Biekorf. Jaargang 13

[p. 23]

Kerkzang en volkslied in de middeleeuwen

IN ‘Biekorf’ 1900, bl. 273-79 289-95 schreven we iets over den zang der kerk in de eerste eeuwen.⁽¹⁾ Met het werk van Paus Gregorius den Groote hebben we eenen bloeitijd zien ontstaan die, de middeleeuwen door, zal blijven voortduren. In eene belangwekkende bijdrage⁽²⁾ deed onlangs de geleerde deunkundige Combarieu opmerken, hoe de geschiedenis van den middeleeuwschen kerkzang, niet alleen in oudstaafsel- en schoonheidskundig opzicht, maar ook op volkskundig gebied, onze aandacht vergt. De zang en, ja, heel de deunkunde der middeleeuwen, is de vrucht niet van één afzonderlijk verstand: het draagt den stempel van een gezamentlijk werk; evenals de gemeenschap van geloof, taal en zeden, evenals alle maatschappelijke inrichtingen heeft de Gregoriaansche kerkzang, in het opmaken en nauwer verbinden van het christenvolk der middeleeuwen een aanzienlijk deel ingenomen: de deunkunde van 't volk wierd door de kerk geleid, ja, geheel en gansch beheerscht. De kerk alleen bezit eene leering; alleen, eene kunst, want de kerk is het volk en het volk de kerk, en bij het nauwer vereenigd zijn der twee maatschappijen smelten ook gedachten, spraak en lied dieper ineen. Dan waren het voorwaar de guldene jaren van den Gregoriaanschen zang: zijne middeleeuwen! 't Is waar, met het tweede jaarduizend, ontstaat nevens dien eenstemmigen zang eene andere vreemde deunkunde, die met de ‘mensuralisten’ ofte maatleeraars uit de XII^e eeuw, door de verschillendste wijzigingen, de langdurige overgang geweest is tot de ‘Renaissance’; maar dan nog bleef de Grego-

(1) Wie dit tijdvak beter kennen wilt, raadplege nog Pater Cabrol in zijn werk: Le livre de la prière antique, Paris, Oudin, 1900, en G. Rietschl, Kirchenlied in der alten Kirche, in de Realencyclopedie für protestantische Theologie und Kirche, 3^e uitgave. Bd. X, bl. 399-409.

(2) Revue de Synthèse historique, 1900, bd. I, bl. 84-110: La musique au moyen àge.

[p. 24]

riaansche zang nevens dien anderen, eerst op zijn eigen, doch meestal in het volksgezang leven; slechts met Palestrina heeft de nieuwe zangwijze de aloude overmand⁽¹⁾.

_**_*

De uitbreiding van den Gregoriaanschen zang dien alleen Roomen tot dan toe gekend had, heeft de kerk aan Karel den Groote te danken⁽²⁾. 't Staat bij de geschiedboekers verhaald, hoe Paus Hadrianus de 1^ste op 's vorsten aanvraag

(1) Oorkondschap. - Over woord en dicht van 't lied, ziet de oorkondschap in de Realencyclopedie für protest. Theol. und Kirche, 3^e uitgave: ‘Kirchenlied’, bd. X, bl. 409-443 (1901), en dokter Kalff's beroemde werk: Het lied in de Middeleeuwen. Leiden, Brill, 1884.
Over de deunkunde:
a) van den kerkzang:
Martin Gerbert, De cantu et musica sacra. 1774, bd. II.
A. Köstlin, Geschichte der Musik in Umriss. Berlin, 1899.
Dom Pothier, Les mélodies grégoriennes. Tournai 1881.
Gevaert, Le chant liturgique dans l'église latine. Gand 1890.
La mélopée antique dans le chant de l'église latine. Gand 1895.
M. Vogel, Geschichte der Musik mit besonderes Berucksicht des deutschen Volkslieder. Leipzig, Hug, 1901.
Soullier, Le Plain-chant, Histoire et théorie. Tournai, Desclée, 1894.
P. Aubry, (Tribune de S^t Gervais, 3^e a. n^os 5 et 6). Les Epitres Farcies du moyen âge.
H. Köstlin, Kirchenmusik (Realencyclopedie für prot. Theol. und Kirche), bd. X, bl. 448-458.
J. Combarieu, La musique au moyen àge (Revue de Synthèse historique, t. I, n^o 1, 1900).
b) van ons oude volkslied: (vgl. verder).
J.G.R. Acquoy, Het geestelijk lied in de Nederlanden vóór de hervorminge (overgedrukt uit de Arch. voor Nederl. kerkgesch. dl. II, afl. 1, 's Gravenhage, 1886, bl. 106-111).
J.G.R. Acquoy, Kerstliederen en Leysen K.V. Acad. 3^e R. dl. IV, bl. 352.
Fl. Van Duyse, Het eenstemmig Fransch en Nederlandsch lied in de Belgische gewesten van de XI^e eeuw tot heden. Gent 1896.
Fl. Van Duyse, Oude Nederlandsche liederen, Gent, Annoot 1889.
Willems, Oude liederen. Gent, Gyselynck, 1848.
De Coussemaeker, Chants populaires des Flamands de France. Gand, Gyselynck, 1856.
Lootens en Feys, Chants populaires flamands (Annales de la société ‘L'Émulation’ de Bruges 1878).

(2) Vgl. daarover Vogel ald. bl. 7-9; Soullier ald. hfds. VIII-XVI.

[p. 25]

twee der beroemdste zangers uit zijne Sixtinusgilde naar Metz gezonden had, hoe een hunner, Romanus, uit ziekte de reis niet voortzette en aanlandde in de abdij van St Gallus, waar een der beroemdste zangleerhuizen gesticht werd⁽¹⁾. In Fulda, Metz, Strassburg, en in verschillige Fransche steden, later ook in Engeland zag men dergelijke inrichtingen ontstaan, die allen tot het verspreiden van de Gregoriaansche zangwijze hunnen steen bijbrachten⁽²⁾. Als eene der beroemdste stond in onze gewesten de leergang bekend van het St-Amandshuis in het sticht van Doornijk, waar een der vermaardste deunkundigen uit de IX^e eeuw, abt Hucbald van Vlaanderen, den kerkzang aanleerde⁽³⁾. Boven die ieverige leeraars die op niets 'n zagen om de zangwijze van Gregorius nauwkeuriglijk aan de jongeren voor te stellen, hebben de middeleeuwen ook nog de beste deunoefenaars van den kerkzang voortgebracht, en de schoonste der heerlijke zangen, die heden het sieraad van onzen wijdienst uitmaken, zijn van middeleeuwschen oorsprong⁽⁴⁾.

Hoe kwam die zang nu over onder het volk? Gerbertus⁽⁵⁾ toont ons geheel wel den grooten invloed aan van den kerkzang op het wereldlijk lied, hetwelk alsdan in zijnen eersten kunstleest optrad: we willen hier het volkslied beduiden, en met D^r Kalff⁽⁶⁾ verstaan we door volk niet ‘het grauw der straat, dat noch dicht noch zingt, maar

(1) St Gallus'geloftelingshuis is heden nog beroemd voor zijnen zang. Dank aan de werkzaamheid van Romanus en zijne opvolgers bezit het nog van de schoonste en kostbaarste deunhandstukken.

(2) Vgl. Soullier ald. hfds. X: Les écoles du plain-chant au moyen âge.

(3) Een woord over hem in Cousin: Histoire de Tournay 1868 Bd. III bl. 16-18.

(4) Soullier ald. bl. 155 en vlgg. Dom guéranger. L'année liturgique, alom. Velen zijn van onbekende schrijvers; onder de anderen, wier opstellers gekend zijn, prijken de ‘gloria laus’ van Palmenzondag, de ‘Veni creator’, het getijdenlied van Allerheiligen, de ‘Homo quidam’ enz.

(5) De Musica sacra, bd. II, b. II, bld. 2, hfds. 3.

(6) Ald. bl. 51.

[p. 26]

slechts schreeuwt en verminkt’. Wij vatten ‘volk’ in den zin van natie d.w.z. al die menschen wier afstamming, taal en zeden gelijk zijn, bij wie nog niet zulk een sterk onderscheid valt op te merken in de beschaving der verschillende standen. ‘Gewis is het volkslied niet ontstaan uit heel het volk (de gemeenschap)’. Het volk heeft zijne dichters gehad, en, hoewel het noodzakelijk, van de vroegste tijden van zijn bestaan af, onbewust gezongen heeft lijk een vogel in de lucht, heeft het toch ook naar aangenomene en bekende zangwijzen gezongen, en bijzonderlijk zijne eerste zielsbewuste, kunstige gezangen heeft het aan de toenmalige kunst ontleend: aan den kerkzang. Zoo is er ons uit het eerste jaarduizend weinig of niet overgebleven van kunstig wereldsch gezang dat buiten de Bidsteê gehoord wierd: meest speeltuigelijke deunschap was vroeger ontwikkeld geworden, des te meer dat van dan af, de kerk tegen de ‘vulgaris musica’ opkwam⁽¹⁾.

_**_*

In dit eerste tijdstip, namentlijk het eerste jaarduizend, vinden we dus in den liturgischen kerkzang zelf den oorsprong van het eerste halfkunstig volksgezang, dat we kunnen naspeuren. We moeten het zoeken in de zoogenoemde ‘Sequentiae’, die, om het einde der 9^e eeuw, als een aanhangsel van den Gregoriaanschen zang ontstaan zijn en allengskens buiten het bidhuis gezongen wierden⁽²⁾.

Reeds in de eerstvolgende tijden na Gregorius had men bij den ouden kerkzang, de ‘tropi’ ingebracht⁽³⁾ eigen-

(1) De Coussemaeker, Hist. de l'harmonie au moyen àge. 1852, bl. 81-82.

(2) Vgl. daarover Acquoy, Kerstliederen en Leysen. En Köstlin, Realencyclopedie, bd. X, bl. 454: 20-30.

(3) Vgl. Soullier, ald. blz. 241.
Ald. een voorbeeld. Hij zegt: ‘Fetis a copié à la bibl. du Vatican, sur un manuscrit daté de 1187, ce Kyrie de la messe de la S^te-Trinité:
Kyrie (omnipotens, Pater ingenite, miserere nobis) eleison.
Kyrie (qui proprio plasma tuum Filio redemisti) eleison.
Kyrie (adonaï nostra dele crimina plebique tuae) eleison.

[p. 27]

aardige zangwijze, waar men tusschen de latijnsche zinsneden van den echten zang eenige woorden inlaschte die dienen moesten tot uitbreiding van het grondgedacht van woord en zang. Die nieuwe wijze kwam vanzelfs gauw ten onder: maar wat ze nuttigs voortgebracht heeft, het is de ‘prosae’ ofte ‘sequentiae’. Na het ‘allelluja’ der mis - en daarom noemde men ze ‘sequentiae’ - bracht men ‘vocalisen’ ofte nagalmen in. Notker Balbulus († 912) van S^t-Gallus, zoo wat honderd jaar na het uitvinden dier nagalmen, kreeg het gedacht daar woorden op te zingen. Eerst en door den band was het proza, later wierd het dicht. Welnu met de ‘sequentiae’ in de kerk vinden we de ‘leysen’ onder het volk⁽¹⁾... In dien eigenaardigen kerkzang moeten wij dus den oorsprong zoeken van het eerste volkslied⁽²⁾.

Dit eerste volkslied, dat nog niets meer dan kerkzang kon zijn, was eenstemmig. Maar met het tweede jaarduizend, rechts als wanneer het volkslied eenen kunstigeren leest krijgt in 't geschal der minnezangers, ontstaat eene nieuwe kunst. Naar hetgeen we zegden in den beginne, willen we hier van naderbij den kerkzang beschouwen in zijne betrekkingen met dit volkslied. Beiden hebben den vooruitgang der deunkunde meêgevolgd, maar de eerste bleef toch altijd zijnen eigen aard bewaren, en dit onder

(1) Vgl. Acquoy, blz. 37, 38. ‘De oudste uitgevers van geestelijke liederboekjes spraken in hun opschrift altijd van Leysen en geestelijke liedekens. Leysen en lofzangen waren van een meer of min kerkdijken aard; de geestelijke liederen daarentegen, waren van louter godsdienstig karakter’ 't is te zeggen: min liturgisch ofte wijdienstwezensch.

(2) ‘Aan den eenen kant (waren) de hymnen, sequenzen en prozen, op maat gezongene melodiën met het vers verbonden (versmaat) nu eens door godvruchtige christenen op muziek gesteld, dan weer aan bekende wijzen ontleend. De hymnodie was de kiem waaruit de gezongene en gedanste melodie der westelijke volkeren ontsproot.’ Fl. Van Duyse (volgens Gevaert's Histoire et théorie de la musique de l'antiquité), bl. IV.

[p. 28]

de vrijwaring der godsgemeente⁽¹⁾. Het andere ook, hoewel meer naar de nieuwe deungeaardheid hellend, bleef altijd onder den invloed van den kerkzang. Dit willen we nu den lezer bewijzen.

('t Vervolgt)

(1) We willen laten opmerken, dat hier in 't algemeen gesproken wordt van de middeleeuwen. We moeten bekennen dat de nieuwe deunkunde der ‘mensuralisten’ ofte maatleeraars, van de XI^e eeuw af, bijzonder toch van de XIII^e tot de XV^e, eenen beklagensweerdigen invloed gehad heeft, maar zooals we hooger zeiden, 't was enkel een droevig overgangstijdstip: de nieuwe deungeaardheid heeft slechts met Palestrina, de oude eigentijk overwonnen.