Biekorf. Jaargang 6

[p. 167]

Tapioca en Sago

DAT zijn twee vreemde woorden, dienende om twee vreemde zaken te bedieden, en wij zullen ze daarom maar onvertaald laten tot dat een handiger woordensmid ze in het vlaamsch versmede.

Maar omdat die zaken hier van elders overgebracht en hier verbruikt worden, willen wij een woordeken zeggen over hunne oorkomste.

Tapioca wordt gewonnen uit de knolwortels van een gewas, dat in de wetenschap Jatropha manihot heet.

Dit gewas behoort tot het gesibbe der wolfsmelkachtigen (Euphorbiacées), 't welk twee honderd verschillige oorijen en tot 3500 slag van kruiden bevat. Vele gewassen van dat gesibbe verschillen van elkander in dracht en maaksel, bijzooverre dat de eenvoudige blommenliefhebber nooit het verwantschap en zal vermoeden, zoo hij de blomme zelve niet van nabij gade en slaat.

Hier te lande vinden wij onder de kruiden die daarbij behooren het wortelkruid of kroontjeskruid (Euphorbia heleoscopia) dat gij zoowat overal tegenkomt in bebouwde streken en schoone ziet blekken in de vlaschaards; het bengelkruid (mercurialis annua) dat gij in alle hoven ontmoet; en den bosseboom. Andere worden gekweekt in potten binnen den huize, in serres of drijfhuizen, en gelijken soms al meer (van verre 't is waar) aan hetgene bij ons volk onder den name cactus bekend staat.

't Gewas dat wij hier willen bespreken behoort tot dat gesibbe, en 't is een boom of eer een heester; 't groeit twee tot vier meters hooge, zijn stam is knobbelig en broos, hij zit van binnen vol merk en schiet verschillige takken, weinig boven den grond; de blaren zijn palmde uitgekorven in drie tot negen lobben; de blommen zijn roodwendig en hangen in trossen of krabben. Maar hier nog eens verschillen de eene wat van de andere, want onder den name van Jatropha manihot komen er nog verscheidene gewassen voor, waarvan de twee bijzonderste zijn Manihot aïpi, of zoete broodwortel, en Manihot utilissima, of zerpe broodwortel.

[p. 168]

't Is meest de laatste die gebruikt wordt om er tapioca van te maken, maar, volgens Wagner en Gautier in ‘Nouveau traité de chimie industrielle,’ zijn ze er alle twee goed voor en worden ze met der daad ervoor gebruikt.

Nu, beiden dragen knollen aan de wortels, zoo groot als eene dikke beete, maar zonder eenen zoo scherp uitloopenden top te hebben. Die knollen die soms tot op eenen meter van den stam, en van tien tot twintig in getal aan eenen hut staan, zijn aschgrauw van buiten en wit of geluwendig van binnen, daaromtrent gelijk aardappels.

Den knol van den zoeten broodwortel eet men in midden America. 't Is trouwens van daar dat die gewassen herkomstig schijnen, van waar zij in andere landen bijzonderlijk door de Portugezen overgezet wierden. Men eet hem, zeg ik, gekookt in water, gelijk de aardappels: maar hij is zoete en wat klef. Wordt hij gekookt als hij versch uitgedaan is, dan meelt hij, maar later wordt hij van langs om stijder, vaster en harder.

De zerpe broodwortel wordt anders bereid: eerstens wordt hij geraspt; uit de raspelinge ervan kan men eenen geheel goeden amel uittrekken; men moet ze maar wasschen, 't is te zeggen er veel water over gieten: 't water, dat men opvangt, voert de amelkorreltjes mede, die welhaast ten gronde zinken, zoo men 't waschwater laat rusten; giet gij nu dat water af gij vindt eene lage amel, die na weinige stonden in de zonne gestaan te hebben droog wordt.

'k En wil niet zeggen dat andere gewassen niet meer amel en geven, neen, de broodwortel en bevat er maar dertien en half ten honderd van zijn gewichte, terwijl de rijs der Carolinische eilanden bijvoorbeeld, er vijf en tachentig ten honderd bevat.

Wilt men nu uit de knollen het broodwortel meel trekken, dat alledaagsche kost is voor de Indianen van West-Indenland en van andere streken waar het gewas gekweekt wordt, dan duwt men al het sap uit de geraspte knollen. Dit zap is vergiftig, trouwens de knollen bevatten

[p. 169]

van zestien tot zeven en twintig duizendsten van hun gewichte vergiftige zuurstoffen (SK² W en C² Az H) die grootendeels met het zap geweerd worden. Het overblijvende meel wordt gedroogd in eerden teelen, en door de warmte vervliegt het overblijvend vergif, dat ten anderen zeer vluchtig is. Het meel, dat schoon en wit is, wordt gezift en verder gehandeld gelijk ander meel.

Hoe wordt nu dat meel verbruikt en hoe wordt het bereid om verzonden te worden?

De inlanders verbruiken het op veel verscheidene wijzen: sommigen maken er eenen deeg van, dien zij in palmblaren gedraaid in de asschen te bakken leggen. Maar meest verbruiken ze 't in West-Indenland tot het maken van Cassaves.

Dodoens kende reeds dat gebruik van den broodwortel, want, sprekende over Inhame Batatas en andere gewassen met voedenden wortel, spreekt hij van een slag van Yuca dat Manyuka geheeten wierd en wast in West-Indenland. Hij duidt zelve 't verschil aan tusschen deze die versch g'eten worden en deze die een vergiftig zap hebben dat eerst moet geweerd zijn, en waarvan kleene koekskens of Cazabi gemaakt worden.

Die koekskens zou ik best vergelijken bij kleene ovenkoeken, ze zijn daar of daar eenen halven duim dikke, en kosten weinig werk aan die ze bakken.

Men heet eene ijzeren plate, men giet er het meel op, zonder meer, en door de hitte bakt het hard aaneen; als de koeke langs de eene zijde genoeg is keert men hem omme, en zoo seffens is de bakte gedaan.

Gij zult misschien vragen: waar blijft gij met uwe tapioca?

Tapioca en is niets anders als broodwortelmeel, dat gegraand wordt om naar onze streken overgevoerd te worden.

Op ijzeren platen, die tot omtrent de honderd kerven geheet zijn, wordt het meel over end wêere geschud, en daarbij kleven de korreltjes aaneen, en worden die gegraande stoffe die ons uit America toegevoerd wordt.

Hoe wordt dit gewas gekweekt?

Als men, - bij 't een gewas is 't gemakkelijker

[p. 170]

als bij 't andere, - eene stekke of eenen telg ervan in den grond steekt zoo 't behoort, en als men die stekke heur behoefte van warmte en vochtigheid laat hebben, zoo zal zij wortel schieten: zij zal ofwel stam en blad ofwel stam en wortel krijgen, volgens dat de stekke een stam is met blaren, een deel van den wortel ofwel een enkel blad. Dat nieuw voort- en afgezet wezen zal al de hoedanigheden behouden van het gewas daar de stekke afgenomen wierd. Alzoo gaat het hier: de jonge takken worden versneden tot stekken van eenen voet lang en in den grond gestekt; maar 't zal dan nog ten minsten een jaar lijden eer de wortels zullen goed zijn. In droogen en zandachtigen grond tiert het gewas best, en daar kunnen de wortels zelfs verschillige jaren bewaren, terwijl zij in vochtigen grond na achttien maanden beginnen te verrotten.

Blijft nog een woord te zeggen over den Sago, niet omdat hij getrokken wordt uit den Manihot of een gewas dat ermêe verwant is, maar omdat hij in alles geheel wel den tapioca vervangt en zelfs hier te lande goedkooper kan gekregen worden.

Hier hebben wij te spreken van eenen boom die Sagus Rumphii heet, in de wetenschap, of metroxylon Rumphii; hij behoort tot het gesibbe der Palmboomendat 132 oorijen en 1100 slag van gewassen telt, maar waarvan er geen bij ons thuis en behoort noch te vinden en is, 't en zij onder glas. Zijne blâren zijn vêerwijsde in riemen gesneden, zijne blommen hangen in trossen, en ieder verdeelinge van den tros is in eene afzonderlijke hoze gehuld, eer de blommen opengaan; zijne vrucht is eene bezie, die om end omme met schubben bezet is.

Dodoens beschrijft den Sagoboom onder den name van Indiaanschen meelboom, 't is immers in de warme Oosterlanden dat die boom gekend is.

De stam van den Sagoboom wordt van langsten gekloven en 't merg uitgehaald, dat min of meer doorschijnende, wit en zachte is volgens den ouderdom van den boom; dat merg legt men in eene kegeldanige boomschorsen kuipe, daarvan de bodem eene zeefde is. Dan overgiet men dat merg met water, dat de

[p. 171]

dunste en de witste deelen ervan medevoert. Als 't water afgegoten is blijft er zuiver, sneeuwwit sago-meel. Daarvan bakken de Indianen broodtjes van eenen duim dikke die zij nieuwbakken eten; als zij oudbakken geworden zijn, dan gieten zij er lauw water over en eten ze dan gelijk wij, als pap of brij.

Die broodtjes, zegt Dodoens, zijn tamelijk goed van smake, voedzaam en beter als onzen biscuit of tweebak, als men er aan gewend is, ende men zoude meenen dat 't broodtjes van terwen blomme zijn.

Is dat zelfste meel dat alhier overgebracht wordt. Het wordt gegraand op gewarmde platen, daar kleene gatjes in zijn. De roste verwe der graantjes komt van 't vier, maar in kokende water, melk of vleeschsap, worden zij wederom doorschijnend en veranderen in eene voedende en gemakkelijk terende klibbe.

Uit de gegiste vrucht van den zelfsten meelboom winnen de Indianen een slag van wijn, maar die, zoo het schijnt, zoo smakelijk niet en is als de wijn die uit andere palmboomen getrokken wordt.

Juliaan Fové