Biekorf. Jaargang 4

[p. 289]

[Nummer 19]

De Ooge der Oostzee

DIT zeerecht, waarvan men de oorspronkelijke gotlandsche leze niet en heeft kunnen terug vinden, wierd, tot verscheide keeren toe, in het Dietsch vertaald en van daar wederom in 't Nederduitsch of Saksisch overgezet. Van die vertalingen zijn veel afschriften gemaakt; doch altijd verkeerde men in 't gedacht dat men hier met oorspronkelijk gotlandsch Zeerecht te doen hadde; want toen in 1580 hertog Adolf van Schleswig-Holstein de stad Usum tot wijkbeeld verhief, verklaarde hij in zijn handvest, hoe voortijds in de zoo eerlijke handelstad Wisbij een zeerecht was aangenomen geworden, en thans, alhoewel ‘dat emporium Wysby in folgenden löfften afgangen und vernichtet worden,’ nochtans dit zeerecht even voor Usum zou geldende wezen.

De dietsche leze wierd ook in 't Deensch vertaald. Het was nochtans geweten dat het zeerecht van Wisbij veel gelijkenis had met de zeewetten die, in Vlanderen, Zeeland en Holland bestonden. Ook vindt men in de afschriften

[p. 290]

die van 't gotlandsch zeerecht gemaakt wierden, bij de afdeelingen, die met het Amsterdamsche Zeerecht en met de Vonnissen van Damme overeenstemmen, deze aanteekening nedergeschreven: ‘Dit es het zeerecht geuseerd in Holland, Zeeland en Vlaanderen.’ Maar toch wierd het waterrecht van Wisbij het oudste zeerecht genoemd.

Daar men nu wel bemerkte welke overeenkomst er bestond tusschen het zeerecht van Wisbij en dit van Vlanderen, Zeeland en Holland, en daar men tevens het waterrecht van Wisbij voor het oudste hield, is het klaar dat men deze wet aanzag als te Wisbij gemaakt, en dan later in Holland en Vlanderen ingevoerd.

Dat men in Holland van de zelfste meeninge was, kan opgemaakt worden uit eene merkweerdige verklaring van 't Bestuur van Amsterdam ten jare 1570. In gedingen van zeerecht maakte men namentlijk gebruik van ‘De costuymen der waterrechten,’ die gevolgd wierden deels luidens 's konings verordeningen, deels volgens Wisbij 's zeerecht: ‘Item wordt oock in der voorschreven stede gehouden zeevaerdigh recht, in saecken der seylinghe en de zeevaerdige neeringhe betreffende, waerinne gebesicht worden de costumen van de waterrechten eensdeels by ordonnantie van der Ma. ende eensdeels nae den waterrechte van Wisbij in ghewoonte en observatie wezende.’

Deze verklaring staat gedrukt onder Hantvesten, privilegiën, willekeuren ende ordonnantiën der stad Aemstelredam. 1613. fol. sidd. 92-93.

Hier wierd dus uitdrukkelijk verklaard dat Wisbij 's zeerecht tot grondvest gediend had van het Amsterdamsche zeerecht; en in alle de bijeenverzamelde verordeningen en wetten, tot het zeerecht behoorende, en in vele uitgaven, waarvan het grootste getal in de 17de eeuw gedrukt wierden onder hoofdinge: Boeck der zeerechten, neemt altijd dat hoochste ende oudste gotlantsche waterrecht de eerste plaats, en zulks vooraan de verordeningen van Keizer Karel V en van Philip II.

Men was dus algemeen overtuigd van den hoogen ouderdom van die zeewet, en daarom was het heel natuurlijk dat men tevens deze zeewet aanzag als bronne en

[p. 291]

oorsprong van de Rollen van Oleron. Deze rollen of zeewetten hadden hunnen naam verkregen naar het eiland Oleron, op de westkust van zuid Vrankrijk, alwaar die reeds van in de 12de eeuwe in voegen waren, zoodat men van toen reeds 24 hoofdstukken van die rollen in de wet van Wisbij zou gevonden hebben.

Aldus stond het geschapen tot in 't begin der 18de eeuwe, toen een Amsterdamsch koopman Adriaan Verwer de eerste het Gotlands waterrecht op den keper beschouwde, in een werk geheeten: Nederlants zeerechten, avaryen en bodemeryen: Begrepen in de gemeene costuimen van der see etc., voor de eerste maal gedrukt te Amsterdam in 1711.

In zijne opdracht aan Burgmeesters en Raden te Amsterdam doet Verwer de aanmerking dat ‘onse oude costuimen van der see’ ten onrechte Wisbuysch genaamd worden. In zijne verzameling schrijft hij vooraan: ‘die gemeene costuimen van der see; meest doorgaents genoemdt Wisbuische zeerechten; doch nu naar hunne waerheidt in drien afgedeelt.’ Deze drij afdeelingen zijn volgender wijze aangetoond:

I. Eigentlyck Wisbuisch Zeerecht.

II. Dit sijn de Vonnissen van den Waterrechte ten Damme in Vlaenderen. Capp. 13-36.

III. Dit is de ordinantie die de scippers en de cooplieden met malkander begheren van scip-recht (tot Amsterdam.) Capp. 37-70.

Verwer komt even tot het besluit dat het Wisbuisch zeerecht niet ouder en kan dagteekenen als van de 15de eeuwe, want in het Amsterdamsche zeerecht wordt verscheide malen Marsdiep aangehaald; doch deze inloop en wierd maar kort voor de jaren 1400 door 't geweld der zee opengebroken, zoo dat het Amsterdamsche zeerecht maar en zoude gemaakt geweest zijn in den beginne der 15de eeuw, en dus en is Wisbuisch zeerecht maar veel later kunnen tot stand komen.

Het algemeene gedacht omtrent Wisbij 's zelfstandige zeewet en haren hoogen ouderdom was dus tegengesproken geworden, en zulks nog in eene gedrukte verhandeling, die aldus veel meer ruchtbaarheid moest verkrijgen als

[p. 292]

het met eenig handschrift zoude 't geval geweest zijn. Een andere geleerde J.A. Engelbrecht, in zijn werk Corpus juris nautici, oder sammlung aller seerechte der bekanntesten nationen alter und neuer zeiten, uitgegeven te Lubeck 1790, aanveerdt de meeninge van Verwer en zegt dat het Wisbuisch zeerecht oorspronkelijk vermeld was als ‘Niederduitsch.’

Eindelijk Elard Meyer, in eene verhandeling: De historia legum maritimarum medii oevi celeberrimarum, Göttingen 1824, verdeelt het Wisbuisch zeerecht in drie afdeelingen, gelijk Verwer gedaan had, maar hij bewijst dat die geen enkel stuk oorspronkelijk Wisbuisch zeerecht en bevatten, maar wel samengesteld zijn 1^o uit de Lubecksche zeewet, 2^o de vonnissen van Damme, 3^o het Amsterdamsche waterrecht.

In 1827 poogde Schlegel, een deensch geleerde, het aloude aanzien der Wisbuische zeewet te redden, en wilde de beweegredens van Verwer, Meyer en Engelbrecht wederleggen, maar hij behandelde het stuk zoo, dat er geen stap mede gedaan en wierd ter oplossing van den twist.

Pardessus, in Vrankrijk, gaf in 1828 zijne Collection de lois maritimes uit, waarin hij Schlegels meening verwerpt en instemt met Verwer en Elard Meyer. Tegelijk met Pardessus verklaarde een hollandsch schrijver, Biben, in zijne Bijdrage tot de geschiedenis van het oud-Nederlandsch Zeerecht, dat, met uitzondering van het deel dat uit de wet van Lubeck ontleend wierd, de meer gemelde wetboek niet anders als vlaamsch en hollandsch recht en bevat.

Eindelijk verklaarde Lappenberg in Hüllmans städtewesen des Mittelalters, I deel, dat deze wetten eerst afgeschreven geweest waren kort voor 1505 door de Duitschers, die toen te Wisbij eene zeer belangrijke factorie uitmaakten.

Aldus stond het nu geschapen, toen een zweedsch geleerde, leeraar ter Hoogeschool van Lund, de Heer Schlyter, de taak van eene afdoende oplossing te geven in handen nam, zoodat het nu ten dage geenen twijfel meer kon lijden, welke wetten de bronnen zijn van het gotlandsche waterrecht.

[p. 293]

Ten einde zijne bevestiging behoorlijk te staven heeft deze geleerde alle noodige stoffen vergaderd die met de wet van Wisbij in betrekking staan; hij heeft al de gekende lezen van 't Wisbuisch zeerecht, die in verscheide talen bestaan, nauwkeurig vergeleken; op aanmoediging en ten koste zijner regering heeft hij Denemark, Duitschland, Belgenland en Engelland doorreisd, en overal den noodigen voorraad opgezameld om zijn werk te volledigen. De vruchten van zijnen arbeid heeft hij eindelijk in druk uitgegeven.

Daar overigens de aanvechters der zelfstandigheid van het Wisbuisch zeerecht de oorspronkelijke stukken niet gezien en hebben, zoo heeft Schlyter zelf al de door hem ingeroepen handschriften en uitgaven nauwkeurig opgezocht en onderling vergeleken, bij zooverre dat hij zelfs handschriften gevonden heeft die veel ouder zijn als die van Gemens uitgaven, en onder deze het handschrift dat, zonder twijfel, zegt Schlyter, door Gemen gevolgd wierd, en waarin er geen woord te vinden en is om te zeggen dat er sprake zou zijn van Wisbuisch recht, terwijl de woorden die in Gemen 's uitgave staan: Hier eyndet dat gotlansche water recht, enz. in het handschrift geheel en al ontbreken. Overigens geeft Schlyter zeer uitgebreide beredeneringen en bewijzen ter steuning dat deze Wisbuische wetten geen oorspronkelijk werk uit en maken.

('t Vervolgt)

J. Van de Kerckhove