Biekorf. Jaargang 3

[p. 156]

Hoe zegt gij ‘Gendarme’ in onze tale?

't EN geldt hier de uitsprake niet van 't woord. Het ongeleerde volk zegt: sj'ndarme, sj'nderme, sjanderme, sjondarme, sjonderme, s'ndarme, s'nderme en wat weet ik al. Sommigen, die geleerd zijn, hebben liever de g op zijn vlaamsch uit te brengen. Doch het woord is en blijft louter fransch; 't is dus best dat wij de fransche uitsprake, lijk het meeste deel der beschaafde lieden doen, zoovele mogelijk nabijkomen. Of liever... best van al nog ware 't, konden wij dat woord geheel en gansch aan de Franschen laten en een inlandsch woord vinden om het degelijk te vervangen.

Doch dat en is zoo gemakkelijk niet. 't En is niet moeilijk, neen 't, om dat woord te vertalen: Gendarmes of gens d'armes, zou eigentlijk homme d'armes moeten luiden in 't enkelvoud, 't is te zeggen ‘wapenman’. Maar het fransch woord gendarme heeft door het gebruik eene bijzondere bediedenisse gekregen die ons dietsch woord tot nu toe niet en heeft; bovendien, de woorden ‘wapenman, wapenknecht’ verwekken zoo duidelijk het gedacht van soldaat of krijgsman in 't algemeene, dat er weinig of geene hope en is van ze ooit te zien gebruikt geraken in steê van het uitheemsche gendarme.

De geschikte name, naar onzen zin, niet om het woord gendarme te vertalen, maar om het deugdelijk te vervangen, wierd mij, over eenige maanden, gissender wijze opgegeven door eenen Limburger, den heer Robbrecht Schrijvers.

1.) Tenden de jaren 1400, tijdens Maximiliaan van Oostenrijk, warender duitsche wapenlieden in ons land, die men landsknechten noemde; dat woord hebben de Franschen achtergezeid en daar lansquenet van gemaakt. De landsknechten waren a/ wapenlieden, zooals onze gendarms ook zijn; het waren b/ betaalde wapenlieden, even als onze gendarms hedendaags.

Het woord landsknecht beteekende dus, niet wapenman, krijgsman in 't algemeene, maar een bijzonder slag van wapenlieden. Het kan dus nu ter tijde nog dienst doen

[p. 157]

om een bijzonder slag van wapenlieden aan te duiden, te weten de gendarms, ofschoon dat slag van wapenknechten nu eenigszins verschillig is van het voortijdsche wapenvolk welke men bij dien name noemde.

2.) Het woord ‘knecht’ of ‘dienaar’ wordt meermaals gebezigd om een ‘wapendragend’ man te beteekenen. In de middeleeuwen is er dikwijls sprake van wapenlieden die ten dienste van de stad waren, en die men deswegen stedeserjanten hiet; nu serjant, serviens in 't latijn, is zoovele te zeggen als ‘dienaar, knecht’. Tegenwoordig nog beteekent stadsdienaar, in Limburg en bij Kramers, eenen wapenman ten dienste van eene stad, te weten eenen steêwachter of politieagent. Een voetknecht bediedt, in alle woordenboeken, eenen wapenman te voete. Een landsknecht ware dus een knecht, een dienaar, een wapendragend man, die aangesteld en betaald wordt, niet et van wege eene stad, zooals de stadsdienaars, maar van wege het Land. En daarom zeggen ze in 't fransch gendarmerie nationale.

In Biekorf, I, 378, staat er te lezen: ‘buiten de oude stad Kortrijk, daaromtrent waar nu 's Lands hapsaarden, wapenruiters of gendarms, hunne huizingen hebben’. Hier worden, zoo men ziet, twee woorden vooruitgezet om aan de gendarms in 't dietsch eenen name te geven.

Doch wapenruiter en voldoet niet, om de reden die hooger voor ‘wapenman, wapenknecht’ bijgebracht staat; daarenboven is ‘ruiter’ onnauwkeurig, overmits de gendarms niet allen ruiters en zijn. 't Zelfste geldt ook voor het woord veiligheidsruiter, daarmeê Heremans in zijnen woordenboek het fransche gendarme verdietscht; daarbij, het woord is te lang om wel te zijn. Of hapsaard, hapschaar en hapscheer bij Kramers, in 't fransch happechair, een germaansch woord is, valt te betwijfelen. Ten anderen, dat is een volksname voor ‘veldwachter, stadserjant’ zegt De Bo, een lapname voor sergent de ville, zegt Kramers. Ook, om aan dat woord den zin te geven van gendarme, stond er in Biekorf ‘'s Lands hapsaarden’, alsof men zeide: schâbeletters, aangesteld en betaald, niet van eene stad of van een dorp, maar van het

[p. 158]

Land. Nu, als ge het woord landsknecht vergelijkt met het gebruikte stadsdienaar, dan belet ge de zelfste tegenstellinge, en ge 'n hebt maar één woord noodig om gendarme in 't dietsch te zeggen; 't gene veel beter is.

3.) De name ‘landsknecht’ die, zooals men ziet, van geschiedenis- en van woordswegen wonderwel geschikt is om het uitheemsche woord gendarme te vervangen, heeft nog dit groot voordeel: dat hij in onze tegenwoordige tale, mag men zeggen, niet meer gebruikt en wierd, en dat hij bijgevolge geene verwarringe en kan veroorzaken. 't Gebeurde somwijlen dat er ievers een liefhebber dat woord aanwendde in den algemeenen zin van soldaat of voetganger, maar ziet Kramers woordenboek b.v. en gezult overtuigd zijn dat de name ‘landsknecht’ alreede bij het oud ijzer gerocht was.

Liever als dat schoon woord te zien verloren gaan, laat het ons gebruiken om een teenemaal vreemd woord uit onze tale te weren: 't zal een deugdelijk en vaderlandsch werk zijn.

De nationale gendarmerie is dan, volgens den zin dien men daar aan hechten wilt, oftewel: de landsknechtenschap, d.i. de verzamelinge der landsknechten, oftewel: het landsknechtenhuis, d.i. het huis daar de landsknechten verblijvende en woonachtig zijn.

Jan Craeynest