Biekorf. Jaargang 2

[p. 331]

Spreektaal en Schrijftaal
in het Nederlandsch, door J.W. Muller

MOGELIJKS zouden de Lezers van Biekorf duidelijker vatten waarover in bovengemelden opstel sprake is, stonde er als hoofdinge Spreektaal en schrijftaal in Nederland. Zegge in ‘Nederland’, dat is, niet in gansch het dietsche land, maar in die streke die hedendaags alleene, van bestierswegen, ‘Nederland’ heet, die Belgen en Franschen, een deel nemende voor het geheele, gemeenlijk ‘Holland’ noemen, die de taalkundigen somwijlen, denkende aan verleden tijden, ‘Noord-Nederland’ doopen.

In dien opstel vergelijkt de Leidensche Hoogleeraar de spreektale met de boektale in Nederland, d.i., niet de ‘platte volksstraattaal’ met de ‘dichterlijke taal’, maar ‘de beschaafde spreektaal’ met ‘de gemeenzame schrijftaal der beschaafde kringen’; ‘niet de beide uitersten, maar die twee vormen der gesproken of geschreven taal, die het dichtste bij elkander staan.’

In alle landen is er verschil, zelfs bij geleerde lieden, tusschen de tale van het dagelijksch gesprek en de tale der boeken; doch nievers, 't en zij in het hedendaagsche Griekenland en in Noorwegen, en is dat verschil misschien meerder als in Nederland, ‘genoeg om de herhaalde klachten en voorslagen tot verbetering te wettigen.’

Waarbij komt, in Nederland, die groote afstand tusschen mond- en boeksprake?

‘In de eerste plaats is zonder twijfel elke schrijftaal uiteraard conservatief: zij behoudt het oude, terwijl de spreektaal tengevolge van het natuurlijk taalverloop vele oudere bestanddeelen verliest en jongere opneemt. Ook in het Nederlandsch zullen er vele gevallen zijn, waarin de spreektaal later is afgeweken.’

Eene tweede oorzake is ‘de omstandigheid dat het hof, de adel, en in 't algemeen de hoogere kringen, van waar de beschaafde spreektaal zich langzamerhand meer en meer in de geheele maatschappij moet verbreiden, bij ons

[p. 332]

zoo lang en ten deele nog heden onder elkander meest Fransch hebben gesproken, en de Nederlandsche omgangstaal zoo doende hebben overgelaten aan zich zelve, of liever aan de burgerij en het lagere volk. Daardoor moest die taal wel een burgerlijk karakter krijgen. Bij ons is het gelukkig nooit zoo ver gekomen als in Zuid-Nederland, waar de treurige gevolgen van de verwaarloozing der moedertaal door de toongevende kringen wel het duidelijkst blijken.’

Doch dat, en andere redens die men gewoonlijk bijbrengt, en is niet voldoende om het groot verschil uit te leggen tusschen mond- en boeksprake in Nederland.

Daarom wijst Hoogleeraar Muller op eene oorzake daar men tot nu toe, zegt hij, niet genoeg op gelet en heeft:

‘De schrijftaal (in Nederland) heeft nog vele Vlaamsch-Brabantsche bestanddeelen bewaard; de spreektaal is echt-Hollandsch.’ Echt-hollandsch beteekent hier ‘Noordhollandsch’, d.i. de tale van 's Gravenhage, Amsterdam en noordwaards op; ‘en dit noordelijk deel van Holland is in de Middelnederlandsche letterkunde juist zoo goed als niet vertegenwoordigd.’

Het betoogen van bovenstaande stellinge is Heer Muller's bijzonderste oogmerk.

Hoe legt hij het aan boord om dat te betoogen?

‘De algemeene schrijftaal, voorzoover die in de 16de eeuw bestond, had zich voornamelijk gevormd uit Vlaamsche, Brabantsche en misschien ook Zuidhollandsche bestanddeelen. Toen nu in het laatst der 16de en het begin der 17de eeuw Amsterdam allengs ook een kweekplaats en middelpunt voor de letterkunde werd, is deze bestaande schrijftaal door de Noordhollandsche, inzonderheid Amsterdamsche dichters en schrijvers, natuurlijk niet op zijde gezet, maar aanvaard: zij hebben er zich bij aangesloten, ofschoon hunne misschien nog vrij sterk Noordhollandsch-Westfriesche tongval daarmede op menig punt niet overeenstemde. Zonder twijfel hebben zij in die Vlaamsch-Brabantsch-Zuidhollandsche schrijftaal eenige Noordhollandsche (d. is. wellicht Friesche?) elementen gebracht.... Tegenover de Hollandismen die zijn binnen-

[p. 333]

gedrongen staan andere, bijzonder Vlaamsch-Brabantsche elementen die hebben stand gehouden, in strijd met de Hollandsche spreektaal. Verschillende eigenaardigheden hebben zich kennelijk van Holland uit wel over de geheele Noordnederlandsche spreektaal verbreid, doch hebben geen toegang kunnen krijgen tot de schrijftaal. Althans niet tot de latere schrijftaal der 18de en 19de eeuw. Want het is eigenaardig te zien hoe Hollandsche schrijvers der 17de eeuw zich ook in hoogeren stijl nog van allerlei woorden en uitdrukkingen bedienen, die ons nu plat of althans niet verheven klinken. En nu kan men in vele dier gevallen met zekerheid of althans met vrij groote waarschijnlijkheid aantoonen, dat dit geen gril der “spraeckmakende gemeent” is geweest, die van twee woorden welke zij bezat één moedwillig liet varen, maar dat integendeel, waar in dien tijd twee woorden om den voorrang dongen, het woord dat ten slotte de zege behaald en het andere uit de schrijftaal verdrongen heeft, juist in het Middelnederlandsch gebruikelijk is geweest en thans elders, vooral in Vlaanderen of in Brabant nog als volkswoord voort leeft; de in stand gedegradeerde uitdrukkingen daarentegen, die wegens hun vulgair, profaan voorkomen, d.w.z. omdat zij zoo gewoon, alledaagsch schenen, van den gewijden grond der schrijftaal zijn verbannen, blijken vaak indringers van Hollandsche afkomst te zijn geweest. Het oude uitheemsche woord klonk “deftig” (al was het dat in zijn eigen vaderland, in Vlaanderen en Brabant ook geenszins), en werd om die reden door dichters en schrijvers verkozen, maar het werd ook alleen in de schrijftaal opgenomen; in de Hollandsche volkstaal drong het niet door: deze bleef de haar van ouds eigen woorden handhaven.’

Dat zoekt Hoogleeraar Muller door eenige voorbeelden te doen blijken. Die voorbeelden hebben voor ons, Vlamingen, een tweevoudig belang: zij laten ons oordeelen op hoe vaste gronden bovenstaande beschouwinge steunt, en zij leeren ons ter zelver tijde eenigszins de volkstale, benevens de beschaafde spreektale kennen van Nederland. Des gelieve de Lezer het ons niet kwalijk af

[p. 334]

te nemen, indien wij hier, bondiger wijze, die bewijsstukken bijbrengen.

1.) In de jaren 1600 vindt men niet alleenlijk in de tale der kluchtspelen maar ook in de ernstige boektale, woorden die met gn- beginnen, zooals gnap, gniffelen, gnokken, gnorren, gnut enz. ‘kennelijk zijn zij van Noordhollandschen Westfrieschen oorsprong.’

Hedendaags zijn die woorden ‘niet alleen uit de schrijftaal, maar ook uit de algemeene spreektaal weder verdwenen teruggedrongen naar de volkstaal van Noord-Holland en Friesland, waar thans zelfs vele vervangen worden door algemeen Nederlandsche wisselvormen met kn-.’

2.) In de Hollandsche volks- en omgangstale hoort men omtrent altijd: heel voor geheel, lukken voor gelukken, hooren voor behooren, hoeven voor behoeven.

Dat is ‘denkelijk een Noordhollandsch verschijnsel. Het Vlaamsch althans laat ge- zelden of nooit weg, maar laat daarentegen de e uitvallen: g(h)eel, graken (= holl. heel, raken). De schrijftaal, die hier hetzij altijd, hetzij in bepaalde beteekenissen, den vorm met ge eischt, stemt hier dus meer met de Vlaamsche, dan met de Hollandsche spreektaal overeen.’

Lukken hoort men bij de Vlamingen meer bezigen als gelukken. In Veurne-Ambacht, in Fransch Vlanderen en in 't Poperingsche zegt men altijd heel.

(Vervolgt.)

Jan Craeynest