem verplaatst, waar hij gestorven is’.
't Oud graafschap van Moen, 1876, bl. 123.

(2) ‘Was onderpaster te Moen E.H. Petrus Jozef Lesaffre van 1787 tot 1803’.
't Oud graafschap van Moen, 1816, bl. 137.
Tusschen de kersten-, trouw- en doodbrieven 1^sten in Nieuwjaarmaand 1797 tot den 23^sten in Herfstmaand van 't zelfde jaar, onverbonden in de dekeny van Avelghem berustende, bewaart men eene lijste behelzende 17 Kerstenbrieven van kinderen te Autryve gedoopt. Op het einde der lijste meldt men dat die doopen toegediend wierden door den E.H. Lesaffre, onderpaster te Moen, binst het ballingschap van den E.H. pastor van Autryve.

(3) ‘Pieter Cornillie, van Wevelghem, zoon van Jan en van Maria Theresia Lehoucq,..... benoemd als pastor te Bossuyt in 1793,.. tot het jaar 1800, wanneer hij naar Bovichove vertrok, waar hij als pastor stierf den 18^sten in zomermaand 1808, oud wesende 58 jaar’.
Geschiedenis van Bossuyt door H. Bierre, priester, bl. 166-170.

(4) In nen kerkregister 1796-1802, in 't gemeentehuis van Tieghem bewaard, vinden wij dat van den 21^sten in Grasmaand 1799 af tot den 10^sten in Herfstmaand 1802, de brieven onderteekend zijn door ‘Eugenius de Bersaques, ex carm. deservitor in Tieghem’. Het zij in 't voorbijgaan gezeid dat de E.H. Nollet sedert den 10^sten in zomermaand 1794 als deservitor, en sedert den 1^sten in Bloeimaand 1797 als pastor van Tieghem onderteekent. Van 1797 tot 1802 oefende hij in 't geheim zijn herderlijk ambt uit, zoo ten anderen de ingelaschte brieven in bovengemelde kerkregister het getuigen.
Doopregister 1796-1802, Tieghem.

[p. 249]

eenen tot Anseghem, alwaer den heer pastor⁽¹⁾ ter salige memorie uyt het huys tredende, daer hij verborghen was, om eene visite te doen bij de graevinne die op het casteel was, subitelyck nedervallende quam te sterven, naer welcken dood er is eenen beeeden pastor⁽²⁾ ghesteld gheworden en onderpastor; en de dit gaf al occasies aen eenighe van deese en andere prochien daer geene diensten in de kereken ghedaen en wierden, om naer deese te gaen daer ghesworene priesters⁽³⁾ waeren, en daerom was er al eenige oneenigheyd. Ten lesten isser eene bulle ghedepecheert gheworden de 2 xbre uyt Parys van den cardinael Caprara, nuntius aldaer van den paus, om een eynde te maeken weghens de oneenigheden al van den eed. Sy besloot, deese bulle, dat de beeedigde eene sekere formule mosten onderteekenen en die opsenden naer den ghemelden nuntius, alsook wiert er verboden dat men weghens den ghemelden eed soo van den eenen als van den anderen cant niet en mochte schrijven of twisten, maer swyghen en in het vriendelyck overeencomen.

(1) In 1796, teekent nog als pastor van Anseghem op kerkregister 1795-1803, de Eerw. Heer Tyberghein.

(2) Op bl. 67 van kerkregister 1795-1803 bovengemeld, vinden wij onder nen kerstenbrief van den 23^sten in Wintermaand 1798 als pastor te Anseghem, den E.H. Dobbelaere, die in 't vervolg teekent tot in 1803. Op dezelfde bladzijde en verder treffen wij regelmatig ook de namen aan vande E.H. Debbaudt en Declercq die teekenen deservitor. Van Wintermaand 1798 af zijn de boeken goed onderhouden. Een andere penne heeft nevens die drie namen in 't Fransch het woord ‘beëedigde’ geschreven.

(3) Inderdaad vele kinders van Waermaerde, Caster, Peteghem, enz. zijn, volgens het blijkt uit de kerstenbrieven van Anseghem, door een der drie beëedigden van Anseghem gedoopt. Hetzelfde had plaats tot Bossuyt, waar Cornillie als beëedigde pastor stond: ‘Geen wonder dan dat, zoo het uit Bossuyt's doopregisters blijkt, men van alle kanten te Bossuyt kwam toegeloopen om kinders te doen doopen.’ Geschiedenis van Bossuyt, bl. 170. - Van een anderen kant doopten er ele menschen hunne kinders, totdat een der onbeëedigde verdokene priesters hen kwam op voorwaarde het heilig doopsel toedienen.

[p. 250]

‘1802. Van in de maend van Mey dit jaer mochten alle priesters soo onbeeedigde als beeedigde in de kercken gaen om te celebreren⁽¹⁾, naer dat sy nochtans en sekere formule onderteekent hadden die besloot dat wy beloofden ons te ghedraeghen aen het concordaet en aen alle voordere overeencomsten en dispositien die er tuysschen het gouvernement en de geestelycke overheyd souden ghemaeckt worden. Wy van alhier en al andere van het district van Cortryck mosten dit op ghestelden dagh gaen verrichten by den prefect in de oude casterye van het gheseyde Cortryck.

Dit baerde eene groote blydschap onder de parochiaenen, de welcke nu beth de vyf jaeren berooft waeren gheweest van de publycke diensten in de kercken daer onbeeedigde priesters gheweest waeren. Dit en gheschiede nochtans al niet sonder moeyelyckheden, want de kercke van Avelghem dewelcke ten tyde van de revolutie ghedient hadde tot veele profane en heyligschende saecken moste erwyt worden. Daer en was maer eene klockke en die was ghebosten. Daer en waeren geene revenuen meer van de kercke nog eenigh recouvre om de onlasten te draeghen van wyn, missebrood, licht, etc. etc. De glasen veynsters waeren by naer al ghebroken, maer ten gheluckke hadden eenighe parochiaenen eenighe nog ornamenten versteken, en andere hadden onder den nomber van vier te saemen in de publycke daer van venditie, alle de andere orna-

(1) Met 't begin van Nieuwjaarmaand 1798 meldt de E.H. Vandeputte in al de trouwbrieven, van de drie bannen ontslagen te hebben, voor de omstandigheden van den tijd, uit de macht aan de pastors door de overheid verleend.
Van Nieuwjaarmaand 1802, meldt hij in eenige trouwbrieven dat hij de drie bannen heeft afgeroepen, somtijds maar twee, somtijds maar eenen.
Den 11^sten in Bloeimaand 1802 wierden drie bannen afgeroepen in eene vergadering van vele parochianen.
Den 25^sten in Bloeimaand van 't zelfde jaar, vinden wij, voor den eersten keer, dat zij in de kerke afgeroepen worden.
Eindelijk van den 16^sten in Slachtmaand 1802 lezen wij dikwijls dat de drie bannen afgeroepen worden in de Hoogmisse.

[p. 251]

menten, vonte, biechtstoelen, predickstoel etc. ghecocht voor vyftig fransche croonen.

Men heeft in 't vervolg eenighe ketten ghedaen rond de prochie om dit geld wederom te geven, en daer en boven daer mede nog connen de glaesen veynsters repareren en coopen een schelleken om de gheloovighe te roepen naer de kercke, immers verhopen alsoo allensken de kercke wederom in haeren voorighen staat te stellen.’

L. Van Nieuwermeersch