Biekorf. Jaargang 11

[p. 33]

[Nummer 3]

Uit Maerlant's Spiegel historiael

WEINIG middelnederlandsche werken hebben, te oordeelen naar het getal handschriften of stukken van handschriften die er van bewaard zijn, zooveel bijval genoten als de uitgebreide wereldgeschiedenis door Maerlant onder den titel van Spiegel historiael aangelegd, door Utenbroeke voortgezet, en door Velthem voltooid. Voor hunne voortreffelijke uitgave hebben De Vries en Verwijs gebruik gemaakt van een Amsterdamsch handschrift, uit het midden der XIV^e eeuw, van 258 bladen, op elke bladzijde drie kolommen, in elke kolom 60 verzen, en van een aanzienlijk getal groote en kleine stukken van handschriften, van verschillend formaat, verschillenden ouderdom en verschillende afschrijvers. Nog enkele andere fragmenten zijn naderhand teruggevonden geworden. Tot hoeveel handschriften hebben al deze brokstukken behoord? Uit de opgaven van De Vries en Te Winkel is dat niet met volle zekerheid op te maken. 't Is echter niet waarschijnlijk

[p. 34]

dat het hierna voor de eerste maal uitgegeven brokstuk, afkomstig uit de Bibliotheek van J. Fr. Willems, en thans bewaard ter Koninklijke Boekerij te Brussel, behoord zou hebben tot een van de handschriften waarvan tot hiertoe fragmenten werden bekend gemaakt. Het meet 11 × 29 cm., bevat 106 verzen uit het slot van het VI^e en het begin van het VII^e Boek der derde Partie, en bestaat uit de helft van een blad perkament, met twee kolommen op elke zijde, zóó dat de eerste kolom op de voorzijde, met 52 regels, en de tweede kolom op de achterzijde, met 51 regels, behouden bleven. In 't midden, overlangs, een plooi. Onze strook perkament, die met den achterkant tegen bordpapier schijnt aangeplakt te zijn geweest, en ook vier insnijdingen op de overlangsche plooi vertoont, op regelmatigen afstand van elkaar, heeft heel zeker eens de treurige bewerking van 't boekbindersmes ondergaan. Tot een prachthandschrift heeft ze overigens wel niet behoord. 't Eenige opschrift dat er in voorkomt is, zooals gewoonlijk, in 't rood, en de beginletter van elk vers, ook zooals gewoonlijk, is versierd met een rood streepje.

De verzen uit de behouden kolom der voorzijde verhalen ons van den Ierschen geloofsbode en wonderdoener S. Samsoen, wiens feestdag valt op 28ⁿ Juli. Toen deze heilige eens met een gezel door een woud kwam, ontmoetten zij een ‘wilt duvels wijf’, waarvoor Samsoens kameraad het op een loopen zette,

‘ende dat wilde wijf hem nare

ende gaf hem sulc enen stoot

dat soene daer liet over doot.’

De Sant gebood aan de heks te staan. Op zijne vraag, wie zij was:

- ‘Ic bem’ sprac soe, ‘eene Theomaca.’

(Dat luut in Dietsch harde na

Alse die ghene die Gode orloghen.)

Hierop begint ons fragment. Maerlant verkort nogal zijn

[p. 35]

latijnsch voorbeeld⁽¹⁾, doch laat daarentegen eenige eigen bedenkingen op het wonderverhaal volgen dat hem althans meer geloofbaar schijnt dan 't gene er, in koning Arthur's legende, over Merlijn en over andere tooveressen wordt gefabeld.

De drie volgende hoofdstukken van Vincentius (cxi, De reditu eius ad monasterium et electione ipsius in abbatem; cxii, De ordinatione eius in episcopum; cxii, De transitu euis in Britanniam minorem, et monasterio Dolensi) zijn door Maerlant overgeslagen geworden; of, juister gezegd, de inhoud ervan wordt door Maerlant kort samengevat in de acht eerste regels van hoofdstuk LX:

Dese miracle ende andere mede, enz.

Met r. 9, begint zijn uiterst vrije en bondige navolging van Cap. cxiv bij Vincentius: De sancto Ethbino eius discipulo, et qualiter dominum per latera tenuit, waarvan de inhoud luidt als volgt:

Ex gestis eius. Porro sanctus Ethbinus in Britanniae partibus fuit natus, et in domo patris sui viri nobilissimi vsque ad 15. annum liberalibus artibus eruditus. Quo scilicet eius patre mortuo, mater eius ad sancti Samsonis praesidium confugit, qui eam sacro velamine consecrans Deo dicauit, et filium suum Ethbinum coma capitis radens

(1) ...Theomacha sum, cuius gentis vsque huc vobis praeuaricatrices extiterunt, et nunc nulla de meo genere remansit in hac sylua nisi ego sola: habeo enim 8 sorores et matrem, quae non hic sunt, sed in vlteriora sylua degunt. Ego autem marito in hac eremo tradita sum, eoque iam mortuo secedere de hac silua non possum. Cui sanctus ait: Numquid potes fratrem quem percussisti redivivum reddere, vel certe solicitari de profectu animae tuae? Illa respondit: Nolo. Nec in melius reparari possum, nullum enim bonum facere possum, sed semper ab infantia mea huc usque ad mala exercitata sum. Tunc sanctus ait: Deum omnipotentem imploro, ne amplius iniuriam facias, sed cum sis irremediabilis hac hora moriaris. Tunc illa saltum praecipitem in latus sinistrum dans ad terram corruit, et mortua est. Tunc vir sanctus ad fratrem iacentem venit, et diligenter persecutans in pectore, tantum vitalem flatum manere reperit, et more Helisei os ori membraque caetera singulis componens, flens et orans eum sanitati restituit... (Cap. cx, Liber vigesimus primus; Uitg. van 't jaar 1624, te Dowaai, bij Balth. Bellerus.)

[p. 36]

clericauit. Qui annis aliquot cum eo manens, eique iugiter serviens, eo quadam die celebrante, audiuit verba Domini in Euangelio dicentis: qui non renunciauerit omnibus quae possidet, non potest meus esse discipulus. Hac voce compulsus, cuncta reliquit, et ad sanctum Similianum Abbatem peruenit, habitumque monachalem de eius manu suscepit, et in Tauraco monasterio sub iugo Domini ceruicem suam inclinauit. In quo, scilicet monasterio, habitabat sanctus Vignalocus [in den rand: Winwalocus] sacerdos, et monachus...

Dat alles wordt samengevat in het zestal verzen, welke onderaan op de voorzijde van ons fragment voorkomen.

Voor een deel der verzen op de keerzijde (r. 13 tot 56) heeft Maerlant, zooals De Vries en Verwijs, op blz. XX hunner Inleiding er op wijzen, den kronijkschrijver Martinus Polonus nagevolgd⁽¹⁾. De overige hebben tot bron het eerste hoofdstuk van Vincentius' XXII^e boek: De imperio Mauricij et subuersione partis Antiochiae⁽²⁾.

_**_*

(1) Hic Christianissimus Tiberius, et in pauperes piissimus, thesauros palatij magnos multis pauperibus erogabat.
Et quum ipsum Augusta, eo quod omnes thesauros pauperibus erogaret, tamquam dissipatorem Reipublicae argueret, confido in Domino (inquit) quod fisco nostro nihil deerit pecuniae. Si enim de his quae nobis Dominus contulit, elemosynas faciemus, thesauros autem conquiramus in coelo.
Item quum ipse transiret per quoddam palatium imperiale: vidit casu quamdam tabulam marmoream, in qua erat crux insculpta. Quumque illam tabulam fecisset leuari, dicens indignum esse, crucem pedibus calcari, quae in pectoribus aut in frontibus hominum debet esse: apparuit sub ipsa, alia tabula, eodem modo cruce sculpta. Quumque et illam leuari fecisset, apparuit tertia caeteris consimilis tabula. Et quum Imperator admirando et illam leuari fecisset, inuenit infinitum thesaurum. (Blz. 264 en 265 van Suffridus Petri's uitgave der kronijk van Martinus Polonus; Antw., bij Plantijn, 1574).

(2) Namelijk, de hier volgende uittreksels uit dat hoofdstuk:
.... Tiberius quoque Augustus, ubi sibi finem vitae imminere praeuidit, elegit ad imperium quendam virum, genere Cappadocum, strenuum ac sapientissimum, qui et Mauricius nuncupabatur, cui etiam filiam suam Constantiam ornatam tradidit regalibus indumentis dicens: Sit tibi imperium meum cum hac puella concessum... Hic fuit vir fide catholicus et reipublicae satis utilis....

[p. 37]

Na deze uitweiding over de bronnen waaruit Maerlant heeft geput bij het dichten van de verzen uit het Brusselsch fragment, moge de tekst van dit laatste zelf nu een plaatsje vinden. Wat ter wille der duidelijkheid of der volledigheid uit den tekst van De Vries en Verwijs overgenomen werd, is tusschen haakjes [...] geplaatst:

Voorzijde:

[- ‘Ic bem,’ sprac soe, ‘eene Theomaca.’
Dat luut in Dietsch harde na
Alse die ghene die Gode orloghen.]
Ic ende die mine die wie moghen
Hebben oyt ghescaet iouwe luden
Nv ne leifter in den daghe huden
Niemen dan ic allene⁹¹
In al desen woude ghemene
Ic hebbe zustren .ij. waeruen viere⁹³
Ende .j. moeder onghehiere
Die bet ouer hare behoud⁹⁵
Souken in andre woud
Hier wassic .j. man ghegheuen
Ende als hie verloes syn leuen
Zone mochtic niet henen dan⁹⁹
Doe seide die helighe man
Moghestu den man sijn lijf gheuen¹⁰¹

91 Cap. LIX, 88. 't Amsterdamsch Hs. heeft: Ic ende die ghene daer wi moghen. ‘Maerlant zal wel die mine gelezen hebben,’ gissen de uitgevers. 't Brusselsch fragment geeft hun gelijk.
De Vr.: Niemene meer dan ic alleene.

93 De Vr.: Ic hadde zustre tweewaerf viere. - 't Lat. daarentegen, in overeenstemming met het fragment: habeo enim 8 sorores.

95 Deze, en de volgende regel, ontbreken in 't Amsterdamsch Hs. Ze beantwoorden aan de woorden: quae in ulteriora sylva degunt.

99 Lat. secedere... non possum; zoo ook 't fragm.: niet henen; bij De Vries echter: noit henen.

101 Lat. potes; zoo ook 't fragm.: moghestu; bij De Vries daarentegen: mochtstu.

[p. 38]

 

Die du ghecranct hebs in sijn leuen¹⁰²

 

Of omme die ziele sorghen¹⁰³

 

Neen ic sprac zoe soude men my verworghen

105

Noch men mach my betren niet¹⁰⁵

 

Nemmermeer wat soes ghesciet¹⁰⁶

 

Want van kinde als ik dede heden

 

Hebbic gheploghen der quaetheden¹⁰⁸

 

Doe antworde die helighe man

110

Gode onsen h(er)e biddic dan

 

Zint dattu best zo quaet .j. wijf

 

Dattu hier enden moets dijn lijf

 

Ter luchter zide waert zoe spranc¹¹³

 

Ende viel doot neder heer yet lanc¹¹⁴

115

Ende vort makedi ghesont

 

Zinen gheselle in corter stond

 

Dit hebbic al hier gheset

 

Omme dat ic wane bet¹¹⁸

 

Dat ghelijc es waer te sine

120

Dan van den sauagen merline

 

Ende van andre toueressen

 

Daer men of leset in arturs lesse

 

Ende in andre bouken mede

 

Die lueghene mijnghen ende waerhede

 

('t Vervolgt)

102 Lat. percussisti. De Vries: Dien du geraect hebs an sijn leven.

103 Lat. animae tuae; zoo ook bij De Vries: dine ziele.

105 Lat. nec in melius reparari possum. Bij De Vries, echter: Noch ic en mach mi betren niet.

106 Lat. hucusque, en zoo hij De Vries: Want van kinde tote heden. - Men lette op de wisselvormen heden en huden (r. 89) welke op zoo weinige regels afstand in 't rijm voorkomen!

108 Lat. ad mala exercitata sum. De Vries: Hebbic ghelevet met quaetheden.

113 De Vr.: Ter slinker ziden.

114 De Vr.: Ende viel doot eer iet lanc. - Lat. ad terram corruit.

118 De Vr.: Omme dat ic wane te bet. - In dit vers, teekenen de uitgevers aan, ‘zal te geschrapt moeten worden. De zin althans is blijkbaar deze: “omdat ik meer geloof dat het waarschijnlijk is, dan wat er geboekt staat van Merlijn en anderen.”’ Ook ditmaal staaft het Brusselsch fragment hunne uitstekende gissing.