Biekorf. Jaargang 6

[p. 145]

[Nummer 10]

Over de Kuere van Hazebroek

VERLEDEN jaar verscheen bij A. Siffer, te Gent, De Keure van Hazebroek van 1336 met aanteekeningen en glossarium door Edw. Gailliard, onder-archivaris van den Staat te Brugge, werkend lid der koninklijke vlaamsche Academie, enz.

Wij hebben dit werk met zoovele belangstellinge gelezen, dat wij niet en kunnen laten de eene en de andere wetensweerdigheid, die wij onderwege opzantten, aan de lezers van Biekorf mêe te deelen.

Aleventwel verkeeren wij in de zelfste verlegentheid van iemand die voor eenen prachtigen keus staat van allerhande edelgesteenten, en die niet en weet wat hij al zou moeten uitkiezen om daarmede zijn kleenood op te tooien. Wille zeggen: Edw. Gaillard zijne aanteekeningen zijn, op hun eigen genomen, zoo wetensweerdig en, van eenen anderen kant, zoo wonderwel en kundig ineengewrocht, dat wij niet en weten welke vooruitgezet en wat er meer verdient geschat te worden en in het licht

[p. 146]

gebracht, of de Keure van Hazebroek zelve, of de verdienstelijke tusschenlasschinge van zoovele aanteekeningen die de Keure vergezellen.

Met recht mag de geleerde handvestwaarder verhopen ‘dat zijn werk niet zonder nut zal zijn voor de kennis van het oude recht en van menige plaatselijke gebruiken in Vlaanderen.’

_**_*

Hazebroek was een niet onbelangrijk stadtje van het oude graafschap Vlanderen, zegt Sanderus.

Door den vrede van Nijmegen(17 in Herfstmaand 1678), wierd die stad, met de andere steden van Fransch-Vlanderen, aan Vrankrijk toegekend, aan wien zij op heden nog toebehoort.

Hazebroek ligt 28 kilometers zuid-westwaards van Iper. Daar wordt nog schier uitsluitelijk vlaamsch, en ja, west-vlaamsch gesproken.

De keure van Hazebroek die dagteekent van 1336 is een voornaam stuk, dat tot nu toe onuitgegeven bleef. Zij behelst 150 artikelen en is op ezelvel en in een gothisch geboekstaafd dat tot de eerste helft van de XIVde eeuwe behoort. Zij mag als eene van de oudste oorspronkelijke oorkonden van dien aard beschouwd worden.

In 't begin van zijnen boek, gaat de bewerker op zoek achter de ware beteekenisse van de woorden Maerct van Hasebrouc, Port en Steide, die soms te gare, en soms alleene, en ook al twee en twee en in den zelfsten zin, of met een andere bediedenisse, in de keure voorenkomen.

Maerct kan marke, limes regionis; groot dorp; forum; huizen op de markt; gemeente of stad beteekenen. Met dezen laatsten zin wordt dit woord heel dikwijls in de keure geboekt, ofschoon dat het, in zijnen eigentlijken zin, de stad met het buitengedeelte ervan medebegrepen bediedt; 't is te zeggen het bebouwd gedeelte met de buitenwijken en aanliggende landen, waarover het rechtsgebied der Schepenen uitstrekte, of liever het schependom, of wel nog de Vrijheid, wat men in het Fransch Frankise, Banliwe, Banlieue heet of eenvoudig Ban.

[p. 147]

Wat was nu de Port of Poort?

Naar Kiliaan was Poort de ‘oppidum, aut locus vallo munitus; naar Mellema la ville ou lieu fermé de murailles. De Poort was dus de stad beschouwd als verzamelinge van een groot getal huizen, die meermalen door grachten omringd waren: Nog anders gezeid, was de Port de Cupe, de kuipe van de stad, in 't fransch l'encelnte.

Stede ofte Steide wijst bijzonderlijk op de stad als zedelijk wezen; 't is dus de civitas, de cité, beschouwd als burgerlijk, bestierlijk wezen.

Zijn gevoelen nopens de beteekenisse van bovengemelde woorden tracht Edw. Gailliard te bewijzen met doorslaande reden.

Leest art. 111 dat luidt als volgt:

‘Dat ne gheen mensche ne make vlas rote XL voeten iehende der port.’

Aan niemand en was het dus geoorloofd vlas te roten op eenen minderen afstand dan veertig voeten van de stad.

Door Port kan hier enkel de kuipe of heel den bouw van de stad verstaan worden.

Welnu daar de Schepenen geen rechtsgebied en hadden op gronden die aan de stad niet toe en behoorden, mogen wij daaruit besluiten, dat er, buiten de Port, nog eene landstreke bestond, waarop de Schepenen macht hadden, en dat vervolgens de Port en die landstreke te zamen genomen de Maerct of Marke uitmieken.

Belet nog art. 5.

‘Dat ne gheen man mach tappen wiin inde port van Hasebrouc, hensi vri porter... hi nes porter ende hi moet doen scot ende lot metter stelde.’

Zoo wordt aan eenieder verboden wijn in de stad ‘in de Port’ te tappen, indien hij geen poorter en is, en hij de gemeentelasten ‘metter stelde’, 't is te zeggen met de gezamentlijke inwoners en burgers, niet en helpt betalen.

In de hoofdinge der keure staat er te lezen: ‘Dit siin de coeren van der maerct van Hasebrouc,’ - van de stad en omliggend grondgebied dus, - ‘bij maninghen

[p. 148]

vanden ballieu ende bi scepen van der steide iemaect ende ieordineirt,’ - 't is te zeggen van de stad, als wetgevend en gerechtelijk wezen.

't Is dus heel ten onrechte dat Jos. Cleenewerck in 1819, de woorden Maerct van Hasebrouc door ‘Marché d'Hazebrouck’ vertaalde alsof de keure niets anders en hadde behelsd als eenige wetten die ter schikkinge dienden van de wekelijksche of jaarlijksche markten van Hazebroek.

_**_*

Wij schrikkelen hier de belangrijke verhandelinge over van den eerzamen bewerker over 't gene men, naar de Keure van Hazebroek en andere keuren, moet verstaan door wijn steken, insteken, opsteken en ontsteken; door opdoen, uffthun (in 't Platduisch), upbreken ende upsteken, afforer en abrouchier, in 't oud-Fransch; en wij vallen terstond op de aanteekeningen van art. 2 die, zou ik bijna zeggen, bij uitstek onze weet- en leesgierigheid dienen op te wekken.

Menigeen zal wel eens gelezen of gehoord hebben dat de wijnhuishouders, bij de Roomelingen, veelal eenen krans van levende of nagemaakte wijngaardbladeren hadden uithangen.

Dit oud gebruik komt ook te berde in art. 2 van de Hazebroeksche keure, die volgenderwijze spreekt:

‘Echter, dat niemen steike houp ute, iof hi ne heivet wijn te cope, up ene boete van neghen ende vichtig s. par. up dat hiis iehouden es van scepen.’

Dat is: voorts, dat niemand hoepel uitsteke, of hij hebbe wijn te koope, op eene boete van 59 schellingen parisis, indien hij door schepenen schuldig bevonden wordt.

Dit houp duidt hier den krans der ouden aan, met een kleen veranderingsken: namentlijk dat hij nu, om langer te kunnen meêgaan, in hout verveerdigd is.

T'Amsterdam, meldt J. van Lennep, moesten alle die wijn tapten of wijngelagen zetten, van 's gelijken, eenen krans uithangen op eene boete van drie gulden.

Ze mochten daar ook in de plekke van 'nen krans twee

[p. 149]

tinn' of aarde kannen, pintkannen uitsteken. In 1419 leien de Schepenen van Sint-Truiden aan allen die wijn tapten op, kannen en eenen walm of stroowisch uit te steken. Later bevolen ze, nevens de kannen, een bord uit te hangen, daarop geteekend stond hoeveel de wijn betaalde.

't Schijnt echter dat de houp, cercle of cerceau, de hoepels, te Parijs enkel in gebruike waren, sedert eene wet die Karel VI uitgaf ten jare 1415:

‘Nul ne fera taverne... sans mettre cerceau, afin que ladite ville ne puisse estre fraudée de ses droits...’ (Ordon. de Ch. VI.)

Te Sint-Omaars en mocht er geen chercle de vert boes, geen groene hoepel gebruikt worden: 't moest een levende krans zijn. En daarbij diende hij derwijze te worden gehangen, dat een man te peerde er gemakkelijk onder doorrijden kon:

‘...et defendu ke nus n'ait chercle là on vent, ki ne soit baut ke on i puisse chevauchier dessous.’ (Mag. St. Omer 1268.)

Dit oud gebruik heeft het vlaamsch spreekwoord doen ontstaan: ‘Goede wijn en hoeft geen krans.’ De Franschen geven daar eene weergâ van en ze draaien dit alzoo: ‘A bon vin ne faut point de bouchon.’ Dit bouchon beteekent een huttelken groen, een faksken of een bontjen strooi, 'nen groenen tak, eenen kool, ‘foeulle et verdure,’ zegt de ‘Chartrier de Corbie, 1451.’

Zoo had Jan van Boendale ook dit spreekwoord in zijn hoofd, toen hij rijmde:

Die goet es, dats een ghemeyn spreken,
Hine darfs ghenen wisch wt steken;
Want ane den nest es saen vermoedt
Wat vogle datter inne broedt.

Te Brugge tapten ze wijn met opene deuren en uitgestoken Banier ofte blikken Vaentje, daarop vermeld stond van welk land de wijnen herkomstig waren.

Andere wijntappers leefden daar even goed hunne verplichtingen na, met lanternen te hanghene, bancke of coelvate te stelne, meyen te stekene, gars te stroyene of

[p. 150]

anders... openbaerlike banieren utesteken. (Keure van den Wynambochte, XV^e eeuwe.)

In sommige steden heschen ze, benevens den wijnhoepel, dwalen en doeken of geverwde lappen, en dat was, zoo men zei, ‘Wijn teyckenen,’ namelijk ‘mit eenre dwaele ofte doecke,’ en met de gedachte van het fransch afficher son vin.

Zoo lezen wij dienaangaande in de Westfriesche Stadrechten II, 102: ‘Ende elcx... sal ghehouden wezen een teycken uut te hangen, om daerbij te kennen wat wijn dair veyl is, te wetene van Rijnse wijn een gheele lap, van Pictauwe een witte lap, van roo wijn een roode lap, by een boet...’

*_**

Alzoo stond het met degenen die wijn tapten. Die bier verkochten moesten insgelijks een of ander teeken in den zin der wijnhuizen uitsteken.

Te Sint-Truiden was 't een stroowisch of kanne met een faksken lisch; te Diest eene bierwessche; te Nieupoort een kanneken; te Hoorn in Friesland een stok met eene sponde aan ofte schuimspaan.

Te Meenen zat er in den bierschank een bleek uit of blikken plate; en in den wijntap een vaentjen. Mitsgaders was er op de deure een billet genageld, daarop de weerde van den drank te lezen stond.

Te Rousselare wierd er voor ieder slag van bier een bijzonder uithangteeken vereischt:

‘Item... Zo wert men ghehouden van elcx een diversche teeckene uut te stekene, waerby elc bier bekent ende bewesen mach worden, te wetene: den crabbelaere met twee bollen, den cnollaert met een bolle, ende 'tcleen bier met eenen besome, ende 't vremde ofte uutlandts bier metten bosseboom ofte andere teeckene naer costume; up de boete...’ (Keuren, 1685).

Te Brugge moesten de herbergiers schotels uithangen of witteberden. ‘Die marsbier vercoopen zullen vutehanghen een zwarte schuetele, die waghebaert een gheluwe schuetele, ende van dandere bieren een witte schuetele, elc

[p. 151]

point upde boete van drie ponden parise...’ (Hallegebod, 5 Slachtmaand, 1561).

Hier zij nog aangestipt dat het uithangteeken te Meenen Uytslach heette; en 't gebruik van een algemeen teeken uit te hangen, waardoor een slag van bier wierd aangeduid, heette men Bier uutslaen.

(Slot volgt.)