Biekorf. Jaargang 5

Van de heilige Ontcommere

IN den alom bekenden Duikalmanak staat er dat de 20ste in Hooimaand de dag is van ‘Sinte Holpe’⁽¹⁾, anders gezeid ‘Sinte Ontcommere, Liberatrix.’ Deze heilige wordt ook genaamd Ontcommene, Libera, Liberata, Wilgefortis, Virgofortis, Commere, Commertje, Commerine, Comer⁽²⁾, Eutropia, Regenfledis, enz.

In Aquitanjen vereerde men, reeds ten tijde van Karel den Groote, Sainte Livrade; en menig beêhuis was haar toegewijd. Sinte Holpe heet ook in 't fransch Sainte Encombre; ze wierd in Engelland gediend, zegt men, door de mans die hun wijf (en vice versa) moe waren.

De Volkszeg: ‘hij is geboren op Sinte Holpe, drie dagen vóór 't geluk,’ is tot heden mondsgemeene in de omstreken van Kortrijk. - Uitleg van die spreuke geeft

(1) Holpe = hulpe; verglkt. boter, beuter; schork, schurkj kork, kurk; stolpe, stulpe; storten, eturten.

(2) Comer. De geboortenaam Comer, die gekend staat te Kortrijk, te Meenen, en elders, komt heel vaste van daar, en niet van 't spaansch werkwoord Comer (comedere), eten.

[p. 169]

Duikalmanak, op den 20sten en den 24sten in Hooimaand.

Wij lezen in de Generale legenden der Heylighen, van Ribadineira, dat Wilgefortis de dochter was van eenen koning van Portugaal. Haar heidensche vader sloot, na eenen langen en rampspoedigen oorlog, den vrede met den koning van Siciliën. Volgens het verdrag, moest de koning van Portugaal zijne dochter, die uitnemende schoone was, ten huwelijke schenken aan dezen vorst. Maar de christene maagd, die haar zelven aan God hadde toegewijd, weigerde een wereldsch huwelijk aan te gaan, en bad haren hemelschen Bruidegom om te mogen leelijk en mismaakt worden. In het gevang zittende, kreeg zij onvoorziens eenen baard, ja, net ‘als of zij eenen echten boer hadde geweest,’ zegt de schrijver. Haar vader, omdat hij tooverije vermoedde en omdat zijne dochter weigerde zijne afgoden te aanbidden, deed ze kruisen, en zij stierf aan 't kruis, op den 20sten in Hooimaand van het jaar O.H. 138.

Waarom Wilgefortis verdietscht wierd tot Ontcommene ofte Ontcommere blijkt uit de volgende reken van den zelfsten Ribadineira: ‘De heylighe maghet standvastigh in haar voornemen blyvende, is door het ghebodt van haren vader ghekruyst gheweest, alwaar haar groote tribulatiën, tormenten ende pynen zyn aenghedaen; ende, als haer nu de doodt was naeckende, heeft zij Godt ghebeden voor alle de ghene die haerder passiën souden ghedachtigh wesen, ende den ghekruysten Godt tot haer ghedenckenisse ende memorie souden aenroepen, dat sy van alle quellinghen, tribulatiën ende alle benautheden des herten, lichaems ende des gheests door haere voorspraeke souden verlost worden. Ende, na dat sy van den hemel antwoorde hadde ontfanghen dat sulckx soude gheschieden, heeft sy haeren gheest ghegeven. Ende omdat alle de ghene die haer in eenighe benautheydt aenroepen gemeynlyck gheholpen worden, ende die ontkomen, soo wordt sy door dese oorsaecke Ontcommene ghenaemt, ende alsoo in Vlaenderen, Artois, ende andere plaetsen gheviert ende aengheroepen.’

Tot hier is 't bescheed van de legende.

[p. 170]

De heilige Ontcommere, die nu schijnt vergeten te zijn, wierd eertijds onder hare verschillige namen g'eerd in een groot getal gewesten.

Bij de Bollandisten: De S^a Liberata, alias Wilgeforte, Virgine et Martyre, in variis Europae partibus commentarius historico-criticus, staat er als volgt:

‘De Sancta in titulo praeposita acturus, vastum ingredior labyrinthum.’

Dien doolhof, welken de geleerde schrijver zoo weemoediglijk schijnt te aanschouwen, en zullen wij maar liever niet binnentreden.

De Bollandisten vermelden den eeredienst van de heilige Ontcommere, of andere schier gelijke heiligen, in Aquitanjen, in Spanjen, in Portugaal, in Italiën, in Duitschland, in Bohemen, in Holland, in Engelland, in Noormandiën; eneindelijk in verscheidene oorden van Belgenland, zoo als Leuven, Velsick, Baveghem,Vlierbeke, en meer andere. Van West-Vlanderen en is er in hun werk geen sprake.

En nochtans, dat de heilige Ontcommere in onze gouwe bekend en gevierd was, is buiten twijfel. Karel Verschelde, zaliger gedachtenesse, in zijn Étude sur les noms des vues et des maisons de la ville de Bruges, zegt op bll. 79 en 80, dat Ontcommere de name was van eene heilige met eenen baard, en dat zij gevierd wierd in Sint Salvators⁽¹⁾ tot tenden 1400. Hij haalt kerkrekeningen aan van 1481, 1483, 1484, 1490 en 1491, waarin er gesproken wordt van ‘den deken ende sorghers van Sint Ontcommere en van Sint Agnieten.’ In latere jaren en kwam Verschelde dien name niet meer tegen.

De heilige Wilgefortis staat nog afgebeeld op een der luiken eener schilderije van dien zelven tijd, die bewaard wordt in het ziekenhuis van Sint Jan.

Twee huizen, zegt Weale in zijn Bruges et ses environs, 3de uitgave, op bl. 208, droegen in 1579 den name van

(1) Heeft men, gelijk elders nog, de oude, gebaarde, gekruiste Sinte Ontcommere niet miszien voor eenen Sint Salvator (ontcommeren = salvare), en alzoo Sint Salvators kerke vernaamd?

[p. 171]

de H. Ontcommere: het eene, staande langs den korten Noordzandweg, het voorlaatste ten zuiden, eer men aan de Oude Vrijdagmart komt, en dat nu 91 getalmerkt is; het andere, rechts de afspanninge den Tijger, langs de Ezelbane.

Eindelijk, als bewijs dat die heilige maagd en bloedgetuige te Brugge g'eerd en gediend wierd, en dat zij er zelfs eene gilde had, laten wij hier van woorde te woorde, het afschrift volgen van een stuk dat verleden wierd voor Schepenen van Brugge in 1512:

Wy, Jan Ghyselyn, f^s Jan, ende Lodewyk Van Hille schepenen in Brugge, in dien tyden doen te weten dat camen⁽¹⁾ voor ons Andries Van de Poele, Meyere; Claeys Van der Ruvere, Deken; Frans Van Dale, Gillis Van der Capelle, Pieter Scudding, ende Jan Willeran, Sorghers van der Ghilde ende gheselschepe van de menestereelen ende speellieden die sy houden binder cappelle van der menestereelen, staende⁽²⁾ beneden de Wulfhaghe brugghe binnen deser stede, kennen ende lyden⁽³⁾ over hemlieden ende over heurlieder naercommers ende voorts in de naeme van den Ghemeenen gheselschepe van der selfver Ghilde, dan of sy hun ten passeren van desen sterck maeckten ende seyden consent hebbende, hoe ute dien dat Claeys Beints ende Agniete syn wyf omme sonderlinghe affectie de welcke sy hadden ende draghende waeren ter selfver ghildewaerts, de voors, Ghilde ende tselfve geselschap gheerft hadden⁽⁴⁾ int reghte vierde van twee huysen met hunne toebehoorten staende

(1) Camen = kwamen; wordt nog gehoord te Brugge in de volkstale.

(2) In Speellieden-capelle, nu eene houtzagerije, die toebehoort aan D^r E. Van Steenkiste; op den muur naast de strate, al binnen, hebbe ik vroeger, geschilderd in fresco, het beeld zien staan van Sinte Holpe, gekruist gelijk een gekruisten Ons Heere, met een spelenden speleman aan hare voeten. J. Gailliard, in zijnen boek ‘De Ambachten en Neeringen van Brugge’, bl. 181, geeft ook die beeldtenesse, onder den name van Santa Valba: Santa Valba en Sinte Holpe zijn ongetwijfeld één en het zelfste.

(3) Kennen en lijden - bekennen en belijden.

(4) Gheërft hadden = erfgenaam gemaakt hadden: met den bedrijvenden zin.

[p. 172]

deen neffens dander, by der Carmers kercke jeghens over 't Bleckerstraetie⁽¹⁾, ghenaemt 't wyngaerdeken⁽²⁾, - sy over hemlieden ende over heurlieder naercommers, Meyer, Deken ende Sorghers van den selfven gheselschepe belooft ende hemlieden verbonden hadden ende by desen teghenwoordighen beloofden hemlieden verbonden ende obligeerden ten eeuwighen daghe ende t'elcken up O.L. Vrauwedagh lightmisse, wesende den anderen⁽³⁾ dagh van Sporcle, binder voorn, cappelle ende ter messe die men up den selfven dagh danne daer doen sal, te wiedene de partien der wassene keersenen hier naer verclaerst, te wetene vier ghelyke kerssen elck weghende een derden deel van een pondt, ende tot dien⁽⁴⁾ nogh andere vyf kerssen elck weghende een vierendeel van een pondt. De welcke kersen al ghewydt synde men senden, beweghen ende distribueeren sal, te wetene den cappellaen van den gheselschepe, Claeys Beints fondateur, Meyere ende Deken elck eene van de voornoemde kerssen van derden deelen; de viere Sorghers ende den Clerck elck een keersse van eenen vierendeele, eeuwelyck ende erfvelyck ghedeurende. Ende de voorn, fondateur midtsghaders de selfve Agneese syn wyf ende een Wouter Beints heurlieder seune deser wereldt overleden synde, soo sal de vierde kersse van eenen derden deele int pondt bescict ende ghegheven worden den Deken ende die van de Ghilde van Sint Oncommere, de welcke de waschers, beuterdraghers ende kuitevoerders⁽⁵⁾ houden binder kercke van Sint Salvators, ten oirboire ende proffytte van haeren dienst. Sullen totte dien de voorn. speellieden van nu voortaan ten eeuwighen daghe gehouden worden die van der voorn. Ghilde

(1) 't Bleckerstraetje, nu de drie Zwanenstrate, tusschen de Carmersstrate en de Bleekerstrate, (deze laatste eertijds de lange Bleckerstrate, die leidde naar den Blekker, bij den Stuivenberg).

(2) 't Wyngaerdeken wordt vermeld bij K. Verschelde en bij Gilliodts van Severen.

(3) Anderen dagh = tweede dag.

(4) Tot dien - daarbij.

(5) Kuitevoerders = keitevoerders = biervoerders.

[p. 173]

van Sinte Ontcommere te gheven ende besorghen tip den voorn. dagh van onser vrauwen lichtmesse twalf grooten in ghereede penninghen om me daer mede te doen haerlieden ghoede gheliefre. Dies worden Deken ende die van de voorn. Ghilde van Sinte Oncommeren ghehouden ten voorn, daghe ende als men de wiedynghe van de voorn. keerssen doen sal ter voorn, cappelle, in persone te compareren omme te sien ende sorghe te draghen dat de wiedynghe ende distributie van de voorn. keerssen gheschiede by den middelen ende also voors^t es⁽¹⁾, ende ghebrec daer inne bevonden te doen beteren ende repareren up de pene van de voorn, twalf grote telcker reyse te verbeurene dat sy dies in fautten ende ghebreken sullen bevonden worden, al sonder fynte⁽²⁾ ofte malengien⁽³⁾. Ende es te weten dat hier of syn twee letteren van eenen inhoudt, danof de menestrieelen hemlieden den eenen daer af hebben, ende die van de voornoemde Ghilde van Sinte Ontcommere als toesienders den anderen.

In kennesse van dese dinghen hebben wij schepenen voors^t dese letteren uythanghende beseghelt met onse seghelen. Dit was ghedaen int jaer duyst vyfhondert ende twalfve, up den eenentwintighsten dagh van October. Was ondert. f Rapaert, met paraphe.

Ad. D.W.

(1) By den middelen ende also voorseid es = bij de middelen en op de wijze zoo 't voorzeid is.

(2) Fynte = fr. feinte, fictio. Geveins.

(3) Malengien = latijn malis ingeniis fr. malices, Kwâ meeningen.