Biekorf. Jaargang 7

[p. 375]

Over Brugsche Boekschildering

EEN van de schoonste en bestgekende boeken die met schilderingen versierd zijn, is de zoogenoemde Grimani getijdenboek. Dit kunststuk wierd te Brugge uitgewrocht en is du te Venetiën berustende. Deze boek wierd gemaakt voor eenen regulieren kanonik, en dat is bewezen door dien dat men in den dagwijzer de heiligdagen vindt van de heiligen Guarin, Bernhard en Ubald, op den 6den in Schrikkelmaand, op den 15sten en op den 16sten in Bloeimaand.

Dat is een bewijs, want al is het, dat de eerste van deze dagen door geheel het bisdom van Bolonjen; de tweede in verschillige bisdommen in 't Noorden van Italiën en de derde door geheel Umbria gehouden wierd; toch staat het vast dat de reguliere kanoniken alleene alle drie deze heiligdagen hielden.

De heiligen uit het order van den heiligen Franciscus die men er vindt, zouden ne mensch doen denken dat de bijzondere kanonik wien de schoone boek bestemd was, misschien aan het derde order van dien heiligen toebehoorde.

Wanneer wierd die prachtige getijdenboek verveerdigd?

Het is straf te denken, dat het in 't begin der jaren vijftien honderd was, of, ten aldervroegsten, gansch op het einde van de jaren veertien honderd. Immers de heilige Bernhard Pieter en gezellen (Lentemaand, 19) wierden heilig gesproken op den 6den in Koornmaand 1481. De heiligdag van den heiligen Joseph, 19sten van Lentemaand, wierd tot den rang van gewonen duplex verheven in 1490, en dat voor de Franciscanen alleen, zoodat de aanleg van den boek niet en kan aangevangen hebben voor dat jaar.

Hoe gauw men er na dit jaar aan begonnen heeft, is eene zake van goeddunken, maar voor zooveel er kan over geoordeeld worden door de vergelijkinge van andere randteekeningen, van andere boek- en doekschilderingen, ben ik overtuigd dat het niet vóór 1510 en kan afgewrocht geweest zijn.

Weinige van de prentboeken die door de zelfste boekschilders verveerdigd wierden, hebben hunnen oorspron-

[p. 376]

kelijk bestempelden omslag bewaard, en deze zijn al te male het werk van Brugsche boekbinders.

De Grimani getijdenboek bestaat uit 831 bladen fijn vel. De dagwijzer beslaat 24 bladzijden; twaalf ervan zijn geheel met boekschilderingen bedekt, op de andere staat de dagwijzer, op twee sponden, ingesloten in een bronzen bouwkunstaardig raamwerk, verschoond met enkele wezens van heiligen, of met tafereelen die de zinnebeelden van de maand voorstellen.

Van boven staan de teekens van de dierenriem, en van onder een tafereel dat het werk en het vermaak van het jaargetijde voorstelt.

De bladzijden die geheel beschilderd zijn, stellen tafereelen van den zelfsten aard voor.

Zij zijn zeer merkweerdig van schoonheid, maar men en moet niet denken dat zij van oorspronkelijke uitvindinge zijn; zulk een gedacht ware gansch valsch.

De keus, van het tafereel dat de verschillige maanden versiert, is al zoo oud als het inbrengen van de geschilderde dagwijzers. De opvatting van die schilderingen dagteekent ten minste van in het begin der jaren 1400.

Zoo bij voorbeeld, als men het schilderwerk dat de Wintermaand versiert, vergelijkt met den daggetijdenboek van Jan, hertog van Berry, die toebehoort aan den hertog van Aumale, zoo zal men bemerken dat niet alleen de algemeene schikking de zelfste is, maar dat de twee jagers en de hond op de zelfste wijze bijeengebracht zijn, ja tot de verwen van den hond toe zijn de zelfste. De kleedinge is anders en de bouwtrant in den grond is de Vlaamsche uit de 15de eeuwe, in steê van de Fransche uit de veertiende. Ook en groeien de boomen in het woud zoo dicht bijeen niet, want men heeft ruimte gemaakt, om het jachtgevolg te vermeerderen en er nog twee honden bij te voegen.

Aan het hoofd van beide boekschilderingen wordt de Oude der dagen verbeeld (Daniel VII, 9 en Harpzang XVIII, 6). Hij draagt eenen wereldbol in zijne eene hand, houdt de andere opgeheven om te zegenen, en is gezeten op eenen verhemelden wagen, die door twee gevleugelde peerden getrokken wordt. Deze verbeelding en is geene nieuwigheid.

[p. 377]

Men kent de kunstenaars die de boekschilderingen in den daggetijdenboek van den hertog van Berry verveerdigden. Het is Pol van Limburg en zijne broeders, Vlamingen, die, naar alle waarschijnlijkheid, den hertog aangeboden wierden door dezes vriend, Lubert Hautschilt, den 24sten abt van 's heiligen Bartholomeeuws, beter gekend onder den name van den Eeckhoute, te Brugge.

Deze abdij wierd in de eerste helft van de elfste eeuw even buiten de stad Brugge gesticht, in een woud dat begroeid was met eekenhout, vanwaar de name Eeckhoute gekomen is; zij wierd bewoond door reguliere kanoniken, die leefden naar den kloosterregel van den heiligen Augustijn.

Hautschilt staat bekend als een geleerde wis- en sterrekundige. 't Was in den Eeckhoute dat 's heiligen Jans Gilde haar beêhuis had en hare vergaderingen hield, en alzoo is er een gemakkelijk verband tusschen de boekschilderingen in de twee dagwijzers. 't En lijdt geen twijfel, dat de oorspronkelijke teekeningen, of ook namaaksels ervan, binnen Brugge bleven.

De gebeden van den getijdenboek zijn versierd met 68 groote en 18 kleene boekschilderingen; van de eerste zijn er 15 die geheel het blad beslaan. De overige ervan hebben geschilderde randen aan de zijden en al onder, waarvan er, 24 kleene schilderingen hebben, 25 geschoond zijn met afgesnedene blomknoppen, vlinders en kerfdieren, die met de grootste zorge geschilderd zijn; en de vier laatste zijn in vakken verdeeld, die kleenooden bevatten oftewel ingeleid of met kostbaar gesteente opgeluisterd.

De bladzijden daar kleendere schilderingen op voorkomen, zijn eveneens van dergelijke randen voorzien. Menige van deze boekschilderingen bevatten wezens die op Davids schilderingen, of op die van andere meesters nageteekend zijn.

Alzoo is het tafereel van O.L. Vrouwe omgeven vade 5 heilige maagden, een vrij namaaksel van eene schil dering die nu te Roomen in 's heiligen Lucas berustende is. Het landschap in den achtergrond is nochtans vele

[p. 378]

schooner als in die schilderinge of in al de andere nateekeningen die men te Munchen vindt.

De Heilige Barbara is van hetzelfste kunstwerk afgetrokken. De Heilige Drievuldigheid is, voor 't geen de wezens aangaat, een volkomen namaaksel van eene schildering die over een 30 jaar in bijzondere handen was te Brugge. De wezens van de Apostels, om het sterfbedde van Onze Lieve Vrouwe, waren zonder twijfel ingegeven door het schoon kunstwerk dat tegenwoordig in the National Gallery, N^o 658, te vinden is, en dat voortijds aan Maarten Schongauer toegekend wierd.

De kleene tafereelkens in de randschilderingen zijn, in meer als een geval, de herhaling van gelijke gewrochten, die te vinden zijn in eenen gebedenboek, die omtrent het jaar 1460 voor Karel den Stoute, hertog van Burgondenland, verveerdigd wierd.

Het is het bemerken weerd dat in al deze boekschilderingen de drie Goddelijke Personen, Onze Lieve Vrouwe en de Engelen gouden stralen om hun hoofd dragen, terwijl de heilige halfdoorschijnende kranzen dragen van donker doofgoud.

*^**

Het vaderlandsch Beyersch Museum te Munchen bezit twee daggetijdenboeken die door kunstenaars van de zelfste schole beschilderd wierden. Een van die boeken is van den zelfsten tijd, zoo niet van wat vroeger, als de Grimani Getijdenboek, en wierd verveerdigd voor Johanna van Castiliën, de gemalin van Philips den Schoone, die met haar trouwde in 1496; de andere is eer van lateren tijd.

Tusschen de menigvuldige schoone handschriften van 't keizerlijk boekhuis te Weenen, zijn er twee gebedenboeken: een Hortulus animae (2706) en een daggetijdenboek (1588) verbonden door Lodewijk Bloc van Brugge; beide behelzen boekschilderingen die volkomen gelijken op deze uit den Grimani Getijdenboek.

Een ander daggetijdenboek, van omtrent 1515, die zeer prachtig is, die in het bezit kwam van Albert van Brandenberg, en die nu in bijzondere handen berust, behelst

[p. 379]

123 schilderingen van de zelfste kunstenaars. Onder deze teekeningen zijn er menige die het volslegen namaaksel zijn van deze uit den Grimani getijdenboek; daar het afbeeldsel van den heiligen Bernhard van Senen integendeel in alles gelijk is aan 't gene dat op den vleugel van het autaarstuk van Salviati staat.

Een allerschoonste getijdenboek is een die geschreven wierd voor Isabella, de dochter van den jongvorst Ferdinand, en gemalin van Jan, den tweeden koning van Portugal, die lid was van het 3de order van den heiligen Franciscus. Deze boek ging op het einde van de jaren 1500 over in de handen van dea aartsbisschop van Braga, en behelst boven de zestig schilderingen en een groot getal randteekeningen van de zelfste kunstenaars. Hij is nu ook in handen van eenen bijzonderen eigenaar.

't Mag hier ook nog vermeld worden van een uitgelezene kleene boekschildering, verbeeldende het nederdalen van den heiligen Geest op Onze Lieve Vrouwe en de Apostels; voortijds was zij in de verzameling van den Heer Guillon, te Roermond, en nu is zij de eigendom van den Heer de Pass te Finchley.

Een kleen schoon dag getijden boeksken, dat omtrent 1530 voor de Abdij van Meessen in Westvlanderen verveerdigd wierd, rust in het British Museum, en wierd te Brugge door Lodewijk Bloc verbonden. Een gebedenboek geschreven in 1531 door Antoon van Damme, schoonschrijver te Brugge, is de eigendom van eenen bijzondere. Beide deze boeken bevatten boekschilderingen die, 't springt in de ooge, op de zelfste oorbeelden nageschilderd zijn, maar door andere handen.

Buiten de bovenvermelde kunstgewrochten, hebben wij dikwijls, met vele lof, hooren spreken over merkweerdige handschriften, boek- en randschilderingen, die in de oude Abdij van den Duine berustende zijn. Wanneer daagt er eens een bedreven kenner op, om dien geslotenen schat voor de kunstwereld open te leggen? Wie meldt er zijne oude en zijnen oorsprong? Wie wikt en weegt er zijne schoonheid en zijne kunstweerde? Wie stelt dien edelsteen eens voor goed op zijne plaatse te blinken, in de prachtige

[p. 380]

kunstkroone van ons dierbaar Vlanderen? Mochten nu deze aanteekeningen eenigszins bijdragen om kenners en geleerden in hunne lastige opzoekingen naar den kunstroem van ons volk aan te moedigen, en om alleman een gedacht in te geven van de begaafde veerdigheid van ons oud Vlaamsch volk in al de vakken en de takken van de kunst.

C. Delaere