Biekorf. Jaargang 13

Oude Bijgeloovigheid

IN Biekorf (XIII, 69-75) worden ons eenige bladzijden Bijgeloovigheid opgediend uit een ongedrukt boekske van Eerw. dorpsherder Bollaert (1717). Deze bijdrage dunkt me belangrijk omdat we daarin een gedacht vinden van den geestestoestand in dezen tijd, en vooral omdat ze tot grond moet dienen voor latere opstellinge over dergelijke zaken.

Hier heb ik ook eenen boek vóór me liggen, met zedespreuken, dichttjes, raadsels, bijgeloovigheden, enz... 't Is ‘Den nieuwen Spiegel der Jongheyd, of gulden ABC... in Rym vertoont door den Eer weerden Heer Ferdinandus Loys, Priester en in zijn leven Prior in het klooster van den H. Guillielmus tot Peene. Gedrukt tot Brugge, bij Cornelis De Moor, in de Philipstok-straet, 1788.’

Mijn boekske is dus gedrukt, ja herdrukt; immers op de laatste bladzijde zien we tot den herdruk eene ‘Approbatie’ staan, gegeven ‘den 9 April 1772, door A. Van Tienevelt, Archid. Lib. Cens.’ Op de bl. 113, 114 en 115, vinden we een reesem bijgeloovigheden vermeld die ik hier eerst en vooral late volgen onder talmerken die ik zelve bijvoege:

[p. 151]

 

1/ Om de korts en pyn der oogen

 

Haest te zien van ons vervlogen,

 

M' hangt een briefken aen den hals

 

Is een middel 't welk is valsch.

 

2/ Stroy-banden aen hoornen binden,

 

't Zij aen eyken of aen linden,

 

Met geld en wat brood daer by,

 

Maekt u van de kortzen vry;...

 

3/ ... Ander die ook naemen schryven,

 

Om het bloed der neus te styven,

 

't Gen' men op het voorhoofd doet

 

Met het uytgeloopen bloed.

 

4/ Ander die gaen verre streken

 

Zonder iemand aen te spreken,

 

Maeken een Autaer op 't land,

 

Alwaer zy doen offerhand.

 

d'Eerste die men zal ontmoeten

 

Zonder spreken, zonder groeten,

 

Moet het opgeofferd geld

 

Wezen in zyn hand geteld.

 

5/ Veel zyn' er die maeken banden

 

Van groen' bladeren aen d' handen,

 

Geplukt 's avonds voor Sint Jan,

 

Anders geen vrugt hebben kan.

 

6/ Daer zynder op zeker tyden,

 

Die d'Heyligen wasch toewyden,

 

Met het hayr daer in gedaen

 

Van die is met ziekt' belaen.

 

7/ Ander die den zieken leyden.

 

Dry, vier dagen te vermeyden,

 

Voor de klaere zonne ryst,

 

Wat dat Satan al bewyst.

 

Gekeerd zynde nae den oosten,

 

Of ten zoud u niet vertroosten,

 

d'Handen gekruyst uytgerekt,

 

Moet dit wezen niet begekt.

 

8/ Eenig' Davids Psalmen spreken

 

Tot genezing der gebreken,

 

En wasschen in 't water klaer

 

d'Handen van den zieken; maer

 

9/ Veel die om verscheyde pynen

 

Met een zwyne-scheel verschynen,

 

In den naem van caetera,

 

Van de reste raed' er na.

 

10/ Daer zyn' er die kruyden snyden,

 

Om van ziekt' hun te bevryden,

 

Met een heel nieuw mes gekogt,

 

Dat geen zaek heeft aengerogt....

 

11/ Daer zyn 'er die kruyssen smeden

 

Op Goed-Vrydag tegen reden,

 

Als den Priester in de Kerk

 

Doet aen Godt een zuyver werk,

 

Van nagels die op de straeten

 

Van de peerden zyn gelaeten,...

 

12/ ... Ander, onzen Vaders lezen

 

Zeker dagen; maer 't moet wezen

 

Altyd een min in 't getal,

 

Tot 'er maer een blyven zal.

 

13/ Veel die woorden ook gebruyken

 

Om de sloten te ontluyken,

 

En weder te sluyten toe;

 

Maer den duyvel die weet hoe.

 

14/ Andere die alle dagen

 

Hooge woorden by hun draegen,

 

Waer door schynen t'allen tyd

 

Zekerlyk te zyn bevryd

 

Van kwetzuren, kappen, kerven,

 

Dat zy noyt en zullen sterven,

 

In wat land, in wat kwartier,

 

Nog door water, zweerd, nog vier...

 

15/ ... Honderd middels zult gy lezen

 

Om de peerden te genezen,

 

Die een slegten smid gebruykt,

 

Waer door hy zyn botheyd duykt.

 

Zy vraegen van wat coleuren

 

Dat de peerden zyn die treuren,

 

Als 't coleur hun is bekend,

 

Zy jaegen de ziekt' ten eynd.

 

't Peerd, dry uren op die stonden

 

Word aen eenen boom gebonden,

 

Den welken is vrugteloos,

 

't Zyn werken des duyvels boos.

 

16/ Veel genezen, zonder faelen,

 

De beesten van vele kwaelen,

 

Met water en gerste-graen

 

In een glazen pint gedaan....

 

17/ ... Daer zynder die ratten, muyzen

 

Doen vergaen nae ander huyzen,

 

't Schynt een treffelyk secreet,

 

't Gen' men van den duyvel weet...

 

18/ ... Men spreekt woorden hoog van taele,

 

Veel die aflezen de kwaele,

 

Dus aenmerkt eens deze daed

 

Die door duyvels loosheyd gaet.

 

't Gen' m'afleest van slegte peerden,

 

Valt op die van grooter weerden,

 

(met) 't Gen' hy afneemt van een vrouw

 

Hy stelt eenen man in rouw.

 

't Gen' men zal een oud man weeren,

 

Dat zal aen een jongman deeren,

[p. 152]

 

En is 't dat hy anders doet,

 

't Is hy zelfs die 't lyden moet...

 

19/ ...Maer 't vervloekste kwaed der kwaeden,

 

Is waerzeggers vraegen raeden,

 

Om te weten voor gewis

 

Waer dat ied verholen is.

 

't Zy door kaerten, teerelingen,

 

Of door 't zeveken te springen,

 

Of door ander instrument,

 

Maeken zy den dief bekent...

Vergelijkt nu deze bijgelovigheden met die welke ten gemelden oorde van Biekorf op bl. 69 en vlg. aangehaald zijn, en ge zult algauw bemerken dat er 8 gevallen in beide stukken deelsgelijkig opgegeven worden. Is hier dus eene tweede bevestiginge, een nieuw bewijs dat deze 8 bestaan hebben? - Zoo haastig niet: als ge toeziet, zal het u treffen dat de rijmreken op bl. 74 van Biekorf op end op de zelfste zijn als deze die ge leest onder mijne talmerken 6 en 7. Heeft de eene steller den andere afgeboekt, of hebben ze beiden de woorden van eenen derde, den waren vinder overgenomen?

Wie van de twee zou den andere afgeboekt hebben? 't Spreekt vanzelfs: deze die de jongste boekstelling uitgaf. Wat doorgaans uit de jongste boekstavinge te herkennen zal zijn. Welnu Loys' boekstavinge is meer nieuwerwetsch maar in den grond ouder dan deze van Bollaert (die teekende 1717); immers mijn ABCboekske in 1788 gedrukt, is, zooals ik zeide, een herdruk geweest: en hoort van wanneer.

Op de 8^ste bladzijde staat eene ‘Waerschouwing’ die laat hooren dat deze ‘gulden ABC.’ ‘noyt voorheen in deze stad (Brugge) gedrukt is geweest’... en, zegt de uitgever (wie?), ‘terwijl ik bemerke, dat de voorgaende Drukken van dezen Boek opgestelt zijn volgens de oude spellinge, die tegenwoordig weynig in gebruyk is: zoo is 't dat ik, tot meerder gemak der leergierige jongheyd, geoordeelt hebbe ten uyttersten noodzaekelijk te zijn, dezen nieuwen Druk op te stellen volgens de nieuwste en gebruykelykste spellinge’ enz...

Naar de bl. 51 kunnen we al verre schatten hoe oud die eerste Druk kan zijn en wanneer Vader Loys zijne gedichten opgemaakt heeft: daar hebben we een ‘Lykdigt

[p. 153]

over.... Ferdinandus van Renynghe, hebbende verscheyde reyzen bedient het Ampt van Burgemeester in de stad van Poperinge.... op den dag zijnder Begraevenisse, wezende den 15 September 1699, door Ferd. Loys, Priester, &c.’ Hier komt Vader Loys reeds als wij man en schald voor in 1699, bijna eene eeuwe vroeger als dat de laatste druk van zijnen boek verscheen!

Misschien weet iemand meer over de voorgaande drukken, en misschien bestaat er nog een oudere druk⁽¹⁾? Mogelijk ook dat men in Poperinghe nauwkeurige wetensweerdigheden zou vinden over het leven van Ferd. Loys? Zegge in Poperinghe: alles verraadt immers dat hij Poperinghenare was: zijn ‘Lykdigt’ aan den burgemeester van Poperinghe, de ‘opdragt’ van zijnen boek aan diens zoon, Loys' eigen ‘zwager’ (vgl. bl. 4), zijn gedicht over den ‘Key’⁽²⁾ van Poperinghe (bl. 47) enz...

't Blijkt onderwijls dat onze twee boekstellers al verre uit denzelfden tijd zijn: B. wrocht in 1717, en L. omtrent 1700..

B. kan uit L. afstammen, maar ook L. uit B.

Wie is dan de oorspronkelijke in 't vermelden van bovengezeide bijgeloovigheden?

Acht gevallen zijn dezelfste, of omtrent, in de twee opgaven:

a)	Het uitspreken of bewaren van onbekende woorden: L. (Biek. XIII, 69-75) bl. 70, t^k 1. - B. (hier) t^k 13 en 14.
b)	Het binden van strooien banden aan de hoornen: L. bl. 70, 2. - B. t^k 2.
c)	Het lezen van een hoop Onze Vaders al één daags achterlatende: L. bl. 71, 4. - B. t^k 12.

(1) Wij hebben hier een anderen afdruk ervan voor ons liggen: doch de eerste bl. tot bl. 17, zijn eraf. Onmogelijk is het ons te zeggen waar en wanneer hij gedrukt is. De ‘Approbatie’, die op de laatste blz. staat, is ook geteekend 1772. Het ‘Lijkdigt’ staat op bl. 49 insteê van 51, de ‘Key’ op bl. 45, insteê van 47; de bijgeloovigheden die hier aangehaald worden, staan op bl. 109-111, instêe van bl. 113 en vlgg.
B.

(2) Het boeksken van E.H. Opdedrinck ‘Poperinghe et son Caillou’ 'n hebbe ik niet.

[p. 154]

d)	liet verjagen van muizen en ratten: L. bl. 72, 4. - B. t^k 17.
e)	Het maken met uw bloed van een kruis op 't voorhoofd: L. bl. 74. - B. t^k 3.
f)	't Bezigen van was met haar ingedaan: L. bl. 74. - B. t^k 6.
g)	't Buitenleiden van den zieke 's nuchtends: L. bl. 74. - B. t^k 7.
h)	't Snijden van kruiden met een nieuw mes: L. bl. 75. - B. t^k 10.

Bemerkt: de vier laatste gevallen efgh volgen elkaar bij B. op, 't zijn de laatste zijner opgave, ze zijn ongetalmerkt terwijl al de vorige getalmerkt zijn, ze hebben veel meer gelijkenis met hunne weêrsplete in den ‘gulden ABC’ als de vier andere abcd: 't zijn de zelfste woorden, ten minste voor de drie laatste gevallen fgh.

De talmerken van efgh in B. (3, 6, 7, 10) volgen elkaar op lijk in L. geschikterwijze: 't is alsof had B. eerst 3 opgeteekend uit L., dan 4 en 5 geschrikkeld, 6 gepakt, 7 ook, 8 en 9 laten staan en eindelijk 10 aangenomen: dit alles in een voortgaande lezinge. De vier eerste integendeel abcd liggen in B. (bl. 70, 70, 71, 72) verscheen en getalmerkt tusschen enthoeveel andere. Bij L. volgen abcd evenmin opeen; ze verspringen van achter naar vooren en weêrom van achter: vgl. t^k 13 en 14, 2, 12, 17. En vooral: de afbeelding dier bijgeloovigheden verschilt geheel en gansch bij de twee boekstellers.

Dit alles zou willen bedieden dat B. vier of toch drie gevallen, dit is efgh, uit L. geknipt, en er drie van woordelijk afgeboekt heeft.

Onmogelijk immers is 't dat L. die bij B. afkeek!

1^o)	Bollaerts werk 'n is niet gedrukt; een handstuk van eenen tijdgenoot 'n zal men niet licht onder oogen hebben (en vooral niet afboeken vooraleer het gedrukt zij).
2^o)	Waarom staan bij B. al met eens, na al die onberijmde bijgeloovigheden, acht rijmreken lijk in L. om twee andere bijgeloovigheden te vermelden; en daarachter nog een

[p. 155]

	zinsnede die de nog volgende rij nareken van L. in 't nauwe bevat, maar onvolledig, met eenen ‘etc’?
3^o)	De vervolgschikkinge ware door L. geheel geschonden geweest, ook voor de vier laatste gevallen (efgh), die L. zou afgeboekt hebben: hij zou hier eentje ingelascht hebben, dan wat verder nog eentje, enz... Waarom zou L. ze dan niet al achtereen overgenomen hebben?
4^o)	Ten anderen, de rijmreken zelve schikken veel te goed met den bouw en den gang van geheel 't stuk uit onzen ABC, om niet oorspronkelijk van L. te zijn - en B. zou het wel moeten getroffen hebben om op voorhand 2 schokskens voor den schald L. te hebben gereed gemaakt!

't Ware overbodig hier nog op te werpen: ‘L. en B. hebben beiden hunne ware van eenen derde afgenomen, aangezien zij dezelfde gevallen, doch meestendeels met andere woorden en andere bijhoorigheden opgeven.’ Reeds uit hoogere redenen blijkt dit eene nuttelooze en zelfs moeilijke veronderstellinge te zijn. Wij zagen 't: de vier eerste bijgeloovigheden abcd komen niet in aanmerkinge: 't is gansch bij toeval dat B. er, onder andere, vier vermeldt die ook, hier en daar, bij L. met andere woorden en zinsneên te vinden zijn. Eerw. Herder Bollaert had een ‘Sermonaire’ van ‘Père Lejeune’, en op de drie ‘Reghels van de Superstitiën’ in het ‘3^de sermoen’ van dien eerw. Vader, heeft hij de meestgebruikte bijgeloovigheden uit 't Veurne-Ambachtsche en elders opgezocht en toegepast. Daarbij voegde hij nog een ‘Vervolg van de Superstitiën’ om dezen te volledigen, en ook getalmerkt; en 't is op 't einde van die reeks, dat hij in V. Loys' boekske gekeken heeft om er nog drie, vier bijzondere uit te kiezen en over te nemen: ‘de duisent andere en vermogt hij de moeyte niet van op te schryven’.

Ben ik mis in mijne beredeninge? Ik 'n denke 't niet. - Al is de zake wat lang getrokken, en al is ze zonder groot belang, ze kan misschien dienen om hier of daar eenen haastigen jongen boeksteller te doen nagaan dat

[p. 156]

twee getuigenissen elkander niet altijd 'n versterken, en nog min dat ze altijd twee geschiedgronden uitmaken. In ons geval ware 't bestaan der vier eerste bijgeloovigheden abcd in elk van beide stukken als onafgeboekt vermeld, dan ook meer bewezen als dit der vier of toch drie andere (efgh) die door B. bij L. afgeboekt zijn, en bijgevolg op L. 's getuigenisse alléén kunnen steunen.

J. Vanden Woude