Biekorf. Jaargang 3

Van 't Vrijbusch en van de Buschkanters
Hoe ze huizen bouwden in 't Vrijbusch

DE bouwtrant van de buschkanters is nu nog al wonder, maar voortijds was hij nog veel eigenaardiger.

Van zoo de zate gekozen was voor 't huizeken, ging men eiken boomkens van bekwame dikte uit het woud halen, en men begon allichte te bouwen. De gaten van die eikskens wierden afgezaagd, en tot eene gemetene diepte in den grond gedolven. Men plantte er gemeenelijk viere rechthoeks, of zesse langwerpig rechthoeks, volgens de grootte van 't huis te wege. Die gaten bleven eenen voet, tot eenen voet en half, boven den grond uitsteken; de boomstammen wierden wat effen en vierhoekte gekapt en op de gaten geleid, de einden wierden ineengevoegd en met tappen aan de gaten vastegespijkerd. Deze dwersboomen noemen zij de grondzullen. De ruimten die daar onder en tusschen de gaten waren, wierden met gersfakken opgevuld, en dat noemen zij de vervoetinge.

In de grondzullen, op eenen voet en half afstand of daaromtrent, sloeg men lange staken of stijlen, op dewelke er al boven andere dwersboomkens geleid wierden

[p. 216]

en deze waren de bovenzullen. Tusschen de stijlen wist men sporten in te lasschen. Als wanneer nu geheel het geraamte van 't huis alzoo gereed was, dan namen de buschkanters stroo, maakten het nat met water en slijk, draaiden het in dikke touwen, en vlochten het over end weêre tusschen de sporten. Geheel dat gestel wierd dan beplakt met moortel van dunne klijte, effen gestreken en sierlijk met kalk gewit. Het plakken van die wanden, dat noemden zij kattejongen.

Tusschen twee van de middelstijlen zat er een raam met negen kleene ruitjes; dat was voldoende om geheel hun huis te verlichten, dat maar eene eenige plekke en hadde. De voordeure hong tusschen een van de vier hoekstaanders en den laatsten stijl, tenden het huis, 't is te zeggen ten versten mogelijk van den heerd. Die deure was zoodanig leege van steke, dat een mensch van middelmatige gestalte geweldig moeste stuipen om er binnen te geraken; anders stook hij zijn hoofd, dat hij keeroogde. De deure lei open in twee keers. Men had eene halve deure en eene bovendeure, die twee houten klinken toehielden. De bovenste deure ging open met een klinksnoer en de halve deure moest men van buiten open doen, met er over te reeken en de klinke op te heffen.

De buschkanters zochten de warmte en zij hadden de middagzonne lief; en 't komt alzoo dat al hunne huizekens, met raam en deure, of met den openen, in den zuiden kijken.

De bovenzullen wierden al drie kanten met schuinsloopende staken beleid en tot kappen samengevoegd. Dit geraamte wierd in vroeger tijden ongetwijfeld met bramen, loovers, houtbusschen, brom en diergelijk gewas bedekt. Later, gelijk nu nog, gebruikte men roggen stroo, dat, met wissen, tusschen latten en bandroên, vaste gebonden zit. Dek- en veurstpannen waren daar, gelijk nu nog, ten grooten deele, onbekend. Om de vleugels van 't dak te gare te doen houden, wierd de veurst met slijk beleid, waarin men Sint Janskruid (sedum telephium) liet wortel schieten. Op het dak boven de deure stond er gemeenelijk een hut donderbare (sempervivum tectorum)

[p. 217]

om tegen 't hemelsch vier en den donder bevrijd te zijn.

Aan de huizekens wier dak al drie kanten nederschoot waren er zeer breede euzingen, zoodanig dat er daar veel gerief, loovers, hout, bezemgoed, enz. kon onder en in 't drooge zitten, en dat men er binst den regen rond kon gaan, zonder eenen druppel natte te vangen.

De vierde zijde van 't huis, gemeenelijk al den Oosten, was gevelwijs opgetrokken. 't Was langs daar dat de heerdstêe was. In 't midden van dien gevel was er een stijl of twee uitgespaard, maar daar waar de veuster moeste zijn, was er in de oudste hutten een rechtstaande driehoek, gemaakt van gersfakken en klijteerde, die zeer vroeg vervan- wierden door veldsteenen, keien, of zoo iets. In stede van eene schouwe hadde men eene openinge in het dak, om den rook uit te laten.

Zulk een huis noemde men, en noemt men nu nog, een huis van plak en stak.

Bij de deure lag er een putje, waar de onreinigheden ingedaan en vergaard wierden; en niet verre van daar was er een waterkuil, ten dienste van 't huisgezin; dikwijls ook stond er in den omtrek een wilde pruimelare. Dat was geheel de hofplekke, en geheel 't gedoen was omringd met eene hage van carpinus betulus of helzentril, zoo zij dat heeten.

Zoodanig was het uitwendige van de vroegst bekende woningen der oudste buschkanters. In 't begin van de jaren 1880 hebben wij er nog verscheidene weten staan; huizen met oude vervoetinge kan men insgelijks nog zien. Toch zoude het moeilijk zijn om nu nog van die geheele eigenaardige oude huttekens te vinden, want in velen is er hier of daar eene verbeteringe bij gekomen, alhoewel zij, voor de groote trekken, nog aan de oude gelijkende zijn.

De eerste verbeteringe van die bouwkunde is in de kave gekomen, want het oude stelsel was gevaarlijk voor den brand, en zeer ongemakkelijk voor den rook. Nevens de bovenzulle van den gevel lei men op eenigen afstand eene tweede zulle en de plekke er tusschen was de wijdde van de kave. Op ieder eene dier zullen stelden zij nu twee

[p. 218]

lange staken die boven het dak uit keken, en die de vier hoeken van den rookgang uitmieken. Van boven stonden zij nauwe en van onder wijd uiteen. Geheel dit gevaarte wierd met stokken en wissen beslegen en al buiten en binnen met klijtmoortel bestreken.

Aan die tweede bovenzulle wierd een berd genageld, en dat berd diende tot kaveboord.

Welhaast wierd de vervoetinge in steen gezet; de gevel en de kave volgden, en in menig huis wierd er ook een zolder geleid.

Het meeste getal der huizen van de buschkanters zijn nu nog op die wijze gebouwd.

Ge kunt ze nog zien op geheel het Vrijbusch, maar nievers en zijn ze talrijker als op ter Herst.

Wanneer gij al den eerdeweg van Staden naar Clercken gaat, dan vindt gij, omtrent halfwege, het zuideinde van den heuvelrugge daaraf hooger sprake was. Een windmolen steekt zijne hekkens uit boven het gehuchte, en eene herberge op wier gevel ‘Ter eêst’ te lezen staat, doet u konde dat gij wel te uwer bestemminge zijt.

Daar de breede eerdeweg Ter herst in twee bijna gelijkige deelen splijt, en op den kant van den heuvel loopt, kunt gij alles gemakkelijk in oogschouw nemen.

Langs de hellingen van de hoogte, al weêrkanten van de bane ziet gij voor uwe voeten, leeger en leeger heên, een honderd huizekens of twee, dichte bijeen geschaard staan, en onwillekeurig valt het gedacht op de tenten daar Gods volk onder te wonen plag.

Weinig of geene van die huizekens en staan langs den breeden weg, ze zijn op eenige boogscheuten ervan, waar hier waar daar, te landewaards in gezaaid.

Zij en staan in geene lange reken aaneen geschakeld; integendeel, ieder hutteken staat alleene op eene langwerpige schroô land gebouwd. 't Zijn al een-, weinig of bijna geen tweewoonsten: dat volk immers is voor den vrijdom bij zijnen eigenen heerd.

Smalle voetwegels doorsnijden den grond in veelvuldige richtingen. Ieder huisgezin heeft er twee- drie, om op het land, bij de gebuurs en verder op in de strate te

[p. 219]

geraken. Al die wegelkens loopen rechthoeks langs den boord van hun land. Is 't dat gij de vriend van de inwoners zijt, dan moogt gij, in het gaan of het keeren, den hoek afsnijden, of ten hoeke gaan, zoo zij dat noemen, anders moet gij den gewonen elleboge van den wegel volgen.

('t Vervolgt)

A.B. en C.D.