Biekorf. Jaargang 11

[p. 369]

[Nummer 22]

't Besteken van boomen
(Vervolg van bladz. 348).

JA! 't Is al een wonder dingen dat boombesteken⁽¹⁾. Welnu, wij houden ons aan ons bovengemelde meeninge over die eerste wijze van steken. Ware 't eene wet dat hierin al dat meest heidensch is 't oudste heeten mag, dan zouden wij stellen aangaande het achtereenvolgen van al die verschillende bedoelingen en bijbedoelingen in 't ‘besteken’:

(1) De spotgeest van de menschen heeft daar ook reeds zijnen deun in gevonden: zoo verhaalt Gaidoz (R.H.R. 1883, bl. 11), van een heiligen Mirli uit het Fransche, die door Jan de Zot gebroken was: en 's anderdags moest het bedevaart zijn. Wat gedaan? - ‘Jan’, zei zijne moeder, ‘staat gij voor h. Mirli op het bloksken!’ En Jan deed dat. Ziet gij mij daar nu de oude vrouwlieden aangebeend komen? Zonder vele te kijken stak de eerste een spelle in Jans been... tewege, maar 't was Goddank er nevens! De tweede stak er eene half in. - ‘Gij hekse!’ zoefde Jan. Maar de derde zat er geheel in! Wip! zei Jan, en hij was van zijn voetstuk. En al de menschen kermden: ‘Och God! onze Sint Mirli is er van deure!’

[p. 370]

- eerst stak men om dienst te doen (en, van eigen, iets weder te krijgen), en altemets om te straffen;

- daarbij later om 't gebed te vesten,

- en als geloftegifte;

- nog om te pinten,

- als enkele gedenkenisse,

- en als tot godsoordeel.

Wat echter de eerste plechtigheden betreft waarmeê die doeninge geschieden moest, 't is al moeilijk wijs te worden uit geheel dien boedel gedachten en gebruiken die dooreengeloopen zijn uit reden van gestadige overkomste van verschillend volk, van veranderinge in 't geloof, van meerder beschaafdheid en grooter gemak in 't leven, van bebouwinge en beakkeringe. Neemt men onze grondstelling aan, dan gelooven wij, dat er anders niets uit te trekken is als dat de oorspronkelijke gifte enkel aan een gewijden of ‘bewoonden’ boom geschiedde, langs wegen en doorgangen gelijk waar⁽¹⁾, en dat zij milde was, ‘ongeteld’ te weten; alsook dat er later, door het toegevoegd worden van bijbedoelingen, nog bijkwam dat de spijker moest ongedeerd zijn, nieuwe en rechte (om meer aan te staan of te pinten)⁽²⁾, dat hij er met de eerste steke moest inzitten⁽³⁾, vaste en zonder te lutteren, en ook blijven zitten⁽⁴⁾. 't Kan wel gebeuren dat van in den beginne 't spel diende ‘ongezien’ afgespeeld te worden, zooals men dat zegt⁽⁵⁾; ‘ongezien’ al wilden de menschen dat

(1) Noodig 'n is het niet, staande te houden dat de plechtigheid moest verwezentlijkt worden langs eenen kruis- of spletweg. Te meer daar 't meestendeel der boekstellers besluiten dat de Germanen op zulk eene ligging niet 'n schaften, 't en zij later door 't doen en laten van de Roomelingen. - Vgl. Paul (z.b.), bl. 1006 vg. - Schrijnen, Overbl. v.d. Wodankult. (1897), bl. 13.

(2) Vgl. Gaidoz (z.h.), bl. 10: ‘Ware het anders; is er b.v. sprake van eenen echtgenoot te vragen, men zou ‘een krommen krijgen’!

(3) Vgl. Gaidoz (z.h.), bl, 11 ‘...anders zou de vrage slecht uitvallen!

(4) Vgl. Gaidoz (z.h.), bl. 10 ‘...zooniet mag men alle hope opgeven!

(5) Alzoo 'n mag men de gegeven grepe nagels niet bekijken te Winkel-St-Elooi (R.d.H. III, 72), noch te Vosselaere, 4 kilometer gaans van Turnhout, Antwerpenwaarts weg (Vk. VII, 127), noch insgelijks al eene gifte in 't water gooiende te Brehand-Montcontour, ievers in Côtes-du-Nord (Trad. IV, 162 - XIV, 606).

[p. 371]

b.v. uit bijgeloovige dwaasheid⁽¹⁾; of uit bescheidenheid, - of tot teeken dat 't niet overgund 'n was, - of om de gelegenheid te vermijden een gebrek aan tal of grootte... op de gifte te kunnen ontwaren en dies te moeten verongemakt zijn, - of ja (ziende dat die spellen bleven zitten daar men ze stak), omdat te dier gelegenheid de een of ander gaai zou uitgestrooid hebben dat de geesten de spelle maar mêe 'n namen als de gever niet 'n had gekeken hoe de gifte verdwijnen ging⁽²⁾.

Misschien was daarom ook de nacht de beste tijd, - om niet te zeggen de eenigste goede tijd. - De duisternis kon ten anderen nog beletten dat een ander mensch het geven bemerkte en de gifte misschien uittrok... zijnde dit blijkbaar een tegenslag waar 't voorenviel!

Hiermee is het eerste slag van ‘bestekingen’ uiteengedaan. 't Zijn giften met hope op een wedergifte.

_**_*

Men besteekt nog anders boomen: en ditmaal was het wel om zelve zijn behoedinge te bewerken zonder daarom te moeten god of geest naar de oogen zien. En geheel 't spel was een geneesgebruik.

Zijn de menschen gezond - dit weten we allemaal bij eigen ondervindinge - dan 'n denken ze op geen ziekzijn. Maar zijn ze getikt? Spoedt-je! bij 't minste dat 't nijpt, loopen ze God en geheel de wereld te rade om te kunnen genezen,... 't ongeloofelijkste en 't zotste eerst.

Dit laatste 'n moet niemand vreemd voorkomen: voor den mensch is hopen en betrouwen eten en drinken; hij moet er van leven, en hij leeft geren. Valt hij ziek, dan voornamelijk heeft hij bijzonder drinken van doen; hoe minder bekend dit geneesdranksken is, hoe minder geduidelijkt er de uitslagen van zijn, hoe dieper teugen ook zijn koortsachtige kele daaruit zal trekken! Immers hoe

(1) Vgl. A. Thierry (z. boven.), II, 135.

(2) Of het mogelijk is dat menschenverstand zulke dommigheid uitdenkt, ziet dat in Miss. China, Congo (Scheut) 1898; bl. 81.

[p. 372]

langer hij mag hopen... en hoe liever! Want eenen keer te meer kan hij dan zeggen: ‘misschien of een ongekende kracht alhier... en misschien of eene aldaar’... en alzoo nieuwen moed op 't leven winnen en verleesten.

Wat soms helpt om aardigheden uit te zoeken in 't bestrijden van een kwale, 't is 't gedacht dat ongeleerde of liever onbeschaafde menschen over ziekten en genezingen hebben. Bij allen ontstond altijd de groote vrage over de wezenisse van 't goed en van 't kwaad... en alle kwaad moest lijk altijd van denzelden kant en van denzelfden ‘iemand’ komen. Wij 'n gelooven niet, dat ooit één volk eerstwaarts de ziekte aanschouwd heeft als een beroovinge of een stoornisse van iets dat moest zijn, de gezondheid. Neen! de ziekte was iets bestaande, een wezen, eene ikheid, iets dat kwam, en handelde en kwelde... en kon verjaagd worden⁽¹⁾: nu was 't een gewone geest of machtig wezen⁽²⁾ die eenen keer er op uitwas om iemand te tergen, of dan was 't een kwaad ding dat inderdaad maar 'n leefde om nooit iets anders als ongemak en zeer te stichten⁽³⁾. Hoort eens zieke menschen spreken nog te onzen tijde, en klagen over inwendig leed met zulke bewoordinge als ze gebruiken zouden om de uitwendige mishandelingen van iemand vijandigs aan te duiden. - ‘Een ziekte, zeggen ze, dat valt op u! oei! oei! 'k gevoele de jicht (verwant met jeuken vgl. Vercouillie), 'k hebbe 't beestje vast, en 'k ben wêere aan mijn voettjes gepakt. Ai! ze steken lijk met spellen in mijn been,’ (heksen zeker, z.b.); den bliksem! 'k geloove dat 't vliegt en klimt, ze trekken nu lijk de derms uit mijn lijf!’

- Krijgt ge geen steke in uw herte als ge dat hoort?

(1) Vgl. Vg. 25, 1. - O.V. VI, 177 vg. - Jadis III, 61.

(2) 'n Weten wij niet, dat bij de Germanen de heksen hen uitgaven als kunnende in iemand binnenkruipen om zijn herte op te eten - ware ‘hertefretters’ en ‘hersenpekkers’? Vgl. Ozanam, Les Germ... bl. 81.

(3) Van dat slag is de Roomsche ‘strix’ = alvinne, gelijk een bloeduil ofte vampire die 't herte van de kinders 't bloed afzoog en met stroo weder opvulde. Vgl. Preller (z.b.), bl. 405.

[p. 373]

- Een ander lijdt aan het schurft (schuwen = openkrabben, vgl. Vercouillie), of weet van brand⁽¹⁾, of staat met oogen en dus met iemand dien hij liever niet 'n heeft: eksteroogen, hühneraugen, zevenoogen; nog een ander hoeft eene geraaktheid, gelukkig als 't maar de noordsche stier niet 'n is waarmede hij gekweld zit. Weer een ander ligt met den mol of maandagziekte, misschien doordien dat hij 's zondags te vooren den moerstier of 't heimwee te diepe heeft willen versmooren. Die van den haarworm getergd is⁽²⁾, dient ook meer beklaagd als benijd. En zijt ge over dag gerust gelaten van al die plaagsteerten, daarmêe en schiet ge nog niet vrij van bij nachte door de mare (= nachtspook, vgl. Vercouillie) berêen te worden⁽³⁾.

Het algemeen uitwerksel van al die kwellingen is: als geslegen te zijn met stokken, of met hamers, als gebroken te zijn, en gekraakt, en moe en geslepen gelijk een hond.

(1) Vgl. Vg. 249.

(2) Vgl. Vg. 27, 28: de worm wordt dikwijls aanzien als een oorzake van ziekten, staat er daar.

(3) Elkendeen kent die Mare. Maar is het ook geen mare of spook dat te Brugge in de spreuke zit: ‘de slokkende (sloopende?) koorts en de bevende Marulle(n):’? 'k Zou 't geren gelooven om dien klap overeen te doen komen met het zestiendeeuwsch Brugsch van Ed. De Dene die in zijn Testament, bl. 309 op de keerzijde, in dezer voegen de koorts aanspreekt: ‘zomtyds / zendt ghy my In / de bevende Minne’; - of beteekent bovenstaande zeggen: ‘de koortsgeest die ons opsloopt en de Marulje (vgl. De Bo op 't w. = sterfte, besmettelijke ziekte) die ons doet beven? - Of is 't een bloote vermenschelijkinge van den uitslag der koorts, 't ruttelen van de tanden, gelijk soms ‘de Daverare’ gezeid wordt? Vergelijkt daartoe de rijmkens van Overyssel (in Van den Bergh, z.b., bl. 344):

‘Olde Marolde
ik hebbe de kolde
ik hebbe ze noe
ik geve ze oe;

en van Veurne, schertsende op de kloefe:

Older Marolder
liep over den zolder
met zijnen bek vol menschenvleesch.’

Vgl. nog Biek. VI, bl. 95, die van Morolt spreekt en Maroude en Marulle; - alsook G. Gez. Madoc, bl. 13, handelende van Madrul en op bl. 17 vg., zeggende = ‘ma-drillende alf, dwerg, berggeest, holderkabolder of kabouter.’
Die Maren schijnen overal bekend: Vgl. Steur (z.h.) I, 245.

[p. 374]

Is het dan te verwonderen dat er zooveel menschen zijn ‘die den “ouden man” krijgen, zoodanig zelfs dat men den hoek kan aanwijzen op den buik, waar de booze geest zit⁽¹⁾’? En als ge dan schier om hals gebracht zijt, en dat ‘ge u zelven niet meer 'n gelijkt’ dan zeggen de lieden van u: ‘ge trekt lijk op de dood van Iper⁽²⁾.’ Houdt u maar kloek, want ge zijt toen alree verre gekweekt of geknikkerd, en den eenen of anderen keer zult ge ‘den adem afgesneden zijn.’ En als het nu eens zooverre gekomen is met u, dan beklage ik u, 't zij dat de menschen over u zeggen (omdat ge zoo zeere weggepakt zijt), ofte niet: ‘hij is lijk gestolen!’

'n Zou men niet denken, als men dat hoort: de menschen zagen overal kwelwezens achter hagen en kanten liggen op de loer om iemand te overvallen, hem te pakken, te kittelen, en vaneen te sleuren? Ook vertellen sommige boekstellers, dat zulke kwaadstokers in en onder den bast van boomen huisden, waarvan alsdan de geest⁽³⁾ hen uitzond om rampen te stichten, of liever om zelve die gasten kwijt te zijn. Wat er af zij, zoo vast hebben de Heidenen de ziekten als doende dingen aanschouwd, dat nog heden ten dage bij allerhande lieden, gedoopten en ongedoopten, ongehoord veel zeer belichaamd wordt onder de gedaante van rupsen, vlinders, wespen, wormen...⁽⁴⁾ en wat weet ik al.

(1) Vgl. Vg. 81.

(2) Vgl. D.O. jg. IV, bl. 160.

(3) Vgl. Sloet ‘Het Volksgeloof’ in den Gids (1881), II, 436. - R.H.R. (1897), b. 36, bl. 58, 64.

(4) Vgl. Sloet (aldaar). - Voor vreemde landen: ziet eenige voorbeelden uit Hongaren in Trad. XV, 166-169. Ziet ook in O.V., IX, 121, hoe bij de Perzen en de Indenlanders de pest als een groote roô kever verbeeld wordt, 't oogzeer als een groote vlinder, de cholera als een groote vliege. - In Wall. I, 39, wordt verhaald hoe ze eens in Indenland de ‘cholera’ verschuwden, en bijtweefelden en in een panne vingen en dolven.
't Is altijd gelijk men doet met alle kwageesten, gelijk men b.v. in Sienland den dullen wind in een beugelke vangen kan! Vgl. Miss. China (Scheut) 1898, 164^a. In Sienland ten anderen houden ze ook van ziektewezens te bezweren. Vgl. aldaar 1900, 429^a.

[p. 375]

Welnu wat daartegen uitgericht? 't Waren al inwendige en dus ongekende kwalen, d.i. van binnen blijvend, of van binnen tot buiten komend zeer als zijn: steekten, stuipen, hoofd-, horsen-, oog- en tand-, en kele- en zenuwzeer, de ‘galle’, de ‘geluwe zucht’, brand, gezwellen, worten, wrijvelingen, eksteroogen, S. Elooisnagels⁽¹⁾ enz... Wat vonden de domme Heidenen het best? Of liever wat hadden ze wel kunnen voor goed houden anders als met een kwaadverschuwend of kwaadbeweldigend ding den ongemakwekkenden geest bijtrekken, uitlichten, meêhalen (later beeldenderwijze vereenzelvigen), ievers op overdragen, en daar vastezetten⁽²⁾?

Tegen 't kwaad 'n moogt ge u niet weren⁽³⁾, maar het vluchten en verschalken, dat wel!

Het aangrijpen en overdragen geschiedde noodzakelijk met bind- of stekalaam, onder ander met dit laatste.

Minder hoeven wij te zoeken achter den aanvang dier nieuwe zede: alle zoekers zijn het eens, althans aangaande den verren oorsprong. Sommige boekstellers namelijk die Mannhardt, meene ik, of malkaar gelezen hebben, gaan met den eersten keer tot het uiterste, en beweren dat het ‘overdragen’⁽⁴⁾ gesteund ging op de ‘zielenverwantschap’, die geloofd wierd te bestaan naar ziekte of gezondheid tusschen mensch en boom (en aarde en dier). 't Is wel, ja! laat het ons alzoo aannemen. Maar buiten mensch en boom was er een derde bestanddeel, 't naaste, 't eigenaardigste misschien en alweder 't meest verwaarloosde tot hiertoe: dit is nogmaals de stekke (spelle, nagel, lint, vlecht, snoer of snare...)

Wat wij dus liefst hadden hooren eerst bespreken, is het volgende: Voor wat gold de spelle hier? Was 't voor een gereedschap (zooals Gaidoz wilt), oftewel voor een verbeeldinge daarvan (naar het zeggen van Gaidoz,

(1) Vgl. Trad. XII, 410. - Vg. hier end daar.

(2) Vgl. Vk. VII, 75.

(3) Vgl. Biek. I, 69.

(4) Vgl. Vg., Colson, Gittée, De Cock.

[p. 376]

Gittee en De Cock), oftewel was het voor loon (wat door de De Cock ook beweerd wordt)? Met andere woorden, 'k vrage of spellen (en linten en stroo) hier een tuig zijn dat werkelijk den kwaden geest dragende is in 't overzetten, een slag van brugge, - oftewel of zij enkel zulk tuig verbeelden, - of nog of zij slechts een vergeldinge mogen heeten om het overzetten om zoo te zeggen te verkrijgen⁽¹⁾, 't zij van rechtswegen als koopware, 't zij van betamenswegen als wedergifte.

('t Vervolgt)

(1) Een vierde veronderstellinge: de stekke 'n zou geen rechtstreeksch wapen tegen den ziektegeest geweest zijn of de beeltenisse ervan, noch een onrechtstreeksch wapen, dat is een geld om zijne wegneminge zoogezeid te betalen, maar wel een geheel bijhoorig dingske, te weten een gerief om dienaangaande een vrage, een gebed ‘in te steken.’
Wall. (1893, I, 46) zegt: ‘Buiten twijfel was er vroeger meer als één zinnebeeldige en verzoenende plechtigheid in 't spel, 't insteken der bede b.v.; doch de ziele van de zake was enkel dees, dat de genezinge geschiedde door tusschenkomst van ievers een overmenschelijke macht, met gestelde woorden aangeroepen.’
Wij antwoorden: hoe gemakkelijk 'n zou het dan niet geweest zijn om dat gebed, aan den boomgod gedaan, over te brengen later op den God van 't kruis, op datzelfde godsbeeld dat door de geloofsboden insteê van den boom gesteld wierd! Wij 'n verstaan niet hoe bij de doopelingen en hunne nakomers 't gebed zou vergaan zijn, en niet zijne instekinge (welk steken wij nu meestendeels zonder gebed zien gebeuren). Dit te zeggen ware staande houden dat het mindere bijgeloovige door het meerdere vervangen is geworden. En dat 'n is geen waar!