Biekorf. Jaargang 6

[p. 85]

Atrecht

DE naam van het gallo-keltische volk der Atrebates is bewaard in den franschen stadsname Arras; dat dit ook het geval is met Atrecht, den vlaamschen name dier zelfste stad wil ik hier trachten te bewijzen.

Vooreerst moet onder de ooge gehouden worden dat, zoowel volgens de keltische als volgens de germaansche wetten over de plaats der stemzate, de eerste lettergreep beklemtoond was.

De uitgang -es van Atrebates moest in het vroege Germaansch wegvallen, evenals dit geschied is in mannes > manniz > mann, Dietsch (meerv.) man, fôtes > fôtiz > fôti > fôt, Dietsch (meerv.) voet, enz. Hier veronderstellen wij dat Atrecht uit den meervoudsvorm van den volksname Atrebates ontsproten is; doch is het even mogelijk, of zelfs waarschijnlijker, dat wij als uitgangspunt den vorm Atrebatum, een name die al vroeg aan de hoofdstad der Atrebates gegeven wierd, moeten aannemen. In dit geval moest de uitgang -um (wiens m ten andere in het volkslatijn en bij de romaanschsprekenden reeds stom was) eveneens, en volgens de zelfste taalwetten, verloren gaan. Dit zelfste verschijnsel bemerken wij in het Germaansch, b.v. fatom > fato > fat, Dietsch vat, enz.; alsook in de woorden die in vroege tijden aan het Latijn ontleend wierden, b.v. vînu(m) > wîn, Dietsch wijn, enz.

Zoo komen wij tot eene woordgedaante Atrebat. - Uit latere keltische talen (b.v. het Oud-iersch) blijkt dat de keltische sluitklank b, na eenen klinker, overgegaan is tot den bilabialen schuif klank β; of dit in het Gallisch ook het geval was, is, wegens onze onvoldoende kennis van dezen tak der keltische talen, onzeker, doch waarschijnlijk. In allen gevalle is dit geschied in den mond der romaanschsprekenden. De latijnsche intervocalische b immers had, ten minste in de tweede eeuw, reeds de weerde van eenen schuifklank. Dit blijkt uit de afwisselende schrijfwijze b voor v en v voor b, en uit de romaansche talen, waar de latijnsche intervocalische b, door den bilabialen schuifklank β, tot den labiodentalen

[p. 86]

schuifklank v overgegaan is. Ook is in de oude leenwoorden de zelfste latijnsche b, in de germaansche talen, te zamen gevallen met de germaansche β, en beide zijn in het Dietsch, tusschen klinkers tot v, in den uitgang en voor medeklinkers tot f, ontwikkeld. Atrebat wordt bijgevolg gewijzigd tot Atrevat, een vorm die overigens door de spelling Atravates, die bij de latere latijnschrijvenden in gebruik is, bevestigd wordt.

Verders moest de klinker der uitgaande onbeklemtoonde lettergrepe allengskens verdooven; Atrevat > Atrevət, om welhaast gansch uit te vallen: dan kwam de v in aanraking met t, en wierd noodwendiger wijze verscherpt tot f: Atrevət > Atreft. Eene ontwikkeling van den zelfsten aard hebben wij in middeleeuwsch hi hevet, dat is hevət later hij heeft.

Maar in het oudere Dietsch (evenals in het middeleeuwsch Nederduitsch) verandert ft in cht. Eenige voorbeelden om deze klankwet tastbaar te maken: lucht, hoogduitsch luft; nicht, oudhoogduitsch verkleinw. niftila, uit germ. nifti (nieuwhoogd. Nichte is aan het Nederduitsch ontleend); zacht, hoogd. sanft (waarnevens sacht, uit het Nederduitsch), engelsch soft; zuchten hoogd. seufzen; middeldietsch en nieuwwestvlaamsch vichtiene en vichtig nevens vijftien, vijftig, enz. enz. Volgens deze wet moest Atreft tot het middeleeuwsche, hedendaags nog heerschende Atrecht overgaan.

Wilde iemand den overgang van b tot v, die nochtans buiten twijfel is, bestrijden, zoo weze hier terloops bemerkt, dat b, in aanraking komende met t, alleszins moest p worden, en pt verder, door ft, moest overgaan tot cht. Vergelijkt kochte (middeleeuwsch gouwsprakelijk ook cofte) behoorende bij koopen; verknocht, behoorende bij knoopen; geruchte, behoorende bij roepen.

Uit het voorgaande blijkt dat de uitgang -trecht, in Atrecht, geen gemeens en heeft met den zelfsten uitgang -trecht of -tricht in Utrecht, Maestricht: deze is de voortzetting van het latijnsche Trajectum = overtocht, veer of doorwaadbare plaats.

Ik meene, gesteund op algemeen geldende taalwetten, de

[p. 87]

ontwikkeling van den name Atrecht, van zijnen vroegsten oorspong, tot zijne tegenwoordige gedaante, zoo duidelijk voor oogen geleid te hebben, dat diesaangaande geen twijfel meer en kan overblijven. De voorgestelde ontwikkeling vereischt echter dat de name dezer stad, van de vroegste tijden onzer tijdrekening tot in de middeleeuwen, zonder onderbreking, bij germaanschsprekende Vlamingen, wel gekend en druk gebezigd geweest zij. Dit mag, bij het eerste opzien, wonder schijnen, van eene stad die, ja van overouds, in het romaanschsprekend gebied gelegen is. Doch wonderlijk en zal deze daadzaak niet meer schijnen, zoo men overdenkt dat, reeds in de eerste eeuwen na Christus, de stad Atrecht, door hare fijne geweefsels en veelgezochte kleedingstukken wereldberoemd was. In de derde eeuwe wordt van deze Atrechtsche voortbrengselen, als van uitgelezen kostbaarheden, gewag gemaakt door Trebellius Pollio, in zijne levensbeschrijving van keizer Gallienus, door Flavius Vopiscus, in zijne levensbeschrijving van keizer Carinus; en in de vierde eeuw door den H. Hieronymus, Contra Jovinianum, Hoe later, in de middeleeuwen, de tapijtwerken van Atrecht tot in het verre Oosten vermaard en geschat wierden, is genoeg geweten. Verder heeft Atrecht met Artoys langen tijd tot het graafschap Vlanderen behoord; zelfs wanneer Artoys tot een eigen graafschap verheven was, heeft het lange onder het zelfste vorstenhuis gestaan en is steeds met Vlanderen in drukke betrekking gebleven. Eindelijk ligt Atrecht onwijd van de germaanschsprekende grenzen, die eertijds, langs die gewesten, nog merkelijk verder dan nu, en over gewichtige deelen van Artoys strekten. Het kon dan niet anders of de stad Atrecht moest bij de naburige germaanschsprekende bevolking overbekend zijn; en hoe zou haar naam dan anders, dan volgens eigene germaansch-dietsche, en onafhankelijk van de romaansch-fransche taalwetten, behandeld geweest zijn? Andere namen van naburige, reeds van over oude tijden franschsprekende steden, zooals Doornik, Ryssel, Kamerijk, hebben overigens het zelfste lot ondergaan.

A. Dassonville