Biekorf. Jaargang 11

[p. 385]

[Nummer 23]

't Besteken van boomen
(Vervolg van bladz. 376).

OP haar eigen genomen en volgens onze tegenwoordige gedachten beschouwd, kan de stekke voor elk van die drie dienst doen. Gezien echter de denkbeelden van vroegertijds, 'n blijft dat zoo niet: en wij 'n denken 't niet onwaarschijnlijk, dat de stekke hier eigentlijk als een waar overzettuig doorging.

En 't bewijs?

Enkel middel tot betalinge, een gifte dus 'n kost het spel niet willen zijn. ‘Zelfs niet uit des spijkers weerde als bezweergoed?’ zegt gij; ‘dat vermocht misschien den boomgeest aan te staan, te weten tegen mogelijke behoefte aan verweer.’

Toch waren er giften van meerder belang, wilde nu iemand door giften de goddelijke gunste verdienen: voor 't alledaagsche leven eens geestes was, - zooals tot heden

[p. 386]

nog overgebleven is, - kaas en geld⁽¹⁾, alsmede - vroeger allenthenen, - gebakken meel of melk, een vet kieken, een hond, een zwijn, een ram, een stier, peerden, ja menschen zelve⁽²⁾, was dit al veel deftiger geven: immers al deze dingen waren uiterst wel geschikt om een gestadigen nood, honger en dorst, te voorkomen: en gestadige nood gaat voor mogelijken nood. Mocht een ziek mensch, die vooruit en vooral hulpe begeerde, mocht hij om zekerlijk den god te voldoen lange dubben tusschen die laatste vergeldingen en een gelukspelle?

Daarbij die eigenste spelle zoude hij alzoo weggegeven hebben aan iemand dien zij maar bij gevalle dienstig en aangenaam 'n was; dit zou hij gedaan hebben opdat deze, daarover in elk geval ten hoogsten voldaan wezende, eenen vreemden mensch zou komen verlossen van een lastigen kwelgeest, wiens wrake hemzelven - den verlosser - misschien te vreezen stond. Hoe gevaarlijk! En hoe zot! Denkt toch! Die spelle was in 's zieken eigene handen even krachtig. Ge hoort den man van hier: ‘ge 'n zijt maar zeker en gerust over 't gene dat ge zelve doet!’ En hier was de zake, bevrijd te worden van eene ziekte, 't ergste dat de menschen weten! Zijt gerust! 't Zekerste was 't zuiverste!

Nog meer! De latere bijgeloovigen zien wij hunne ziekten gaan oversteken, niet met een bede ievers binnen de macht eens heiligen; maar op alle boomen, in de eerde, op dieren, op menschen zelfs, ja tegen wil en dank van dezen⁽³⁾, alsook al over den schouder... wegwerpen, eender waar. 't En is toch 't Christendom niet dat iets, wat had kunnen verchristelijkt worden - d.i. gunstbetrachtinge, - zou meer verheidend hebben door het te laten dienen tot ziektenoverdracht!

(1) Vgl. Trad. XIV, 601.

(2) Vgl. Döll (z.b.) III, 19, 160, vg.; 168. - Preller (z.b.) 407, 259. - Schayes (z.b.) I, 10.

(3) Vgl. Vk. VI, 77. - Vg. 273, 139, 242, 260 vg..

[p. 387]

Tot meer innige vastwetendheid, beschouwe men de voorwaarden waaronder 't boombesteken verwezentlijkt moet worden, of andere blijkbaar deelsgelijkende gebruiken. Hoort! 't Overdragen van 't zeer moet geschieden ievers ten uitkante⁽¹⁾, waar dat men zelve niet vele geweest (en dus ongekend) is⁽²⁾, 's nachts of in den vroegen⁽³⁾, en met een geschooide spelle (die bijgevolge den overdrager niet verraden 'n zal⁽⁴⁾; die spelle praamt men in door één steke, rechtaan, dat zij zitte en blijve zitten in iets waar zij niet gemakkelijk meer roeren 'n kan, 't zij in eenen boom, 't zij in een lijk⁽⁵⁾ enz...; maar stille! dat niemand het geware 'n zij⁽⁶⁾, al zwijgende⁽⁷⁾, en dan... wegloopen al dat men beenen heeft⁽⁸⁾, zonder omme te zien⁽⁹⁾, en nooit

(1) Vgl. R.d.H. XXI, 32. - Vgl. boven, over al die wangeloovige wijdienstwetten, op blzz. 326 vvg.

(2) Vgl. Hag. II, 81. - Vg. 247, 261. - O.V. I, 8. - A.S. Em. Fl. (z.b.), 459.

(3) Vgl. Vg. 239. - Trad. XII, 661.

(4) Vgl. O.V. VIII, 199. - D.O. jg. VII, 11; - ook O.V. I, 10. - XI, 54. - V. d. Berghe (z.b.), 19. - A.S. Em. Fl. (z.b.), 460, vg.

(5) Vgl. Gaid. 12. - Vg. 265. - Stimmen aus M.-L. (1896), 80. - A.S. Em. Fl. (z.b.), 459.

(6) Vgl. Trad. XIV, 605.

(7) Vgl. Vk. VI, 76. - O.V. IV, 44. - ‘Te moeten zwijgen’ bij verholene daden - zegt Sloet (Gids, 1881, II, 441) - steunt op II Kon. IV, 29 (IV Kon. liever, meene ik) waar Elis. aan Ghiezi, die moest gaan een kind doen verrijzen, oplegt zeere te gaan, niemand eerst of weder te groeten..... - Maar 't is om geenen tijd te verliezen zeker! Dat is geheel iets anders: 't spreekt van 's zelfs; daarbij onze heidensche doeninge hier moet sedert ten minsten even ouden tijd ontstaan zijn als die gebeurtenisse, doch niet eruit voortstammen.

(8) Vgl. Vk. VI, 76. - W. I, 45. - Trad. XII, 661-XIV, 452. - Vg. 235, 236, 240-242, 364. - R.d.H. XIV, 9. - A.S. Em. Fl. 459, 460.

(9) Over dit ‘niet ommekijken’: een voorbeeld in W. VII, 64; Vg. 260, 364 op ‘omzien’. - Volgens W. I, 45 (1) (z. ook Vg. 212) zou dit er later bijgekomen zijn, doordien dat door 't christenworden de menschen alle geheimzinnige daden voor duivelachtig aanzagen. Doch volgens W. VII, 64, ware 't niettemin vroeger gekomen, te weten door dat de ‘oormensch’ hem omringd gevoelde van vreesverwekkende geesten die hem beloerden, om al te doen mislukken dat hij aanging; zoodat de ‘oormensch’ dien geest misleidde met een gewone daad, die deze geest in zulk of zulk geval verwachten moest, niet te stellen of anders te stellen... b.v. niet ommezien naar gedaan werk (W. VII, 164), iets oprapen zonder het te bekijken, iets alover den schouder achterwaards gooien enz... (Vg. 260. - W. III, 167. - Trad. XII, 661-XIV, 607. - O.V. I, 44-XI, 54).
Als 't liever alzoo is, waarom nu weer de geesten vermenigvuldigd? 't is genoeg reeds dat de ziektegeest zelve en aleen t' ontschalken was. En dat gelooven wij (vgl. Jadis III, 61. - Hag. III, 13. - Vk. VI, 76).- Om dit te staven: In Trad. (X, 283, vg.) ziet men eenen stalonttooveraar die ‘om niet verkend te zijn door den kwalegeest’ zegt hij (gelooft het hij niet, de menschen aanveerden 't toch aan wien hij dit uiteendoet), zijn zelven begrimselt, en valsch haar opzet, en zijne kleêren keert lijk een handschoe... van andere geesten 'n roert hij niet, al is 't dat wel soms in dit en andere gevallen zulke andere geesten mogen meê gevreesd geweest zijn.

[p. 388]

meer langs daar terug keeren⁽¹⁾. Komt er nu echter een onbezonnene de spelle (of 't stroo) uittrekken, hij haalt de ziekte op zijn eigenen nekke⁽²⁾. - Beteekenen al deze doeningen niet iets meer als een gifte van bezweerspellen? Stellig wordt er aldus, meent het onechtgeloovig volk, een kwaad wezen overgezet (vgl. D.O. jg. XIII, 75), 't zij werkelijk overgezet, 't zij beeldelijk.

‘Was het eens een zinnebeeldige overdraginge geweest’, zegt men ons? ‘Vroeger was het effenop al en overal zinnebeeld dat men uitrichtte bij de menschen, telkens zij met een afdrachtelijk ding of denkbeeld te doen hadden, b.v. het overmaken van eigendom; dus hier ook. Een andere reden dier stellinge ware, dat de goede geest van den boom er voorzeker niet sterk meê gediend 'n moest zijn, wanneer men hem een kwaden maat, de ziekte, overbracht.’

Wel zeker neen hij; te weten indien het wel op hem geweest hadde, dat men de kwale overdeed⁽³⁾; maar 't was eerder, zeggen wij, naar alle boomen, gewijde of ongewijde, naar de eerde, naar dieren, naar menschen,...

(1) Vgl. Gids (1881) II, 445.

(2) Vgl. W. I, 44 vg. - Vg. 439-241. - Gids (1881) II, 441. - Trad. XIV, 452.

(3) Vgl. verder.

[p. 389]

gelijk naar wien, als zij maar weg en was. De nabijheid van een goeden geest kon verre zijn van kwalijk, maar 'n kon niet noodig wezen.

En aangaande de eerste opgeworpene beschouwinge, denkt men wel na op de daarevengestelde voorwaarden van 't besteken, al gewis oorspronkelijke? Men bezie ze diepe en aandachtiglijk: het blijkt, mij dunkt, dat de ziekte wel degelijk overgemaakt wierd. Hoort ook eens de menschen spreken terwijl zij handelen:

‘Olde marolde!
Ik hebbe de Kolde,
Ik hebbe ze noe,
Ik geve ze oe;
Ik bind ze hier neer,
Ik krijg ze niet weer⁽¹⁾.

- ‘Goe morgen, Olde!
Ik geef oe de Kolde,
Goe morgen, Olde⁽¹⁾:
- ‘Fieber bleib aus
Ich bin nicht zu Haus⁽¹⁾.

- ‘Volà po l'ci qui t'ramass'ret⁽¹⁾.

- ‘Tins, volà po l'ci qui vinret après mi⁽¹⁾.

- ‘Vlier ik heb de jicht, gij hebt ze niet, neem ze mij af, dan heb ik ze ook niet⁽²⁾.

- ‘Ich klage di dat wilde Fur. Das plaget mi. Ick wull, dat die erste Vogel, die dar öwerflog dat mit in de Luft nöhm⁽²⁾.

- ‘Brand, fahr in 'n Sand,

Fahr in 't Ledder,

Kum nich wedder⁽³⁾.

(1) Vgl. Vg. 83, 166, 239, 240, 260, 261, 265, 273, 296. - Ook Trad. (z.b.).

(1) Vgl. Vg. 83, 166, 239, 240, 260, 261, 265, 273, 296. - Ook Trad. (z.b.).

(1) Vgl. Vg. 83, 166, 239, 240, 260, 261, 265, 273, 296. - Ook Trad. (z.b.).

(1) Vgl. Vg. 83, 166, 239, 240, 260, 261, 265, 273, 296. - Ook Trad. (z.b.).

(1) Vgl. Vg. 83, 166, 239, 240, 260, 261, 265, 273, 296. - Ook Trad. (z.b.).

(2) Vgl. Gids, (1881) II, 440-442.

(2) Vgl. Gids, (1881) II, 440-442.

(3) Vgl. Zs. des Vereins für Volksk., X (1900), h. 1, bl. 62-64.

[p. 390]

Nievers zoo eigenaardig als in:

‘Der Herre Christ und Sante Peer
gingen des Wegens fürbasz.
Da trafen sie die Gicht
- ‘Wo willst du hin?’ frug der Herr.
- ‘Ich will in NN's hand gehen’.
- ‘Nein, antwortete der Herr,
Du sollst gehen in den Wald
wo niemand wohnt,
in den See wo niemand rudert,
unter einen festen Stein
und nicht bereiten dem Manne Pein’⁽¹⁾.

‘Christ’ en ‘Sante Peer’ zijn ongetwijfeld ievers een goedaardigen afgod of afgeest komen vervangen; en overmits zij beiden zelfstandelingen ofte persoonen zijn, zoo moet ook de ‘Gicht’ een werkelijk levend wezen heeten, dat ook werkelijk weggezonden wordt, en niet enkel in verbeeldinge.

Mede algemeen schuiven de lieden hunne ziekte op den gebuurman⁽²⁾: tegen de worten b.v. wasschen zij hunne handen in wijwater en droogen ze af aan iemand anders kleeren⁽³⁾.

Al die klaps en handelwijzen spreken en geschieden stelliglijk, uitdrukkelijk, uitwerkmatig en zonder iets te hebben van zinnebeeldachtigheid; alsof men zei: ‘Gelijk ik die spelle overzette, zoo ga ook mijne ziekte over!’ Het is een geheel verschil bij 't overgeven van eenen stroohalm b.v., waar de menschen wel wisten dat zij het land of den grondeigendom niet overgaven, maar een voortbrengsel en daarom een beeld daarvan.

(1) Vgl. Stimmen a. M.-L. (1896) 2, bl. 80.
Vgl. ook Trad. (X, 284). Daar staat een voorbeeld van verdrijvinge van stalziekten: 't kwaad wordt onder eenen steen gejaagd; men gaat daaronder zien, en waarlijk daar zitten... padden en een schorpioen ofte straalkobbe.

(2) Vgl. Vk. VI, 77. - Vg. 139, 242, 260, 261, 273.

(3) Vgl. Vg. 261.

[p. 391]

Ook wat zoude het verzinnebeelden hier komen verhelpen zijn? Wanneer bezigde men heel vast een zinnebeeld? Als het werkelijke niet opgetild of toch niet overhandigd en kon worden, dat spreekt! Gaat, geeft mij land of zand of weide of woud over, onmogelijk... maar een strootjen, gers of hout, die zulke zaken vervingen, dat is iets anders. Nu een ziektegeest vastestekken, -houden en -overdragen ging even gewis en gemakkelijk als dit maar te verbeelden. De menschen kenden dien boozen plaagsteert, kenden zijn uitzien, wisten hem zitten, en wisten dat hun spelleken onbetwijfelbaar wrocht; gelijk ten anderen bijgeloovige dingen altijd werken: ‘gaat het maar aan’, zegt men nog eeuwig en ervig, ‘ge zult het zien, de tooverije moet weg...’

'n Hebben wij niet gelijk, als wij meenen te mogen zeggen, dat in de zede die wij hier bespreken, het eerste gedacht onzer voorouders was het ziektewezen inderdaad en bij den lijve op den stekker of over het lint te halen en weg te maken?

('t Vervolgt)