Biekorf. Jaargang 3

Over den Westelijk Westvlaamschen Vorm van het Voorvoegsel ge-

DIKWIJLS gebeurt het dat twee klanken, die, in een woord of in den samenhang der rede, opvolgentlijk uitgesproken worden, elkander beïnvloedigen, op zulke wijze, dat zij ten deele of ten volle gelijk worden; hetgene dan verder voor natuurlijk gevolg kan hebben, dat de twee klanken tot eenen enkelen klank versmelten. Zekerlijk en zijn niet alle klanken voor deze aan- of inlijkinge en versmeltinge in gelijke mate vatbaar; maar dit alles, volgens dat de spraaktuigen toelaten de gegeven klanken, onafhankelijk de eene van de andere, uit te brengen, ofte niet.

[p. 10]

Daadzaken van den hooger beschreven aard kunnen in de gesproken tale dagelijks in grooten getalle opgemerkt worden; iets dergelijks is het dat wij hier willen onderzoeken.

Bij de westelijke Germanen was al vroeg het oudgermaansche voorvoegsel ga-, ingevolge zijner onbetoondheid, tot gi- en ge-, afgezwakt. Hier stelt de g eene oorspronkelijke gutturale spirans voor, dat is een schuifklank gevormd door het toenaderen van den tongwortel tot het week gehemelte. De i (gelijk ook de e) integendeel wordt uitgebracht door toenadering van den tongrugge tot het hard gehemelte. Het nabuurschap der beide klanken bracht een werken te wege, waarvan het gevolg, over een groot deel van het germaansche taalgebied, het vooruitschuiven der gutturale g was. Deze veranderde alzoo in de palatale spirans j, die, evenals i (en e), gevormd wordt door toenadering van den tongrugge tot het hard gehemelte.

Deze ‘palataliseering’ is algemeene wet in het friesch en het engelsch, waar zij groote stoornissen in het klankstelsel veroorzaakt heeft. In het middeleeuwsch dietsch kwam zij ook gelegentlijk voor, en daar zijn eenige gevallen in de hedendaagsche tale van overgebleven. Alzoo hebben wij jicht of gicht, hoogduitsch gicht, jegen-s, nevens hoogduitsch gegen, en het voornaamwoord je=ge. Eenen gelijkdanigen invloed lijden de hoogduitsche spirantische ch en g, in omgeving van eenen palatalen klinker. Dit noemt men den stemloozen en stemhebbenden ich - klank, in tegenstellinge met den stemloozen en stemhebbenden ach - klank, die achter de gutturale klinkers a, o, u voorkomt.

Keeren wij weder tot ons voorvoegsel ga-, dat nu tot ji- je-, herschapen is. Geen ander merkbaar verschil en bestaat er in het uitbrengen van j en i, dan dat bij den eersten klank de tonge zoodanig in aanrakinge komt met het gehemelte, dat de stemvoerende adem in het voorbijgaan een gerucht voortbrengt, immers door het wrijven tegen de monddeelen die hem in den weg staan; terwijl, bij de i en nog meer bij de e, de afstand tusschen tonge

[p. 11]

en gehemelte groot genoeg is om stemme en lucht ongehinderd te laten doorgaan. Zet de tonge dan wat losser in dan tot het voortbrengen eener j noodig is - hetgene lichtelijk te verwachten is in eene tale waar de klanken met weinig kracht en duidelijkheid uitgebracht worden - dan blijft uit ji alleenlijk eene i over. En dit is werkelijk geschied, zooals bewezen wordt door de middeleeuwsche woordvormen ilezen, ybot, ymac, ymet, yscot, ysont, ibreken, idaen, enz... die bij W. Van Helten, Middelnederlandsche Spraakkunst, bladz. 152 als westvlaamsch aangegeven worden. Aan deze ingaande i ligt natuurlijk de vorm ji ten gronde. Of ook de vorm je onmiddellijk kan aanleidinge gegeven hebben tot e, moet ik onbeslist laten. Toch wil ik hier twee bemerkingen maken: ten 1ste, dat de vorm egen uit jegen >gegen in de plaats van tegen, uit entjegen, hoogduitsch entgegen, overal heerschende is in de westvlaamsche streken, waar de ge- van de verleden deelwoorden in de hedendaagsche tale e geworden is. Nu, in dit woord, waar de eerste e den klemtoon draagt, en is zij nooit door i vervangen geweest.

Ten 2de, dat in oudere tijden de e van ge- je- geenszins de onduidelijke klinker ə was, die tegenwoordig in ge-gehoord wordt, doch in de spellinge - die altijd gebrekkig is, en niet bij machte de klanken te verbeelden zooals zij werkelijk zijn - door e voorgesteld wordt. Deze klank zal wel dezelfde zijn, dien wij bij oude lieden nog soms kunnen waarnemen, als zij woorden spreken, zooals gezien, gesproken, enz.., te weten eene e die zoodanig naar de i zweemt, of eene i die zoodanig aan eene e gelijkt, dat het moeilijk te onderscheiden is, met welk een der twee klanken men eigentlijk te doen heeft. Daardoor is te verstaan dat men nu eens gi-, ji- geschreven vindt, dan eens ge-, je.

Wat er ook van zij, deze i of e (niet ə) moest later het lot aller onbeklemtoonde klanken ondergaan en verzwakken tot den onduidelijken klinker ə, geschreven e. Van daar hebben wij de verleden deelwoorden elezen, ebroken, ezien, enz. die in het westelijk deel van West-Vlaanderen, en, peize ik, door geheel fransch Vlaanderen, alleenheer-

[p. 12]

schend zijn. Wordt hier of daar aan die ə eene duidelijker kleur gegeven, zooals bij voorbeeld te Poperinghe, dit is geheel bijhoorig, en hangt af van de gewoonten dier streke, waar de andere e 's (b.v. in het ontkennende en), die onmiddelijk voor de beklemtoonde lettergrepe komen, op dezelfde wijze behandeld worden.

In gevalle het werkwoord met eenen klinker begint, voorgegaan of niet van eene h, die toch in geheel West-Vlaanderen stom is, dan blijft de e gansch van kante. Van daar hebben wij de westelijk westvlaamsche vormen had, eten, waar de overige Westvlamingen zeggen ghad, geten.

Wonder genoeg! in de tegenwoordige tale blijft deze regel bepaald bij de verleden deelwoorden der werkwoorden, benevens het bijwoord enoeg =genoeg. De zelfstandige en bijvoegelijke naamwoorden hebben hun ingaande ge- bewaard, of mogelijks, door inwerkinge der naburige spraakgemeente, weder opgenomen.

In hoeverre deze bijzonderheid der verleden deelwoorden in de overige deelen van het dietschsprekend land mag in zwang zijn, en is mij niet bekend. Toch en is zij niet uitsluitelijk eigen aan het westelijk westvlaamsch. Immers in eene verhandeling van H. Kern (Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, Nieuwe reeks, 1ste deel, blz. 144 en volg.) over de open en gesloten e in het oostgeldersch, dat is in den saksischen tongval der oude graafschap Zutfen, vinde ik onder de gegeven voorbeelden de vormen elegen, ekregen, elejen (geleden), eslepen, esmeten, eskreven. Doch daarnevens het zelfstandig naamwoord gebed, met ge-!

In den Warenar van P. Cz. Hooft, waar vormen en wendingen van het Amsterdamsche taaleigen in voorkomen, zijn de verleden deelwoorden insgelijks met ingaande e geschreven; b.v. esturven (gestorven), ezien, ebrocht, espilt, enz... Bemerkt dat het Amsterdamsche volk van Friezen afstamt gemengeld met Franken.

Wij zeiden hooger dat in de friesche en engelsche talen de germaansche g regelmatig in palatale spirans overgegaan is voor de palatale klinkers. Geen wonder dan dat het voorvoegsel ga- denzelfden weg gevolgd heeft als bij

[p. 13]

de westelijke Westvlamingen. In het Friesch-Latijnsch-Nederlandsch woordenboek van Jkr. Mr. Montanus de Haan Hettema, vinde ik het voorbeeld door ie- in iebeden, iebunden (geboden, gebonden); door i in ifestnad, islein (gevestigd, geslegen); maar over 't algemeen wordt het geschreven met e: ebeden, ecommen, efuchten (gevochten), eieven (gegeven), ebreken (gebrogen), enz...

In vroegere tijden reeds was deze e dikwijls ten volle verdwenen, en dit is, voor zooveel ik weet, in de tegenwoordige tale een algemeen gebruik geworden.

In het engelsch, is het oude ga- >gi-, ge- door ji-, in de middeleeuwen, in i, dikwijls geschreven y, veranderd. Hier en daar is een overblijfsel daarvan bewaard. Eenige woordenboeken geven nog ywis = gewis; alsook yclad en ycleped = gekleed en genoemd. De twee laatste vormen komen nog voor bij Shakespeare: Her words yclad with wisdom's majesty. (2 Henry VI, act 1 sc. 1); It is ycleped thy park (Love's Labour lost, a. 1, sc. 1) Lord Byron komt ook soms met zulke verouderde vormen voor den dag. Tegenwoordig is het voorvoegsel gansch verloren gegaan, uitgenomen in eenige woorden, waar het ə gesproken, maar met e of a geschreven wordt. Deze woorden zijn enough = genoeg, middelengelsch inoh, enogh, angelsassensch genóh, genóg; auare=geware, middeng. iwar, ywar, ags. gewaar; afford, voor aforth, m.e. aforthen, ags. gefordhian.

Ten slotte zij bemerkt dat de bevolking der fransch- en westvlaamsche zeekust meest van frieschen oorsprong is, terwijl meer zuidewaards, in 't westen van West-Vlaanderen, en vooral westwaards heen in Fransch Vlaanderen het sassensch bestanddeel overheerschend is. Geen wonder dan, biedt de tale dezer streken bijzonderheden aan die met deze der Friezen, en met deze der Sassen van Nederland en Engeland overeenkomen.

A. Dassonville