Biekorf. Jaargang 9

[p. 17]

[Nummer 2]

Jan Brito van Brugge en het uitvinden van het boekdrukken
(Vervolg van bl. 5)

2. HET tweede werk van Brito is eene vertaling, in fransche verzen, van Maerlant's Wapene Martin. Het wordt beschreven door Campbell, in zijne Annales de la typographie néerlandaise au XV^e siècle, 1874, bl. 285 (Zie: Gilliodts, op. laud., bl. 74 vgg.), en wierd in de oorkondenzaal van Brugge ontdekt ten jare 1854. In zijn verslag aan de stedelijke overheid (10sten Oest 1859) zegt M. Bossaert het volgende: ‘...Ik heb Ued. reeds eene ontdekking gemeld, die ik over eenigen tijd gedaan heb. Het is zake van eenige gedrukte bladen, die ik uit den ouden omslag van eenen Register getrokken heb, daarin zij rond de 350 jaar onbekend zijn gebleven. De geleerde Heer Blades heeft mij verzekerd dat de letters van dit overblijfsel eens incunabels volstrekt de weêrsplete zijn van deze die ten dienste van Jan Brito waren.’ In zijn verslag van 31 Julij 1862, handelt M. Bossaert nogmaals over die zelfste stoffe: ‘....Hetgeen mij in 1859

[p. 18]

toeliet den naam van den drukker te raden, 't is dat de eerste prenters, geheel anders als het met hunne opvolgers geschiedt, geene gelegenheid hadden om drukletters te koopen; zij waren genoodzaakt deze in hunnen eigen werkwinkel te gieten; en zij behielden uitsluitelijk voor hen zelven de metalen stempels die zij moesten doen graveeren of die zij misschien zelve uitsneden. 't Is alzoo dat ieder drukkersmeester zijne bijzondere drukletters bezat. Dit zoo zijnde, de gietvorms der letters in het fragment waarover ik Ued. schreef, zijn volkomen gelijk aan deze die gebezigd wierden tot het drukken van een klein werk (de Doctrinal) waarvan men enkel één exemplaar kent, maar dat onbetwistbaar een Brugschen oorsprong heeft......

Wat de stoffe van dat boeksken betreft en den naam van den opsteller, het zou ten ontijde geweest zijn daarover mijne zienswijze uit te drukken, vooraleer ik geheel het werk bezat, of ten minste eenige meer uitgestrekte deelen die ik niet en wanhoopte te ontdekken. En inderdaad, korten tijd nadien en later ook nog, gelukte ik erin opvolgentlijk verschillige bladen te vinden niet alleen van den onbekenden en reeds gemelden boek, maar ook van twee andere werken, die met dezelfde letters gedrukt waren als deze van den incunabel en van het ander aangehaald werkske......

Onder deze drukeerstelingen was er een die mij meer bekommerde; hij is onvolledig; ik en heb er maar een dertigtal bladzijden van gevonden; en nóg, zij en volgen op malkander niet; gij zult oordeelen dat hij nochtans, om meer als ééne reden, belangwekkend is. En inderdaad, dit zelden boekwerk, wiens bestaan niemand en vermoedde, is de vertaling, in fransche verzen, van een gedicht van Jacob van Maerlant, dat begint met deze woorden: Wapene Martin (En garde, Martin!), eene soorte van uitroeping die de naam zelve van den dicht geworden is. De vertaler is mij onbekend; ik zou daarover ten hoogste maar eene veronderstelling durven wagen. De eerste drukkers waren doorgaans geleerde mannen, die verschillige talen machtig waren. Zij gaven niet alleen de werken uit van anderen, maar ook hunne eigene geschriften en vertalingen. Men mag dus, en niet zonder reden, veronderstellen dat de vertaling van dit vlaamsch gedicht uit de XIIIde eeuw tevens aan de penne en aan de drukperse van Jan Brito zelven te danken is.’

[p. 19]

Na deze en andere aanhalingen geeft de heer Gilliodts (bl. 78-107) den text van de bladzijden uit Wapene Martin die onder de oorkonden der stad Brugge gevonden wierden en bewaard blijven.

3. Het derde drukwerk van Brito is een verweerschrift ter verdediging van Maria van Bourgondie, na de schrikkelijke dood van haren vader Karel den Stoute. Het moet opgesteld geweest zijn in de eerste maanden van 1477. In de Archiven van Brugge bezit men overblijfsels uit twee afdruksels van deze Verdediging, die bestond uit 80 bladzijden, waarvan er maar 77 gedrukten zijn. Maar in de Stads-Bibliotheek bestaat er een oud handschrift van geheel het stuk, hetgene aan M. Gilliodts toegelaten heeft den text der gedrukte bladen te volledigen: 't is eene gelukkige omstandigheid, om reden dat die Verdediging der jonge Hertogin van Bourgondie zeer merkweerdig is, tot kennis der arglistige staatkunde van den sluwen Lodewijk XI. De heer Gilliodts geeft ze in extenso, van bl. 109 tot bl. 158.

4. Het vierde en laatste bekend werk van Brito handelt over den vrede van 1488, tusschen de Bruggelingen en Maximiliaan. Het bestaat uit zes bladzijden en begint met de volgende woorden: Dit es ghemaect te Brugghe // Int jaer Ons Heere duysent vier // Hondert acht en tachentich den // sestiensten dach in meye // Het eindigt als volgt: Item de ostagiers insghelycx hebben ghelijken eedt gedaen ostagiers te zijne naer uitwysen van den voorscr. paeyse.

Men heeft vruchteloos opzoekingen gedaan om dit druksel te hervinden, in de bibliotheek der stad Brussel daar het het eerst door Baron de Reiffenberg beschreven wierd.

III.

De moeilijkste taak van den Heer Gilliodts bestond in het beoordeelen der gewrochten van Jan Brito. 't Is daar het voorwerp van het derde hoofdstuk.

Op de laatste bladzijde van den Doctrinal leest men, na den gekenden Explicit feliciter, de volgende verzen, die wij hier volgens de hedendaagsche schrijfwijze van het latijn neêrdrukken:

Aspice praesentis scripturae gratia quae sit;
Confer opus opere, spectetur codice codex.

[p. 20]

 

Respice quam munde, quam terse, quamque decore

 

Imprimit haec civis brugensis Brito Johannes,

 

Inveniens artem nullo monstrante mirandam,

 

Instrumenta quoque non minus laude stupenda.

Zulke wijze van eenen boek te onderteekenen is merkweerdig! Men vindt daar, zoo schrijft de Heer Gilliodts, bijzonderlijk drie dingen:

1^o/	Dat Jan Brito een Brugsche poorter was; - civis Brugensis.
2^o/	Dat hij drukker was; - imprimit.
3^o/	Dat hij uitvinder was; - inveniens artem.

Deze drie beweringen worden in 't lange en in 't breede onderzocht en waar gevonden. Laat ons geheel die zake onder het geleide van onzen geleerden gids nagaan:

1. Jan Brito was poorter van Brugge. De naam der familie Brito staat reeds in onze oudste oorkonden vermeld, te weten op het einde der jaren 1200. M. Gilliodts, die schier al de plaatsen aanhaalt waar deze naam voorkomt, legt uit hoe dat hij dikwijls van gedaante verandert: dit liegt bijzonderlijk aan de stemzate, die op de laatste lettergreep van dezen naam valt. Alzoo vindt men Britoen, Bertoen, Burtoen, Bortoen, Bretoen, Bartoen, Barton, Bardton, enz.

Het geslacht der Bortoens telde onder de edelste burgerij, en speelde eene groote rol in de belangrijke gebeurtenissen van het begin der vijftiende eeuw: talrijke voorbeelden zijn daar om dat te bevestigen (bl. 162 vgg). Een der aanzienlijkste poorters van Brugge was Jan Bortoen, die dikwijls het ambt van burgmeester, maar nog meer dit van schepen bekleedde. Hij heeft ongelooflijk veel bijgebracht om den bloei van den brugschen handel staande te houden. Maar onder staatkundig opzicht was hij de Burgondiers genegen (bl. 203 vgg.). M. Gilliodts bewijst dat er nog twee andere Bruggelingen, ter zelfder tijde, te weten in den eersten helft der XVde eeuw, den zelfden naam droegen, en hij onderscheidt ze op eene zeer behendige wijze (bl. 216 vgg.). Deze die beurtelings burgmeester en schepen was stierf arm; maar een zijner zonen, ook Jan Brito geheeten, is de man die dank aan zijnen Doctrinal den roem verwerft van als uitvinder der boekdrukkunst te mogen aanzien worden.

[p. 21]

Wat leeren nu ons de Brugsche oorkonden nopens dien Jan Brito, den drukker?...

Ten gevolge der beproevingen die zijne familie kwamen aantasten, wierd Jan Brito genoodzaakt zijn brood te winnen met werken. Hij wierd dus boucscrivere, en oefende alzoo een zeer winstgevend bedrijf uit. 't Is in die hoedanigheid dat hij eenigen tijd te Doornijk woonde, in het jaar 1446, terwijl zijne gedachten reeds op het drukken stonden en dat hij de middels beraamde om deze wondere kunst, die hij waarschijnlijk reeds geoefend had, wel uit te voeren.

De zoogenoemde loterien, waarmede men heden ten dage niet weinig bekommerd is, en die nu en dan, bij middel van een groot lot, het een of het ander huisgezin plotselings rijke maken, zijn eene uitvindinge van het oude Brugge. Gelukkiglijk dat onze stad om andere redens beteren roem op hare eerekroon ziet prijken!... Nu, in het jaar 1446, den 27 Oest, op 4701 inschrijvers waren er 470 die eenvoudig hun inleggeld wederkregen; en Jan Brito, die gelijk anderen de kans gewaagd had, wordt tweemaal vermeld onder dezen die noch wonnen noch verloren, en wel in dezer voege: ‘N^o 397 Maistre Jehan le Borton, maistre de le escripture, Tournay.’

Brito keerde welhaast naar Brugge weder; verder zullen wij andere bijzonderheden over hem geven. Ondertusschen besluiten wij met den heer Gilliodts (bl. 252) dat hij ongetwijfeld een Brugsche poorter, civis brugensis, moet geheeten worden.

_**_*

2. Was hij ook waarlijk drukker? Of, gelijk men somtijds beweerd heeft, zonder het te bewijzen, was hij maar een eenvoudige schrijver of afschrijver? Verlichter (enlumineur) omtrent gelijk Margriete van Eyck en was hij voorzeker niet. Men is nochtans toegevend genoeg om te aanveerden dat hij een eerste schoonschrijver was, ervaren genoeg om een nieuw schrijfstelsel uitgevonden te hebben. Deze beweringen en zijn op hoegenaamd geene redens gesteund; het zijn loutere veronderstellingen, onmogelijk te verrechtveerdigen. M. Gilliodts bewijst dit met doorslaande redens (bl. 252 vgg.).

Eerst en vooral, waarom, in het opschrift waarmede

[p. 22]

hij zijnen Doctrinal eindigt, spreekt Brito van zijn poorterschap? Omdat men te Brugge, gelijk in vele steden, het drukkersambacht maar en mocht uitoefenen als men er het burgersrecht of poorterie genoot. Dit beroep was aanzien als eene der poorters neeringhen. Geene vreemdelingen en mochten dezen stand omhelzen zonder reeds de poorterie gekocht te hebben, en zonder de andere voorwaarden te onderhouden die de wet of de keuren vereischten.

Sommigen hebben beweerd dat het geslacht der Brito's, te Brugge vreemde was, of er zelfs onbekend stond. Maar talrijke texten of Weeserie uit de Registers van de Weezenkamer en uit stad's rekeningen, bewijzen het tegenstrijdige. Inderdaad, om te Brugge het voogdijrecht te bezitten, moest men poorter zijn: en al de Brito's of Bertoens hebben dat recht genoten. Verders, een der voorwaarden om de poorterie te bekomen, was dat de vreemdeling moest door eenen getuige voorgesteld worden, die over den oorsprong en het goed gedrag van zijnen beschermeling verantwoordde. En nog eens, de Bortoens der XIVde eeuw hebben dikwijls zulk peterschap op hen genomen.

('t Vervolgt)

H. Rommel