Biekorf. Jaargang 12

[p. 216]

Jan Vaerman

ONLANGS viel mij ter brugsche boekenzale een boek in handen door Jan Vaerman opgesteld.

Jan Vaerman was een brugsche leeraar, zoo het blijkt uit deze latijnsche woorden: ‘Joannes Vaerman, artium liberalium magister mathematicus Brugensis. Aetat. 66.’, woorden die in krans, rondom zijn afbeeldsel, op de eerste bladzijde van zijnen boek gevlochten liggen⁽¹⁾.

Hij leefde op het laatste van de zeventienste en in 't begin van de achttienste eeuwe. Wanneer hij geboren wierd en stierf ben ik onwetend gebleven; doch wat er in 1720 gaf hij eenen boek uit over wetenschappen [die reeds, 't zij in 't voorbijgaan gemeld, de tweede was⁽²⁾], ‘in welckers bespiegeling ofte beschauwing’, zoo hij het zelf in zijne voorboodschap nederschreef, ‘ick myne ledige uren van ruym den tydt van veertig jaren besteed hebbe’. Die boek, 300 bladzijden en 20 schetsen

(1) Ringsom het afbeeldsel vinden we Ptolomeus, Copernic, Archimedes en Euclides. Bovenaan houden twee visschen een schild bevattende eenen schiphaak en de woorden ‘nauta vigila’. Onderaan is er een schelpe met de volgende rijmreken:

Ziet hier dien Vaerman hoogbejaert
die onvermoeyt een zee bevaert
van uytgelezen wetenschappen:
Komt brugsche jeugt verciert dit hooft
in konstbetrachtingh afgeslooft,
tracht hem in konste na te stappen:
doorbladert vry dit konstig boeck
om door een neerstig ondersoeck
den schat der wysheyd te vergaren
en wetenschap met deugt te paren.

Honneur allieurs.

De prente is geteekend door Kerckove en gesneên door R. Hamidon??

(2) Ik heb nergens dien boek gevonden en weet het allenlijk uit de woorden van Jan Vaerman's voorrede: ‘Ick hebbe in dit werck t' zynder plaeste met voordacht overgeslagen de vier specien, als additio, substractio, multiplicatio en divisio, in thiende deelingen, vermidts ick de zelve geleert hebbe in myn bondig tractaet van de arithmetica, gedruckt by Pieter van de Capelle, ten jaere 1717, hetwelcke oock by my te vinden is: zynde t' eenemael noodig voor alle landmeters’.

[p. 217]

beslaande, wierd bij Pieter van de Capelle te Brugge gedrukt en opgedregen ‘aen myne edele weerde en de voorsienige Heeren, myne heeren Burghmeesteren, Schepenen en de Raeden der stad Brugghe, alsoock aen myne edele, weerde en de voorsienighe Heeren, myne heeren Burghmeesteren en de Schepenen 's landts van den Vryen.’

Om een gedacht te geven van hetgeen in dien boek behandeld wordt, zal het genoegzaam zijn de hoofdinge aan te halen:

‘Academia Mathematica of Oeffenschool van de wiskonst verdeelt in twee boeken.

Den eersten inhoudende de geometrie verdeelt in vier deelen als trigonometrie, planimetrie en solidemetrie, daer in begrepen de pegelkonst.

Den tweeden verdeelt in vijf deelen:

1^o/	Het gebruik van den passer, en van 't liniael van proportien met menigvuldige schoone voorstellen door dezelve uitgevrocht zoo in arithmetica, geometria, geographia, astronomia, als in de navigatie.
2^o/	De fortificatien of vestingbouw.
3^o/	De horologiographia of het maken van alle slag van zonnewijzers.
4^o/	De roeykonst op het aldernauwkeurigste beschreven, met het leeren maken de quadraet, de cubic en de wannemaetroeden.
5^o/	Korte onderrichtinge van het stuermanschap, en de beschryvinge van het uytvinden der longitude, door onfeylbaere en onwederleggelycke grondregels, in alle de voorgaende eeuwen onbekent.

By een vergadert en in 't licht gebraght tot oeffening en tydbesteding der nederduytsche konstyveraers door Jan Vaerman, mathematicus, in Brugge.’

't Ware overtollig, naar mijnen zin, over dien boek nog verder uit te weiden om de diepgrondige kennissen van onzen brugschen wiskundige voor oogen te leggen; nochtans zal het mij voor vast toegelaten worden nog een

[p. 218]

woordeken, hem ten besten, te reppen of beter uit den boek van den schrijver over te nemen:

‘Daerom hebbe ik hier voorgestelt, onder andere, twee nieuwe gerechten, te weten het gebruik van den passer en van 't liniael van proportien, welcke wercktuigen, myns wetens, in onze vlaemsche tael⁽¹⁾ tot noch toe noyt en zyn beschreven, maer overlang by de engelsche, hoogduitsche, en françoisen, in 't gebruick geweest.... Daer en boven hebbe ick hier nog bygevoegt het uytvinden der longitude, het gene niet alleen nieuw en is by onze vlamingen, maer by alle natien van de wereld, als zynde in alle de voorige eeuwen onbekent geweest nietegenstaende den arbeid en studie daer in besteed van veele schrandere wysgeeren en mathematici, onlangs uitgevonden by den eerw. p. Bottens, Recollect, ende dat door onfeilbare en onwederleggelycke grondregels door den sterreloop volgens zyn astrolabium, ten jaere 1710 daervan in druck uitgegeven.’

Nu heb ik neêrgeschreven wat ik wetend was over Jan Vaerman die rusteloos leerde en schreef zoo hij het zelf getuigt ‘ten geenen anderen eynde dan tot het gemeyn profyt en oeffening van alle konstyveraers, maer bezonderlyck van onze brughsche volgeestige en edelmoedige jeught.’

Meer heb ik vruchteloos gepoogd te achterhalen⁽²⁾, en

(1) Wat de taal betreft, zij is niet geheel zuiver.

(2) Naar de gewoonten van dien tijd staan er menigvuldige rijmstukken op de eerste bladzijden van den boek, onder andere het volgende:

Alwie, leergierig met een onvermoeyden vlyt,
in het doorbladeren der boecken bezig zyt

om wysheid te vergad'ren,

kan syne weetlust nu volkomentlyk voldoen,
en met de leckerny van wetenschappen voên

door 't lezen van dees blad'ren.

't Is een scherpzinnig werck vol mergh en wys beleyt
door Vaermans snegen geest en groote neerstigheyt

nu in het licht gegeven:

Dus praelt de brugsche stad op nieuws met eer en rom
als op den heer Stevyn, den welcken wederom

in Vaerman schynt t'herleven.

Terwyl dat Brugge op nieuws, beklimt dien waerden trap
van hoogh-geleerd, en wyd beroemde wetenschap,

dat alle Bruggelingen

verheugt, om dat hun stad ontfangt dat nieuwe licht,
met blyden geest voldoen hun medeborgers plicht

in Vaermans lof te singen.

J. Labore
Na de lofzangen volgt er ook al eene waarschuwinge; ‘Tot de berispers.
.....................
Zoo niet, bedwinght uw'tong, 't is geen verstandig man, die andere berispt, en zelfs niet beter kan.

[p. 219]

van herten dankbaar ware ik dezen die nadere inlichtingen konde geven over Jan Vaermans leven dat, alles wel beschouwd, tot nu toe nog tamelijk verborgen blijft.

L. Van Nieuwermeersch